[zaloguj się]
[pdf]

KSIĄDZ (2165) sb m

ksiądz (2164), książ (1); ksiądz : książ OrzRozm (11 : 1; H2v).

kſ-, kś-, ks- (455), kſz- (36) [w rękopisach], kŝ- (2), kz- (1), kx- (182), x- (200), xs- (1), xſz- (1), xz- (5) [w tym: xs-, xſz- xz- głównie w rękopisach]. Skróty X. (1238), K. (7), Kxię. (1).

Fleksja
sg pl
N ksiądz księdzowie
G księdza księdzów
D księdzu, księdzowi księdz(o)m
A księdza księdze
I księdzem, księżem księdzmi
L księdzu księdzoch
V księże

sg N ksiądz (1210). ◊ G księdza (448). ◊ D księdzu (79), księdzowi (1); -u : -owi KrowObr (9 : 1); skrót (94). ◊ A księdza (103). ◊ I księdzem (53), księżem (1) OrzRozm H2v; -em (5), -(e)m (49); skrót (20). ◊ L księdzu (12). ◊ V księże (98) [w tym: ksze (14) wyłącznie w znaczeniu 1.a..]; skrót (7). ◊ pl N księdzowie (6). ◊ G księdzów (11); -ów (1), -(o)w (10). ◊ D księdz(o)m (8). ◊ A księdze (10). ◊ I księdzmi (3). ◊ L księdzoch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Duchowny, kapłan; sacerdos Mącz, Calag, Calep, Cn; diaconus Mącz; flamen, mysta, sacricola, sacrificus a. sacrificulus Cn (1847): Sacerdos, Kápłan/ xiądz Mącz 363c, 57a; Calag 381a; Calep 936b.
a. Duchowny chrześcijański; katolicki kapłan diecezjalny lub (rzadko) zakonny; tytuł noszony przez członków stanu duchownego; presbyter Christiani ritus a. Christianorum Cn [w tym: skrót X. K. w CzechEp i NiemObr odnoszący się do kanonika Jana Powodowskiego (1074)] (1823): Kxiądz páná wini pan kxiędzá A nam proſtym ze wſſąd nędzá RejRozpr D3v, A2v [3 r.], A3, A3v, A4, B (18); yednemv theſz kxyedzu zakrakowem wklaſtorze Na thynczu wzyalem ſvknya LibMal 1545/102, 1545/98, 102, 1548/139, 1554/188v; kxiąć [!] ſię ieſcze groſſa koledy vpomyna SeklKat Z2v, Yv, Y2v, Z2; (did) [Sumnienie] odpowieda Plebanowy (–). Snaċ kxieze zes wiele ſuſył RejKup 15v, c2v, h5v, I, i2v, k3 (21); MurzHist D2v, P3, P4 [2 r.]; Diar 34, 63, 77 [2 r.]; BielKom E2; GliczKsiąż G6; Co ma być rozumiano o tych Kſyędzoch/ ktore zową świeckimi/ nie o Mnichoch. GroicPorz ggv, tv, t2, x4, ggv, ll2; KrowObr B2 [2 r.], 36v marg, 70v [2 r.], 75v [2 r.], 81 (36); RejWiz 94; RejFig Aav [3 r.], Aa8 [2 r.], Bh7, Cc [3 r.], Ccv [2 r.] (35); iż Kśiądz łotruie/ y tym łoterſkim Kśiężem/ ták poſpolitemu Człowiekowi obrzydźili Kśiężą/ że też y dobre á święte Kápłany [...] ludźie wzgárdźili OrzRozm H2v, H2 [2 r.], H2v, H3, K2 [2 r.], V2v; RejAp 111; GórnDworz Q3, Q3v, P2 [4 r.], R5, R7 (12); RejZwierc 26v [4 r.]; CzechRozm 73; Kárynus Dyakon/ ktory Biſkupem być prágnął [...] á był Bogáty kśiądz SkarŻyw 454, 31; StryjKron 308, 537, 587; CzechEp 61, 78, 172, 184, 191 marg (9); NiemObr 21, 156; KochFr 22, 23 [2 r.], 49, 90, 100 [2 r.]; BielSjem 25; PudłFr 56, 78; GórnRozm Dv, D2v, G2v [3 r.], G3 [3 r.]; WyprPl B3v; nie vczćiwe y nierządne ieſt małżeńſtwo mnichá z mniſzką/ ábo kśiędzá z iákążkolwiek białągłową. WujNT 782; SarnStat 1279; KmitaSpit A2v; PowodPr 26; Z teyże też lichwy [kmiotaszek ubogi] dáie Xiędzu dźieśięćinę: Snopki/ Meſzne y pobor/ cżyńſze/ Páńſką winę. KlonWor 78, 49, 72.

ksiądz czyj (2): Czemu Papieſz kxiędze ſwoie roſsyła po ſwiećie. KrowObr 119 mαrg9 Rrv.

W połączeniu z imieniem lub (i) nazwiskiem [ksiądz + imię i (lub) nazwisko (155), imię + ksiądz (1), ksiądz przezwiskiem + imię i nazwisko (1)] (157): MetrKor 31/622; Czo ssyę thesz dotycze zasczia miedzy vyssey mianovanymy pany xyedzem oborskym a myedzy panem Viernossem ZapWar 1550 nr 2665, 1518 nr 2189, 1529 nr 2372, 1544 nr 2586, 1550 nr 2665 [5 r.]; LibLeg 6/79v [4 r.], 10v, 36, 7/100v; FalZioł V 46; KłosAlg kt; Myeſkayąncz wkyekrzu v xzyendza Irzego vicariego LibMal 1552/170, 1544/80, 91v [2 r.], 1544/92, 92v, 1545/101v (24); RejKup q8v; kśiądz ieden/ prezwiſkiem Bernardin Skardoneuſz [...] chćiáł nad niem zaklinániá iako nad opętanem vżywać MurzHist P3, A4, P4v; KrowObr 236v; RejWiz 58v; Piſałem do Kſyędzá Sztánkárá OrzList gv, c3, dv [2 r.], d2v [2 r.], f4, f4v (9); RejFig Cc4; Capelanow 2, Ksziącz Woicziech Kſziącz Iacub Clerica, 1. Ksziącz Lęnard WyprKr 123v‒124; OrzRozm Iv; BielKron 238, 374v, 423v; OrzQuin H2v [2 r.], M2; SarnUzn kt; RejAp 88, 169 [2 r.]; [biskup] pythał Kápellaná/ kſięże Wyſocki coż wam to było w vſtá? GórnDworz Q3, Q3, R7, T7v [2 r.]; KuczbKat kt; BiałKaz kt; SkarJedn kt, A5; SkarŻyw kt; Hiftorya o chwálebnym zmartwychwſtániu Páńſkim. [...] ſpiſana. Przez Kſiedzá Mikołáiá z Wilkowiecká/ Zakonniká Cżęſtochowſkiego. MWilkHist kt; CzechEp ktv; NiemObr kt, ktv [3 r], 3, 4 [2 r.], 5 (21); ReszPrz kt, 68 [2 r.]; ReszList 141; WerGośc kt, 207, 255; WerKaz kt, 279; PudłFr 17, 35; PaprUp F3v, L4; ActReg 8 [3 r.], 63, 69, 100, 115 (15); Kſze Naropińſki/ vmyliśćie ſie? vmył/ powiáda/ Miłośćiwy Królu KochAp 10, 6, 7 [4 r.], 8 [4 r.], 10; WysKaz kt, 1, 14; SarnStat 191 [2 r.], 444, 1198; GrabPospR kt; PowodPr kt; SkarKaz kt, )(4v; SkarKazSej 657.

W połączeniu G sg z przymiotnikiem dzierżawczym od nazwy godności, występującym w składni zgody z rzeczownikiem nadrzędnym dla całego połączenia (całość funkcjonuje jako przymiotnik dzierżawczy) [w tym: (arcy)biskupi (6), (arcy)biskupow (2), opatow (2)] (10): Iakom ya nyewsyal zytha ozymyego dwunasczie kop y trzech psenycze [...] Cmyeczyovi xyadza opathowemu ZapWar 1542 nr 2567, 1512 nr 2105, 1526 nr 2454; LibMal 1548/139v; Po odeſciu Kſiędzá Biſkupiem/ cżekał káżdy/ komuby mowić kazano GórnDworz V5; CzechEp 224; Przyſzłoby iuż tę trzećią cżęść piſánia mego ſkońcżyć/ by mię liſt Xiędzá Arcybiſkupow [...] nie zádźierżáł. NiemObr 82, 82 [2 r.]; posyłamy tak pisania X. Biskupowego iako y Responsu Hetmana Koronnego y Kondycyi przepis. ActReg 143.

W połączeniach szeregowych (5): Papieżowi/ y iego Kxiędzom/ Mnichom/ y Mniſſkom/ oddał Miáſtá/ Zamki/ Wśi KrowObr 75v; OrzRozm V2v; niechay ruſzą mnichá/ kſiędzá/ páná/ ſtároſty/ Woiewody/ álbo vrzędniká iákiego/ álbo theż ſzwagrá/ zięciá/ álbo powinowátego iákiego/ wnot vſlyſzyſz prętką obmowę RejZwierc 36v; BielSjem 19; BielRozm 4.

W przeciwstawieniach: »ksiądz ... Bog, Krystus, lud, rzemięśnik« (4): Co ieſt więtſzego ieſli Kryſtus albo kxiądz. KrowObr 189 marg; Przyrodzona nieprzyiaźń miedzy Kśiędzem á ludem. OrzRozm G3v marg; nie Bogu ále kſiędzu powiedz poſzeptem grzechy? CzechRozm 73; Bo mię rodźicy z młodu niechćieli mieć rzemięśnikiem: [...] ále rácżey kśiędzem CzechEp 64.

W porównaniu (1): wſpominam ná ſwego Oſiełká miłego/ Co mi zdechł/ proſto tákim by kſiądz głoſem rycżał/ Y tákież ná oſtátku cżáſem ćicho kwicżał. RejFig Cc.

W formułach grzecznościowych i dyplomatycznych [w tym: jego miłość a. jegomość [o kanoniku (129), arcybiskupie (30), biskupie (24), kardynale (11), opacie (2), dziekanie, kustoszu, podkanclerzym, referendarzu] (200); miłościwy [do kanonika (2), biskupa, plebana, zawsze V] (4); miły [do plebana (13), doktora (4), opata (4), biskupa, kapelana, mnicha, zwykłego księdza, zawsze V] (25); uczciwy [o plebanie] (1); wielebny (w Bodze) a. najwielebniejszy [o podkanclerzym (3), biskupie (2), arcybiskupie, referendarzu] (7); wielmożny a miłościwy [do podkanclerzego, V]; dodatkowo z imieniem lub (i) nazwiskiem (40)] (237): LibLeg 6/79v; WróbŻołtGlab A5; RejRozpr A4, G2v; Napywſchi ſzyą, kſzyądza Lączkiego [...] Budzicz naczal mowyącz Mili kſzyezą Lączky proſchą wſtanczie ſemna gracz. LibMal 1545/102v, 1548/139; SeklKat V2; dosycz cziniącz rękoyemsthuu ktore zanye vczinil vielebny kxiądz piothr arcziechowski kanonik varsewski proboscz stobniczky a Refferendarz krola Iego Mczi. etc. ZapWar 1548 nr 2668; RejKup h5, h6v, h7, i2, i3v (8); będzie miał wolną apelacyją do Księdza Arcybiskupa JM Diar 52, 52, 74; DiarDop 115; KrowObr 51v; RejFig Aa2, Ee2v; RejZwierz 107; WyprKr 1v [2 r.]; OrzQuin M2, Y3, Aa3, Aa4v; [biskup:] Kſięże plebanie/ przydzie mi v was manducare Paſcha. A Pleban odpowiedział. Dobrze Miłośćiwy kſięże/ iedno ſine diſcipulis. GórnDworz Q3, C3, C3v, K5, Nv [2 r.], Mm7v; BiałKat kt; Miłośćiwy kſze Biſkupie/ [...] Y o wasći złe nowiny RejZwierc 235, 26, 26v, [233]v; KochList 3; przyiął prawdźiwe á iſtotne ćiáło Páńſkie zwielkim nabożeńſtwem z ręku iegomośći Xiędzá Fráncżyſcá Cráśińſkiego Biſkupá Cráco: BiałKaz M4v; KarnNap kt, ktv, C2; SkarJedn A4, 350; SkarŻyw A2v; EPISTOMIVM Ná Wędźidło Iego Miłośći Xiędzá Hieronimá Powodowſkiego/ Kánoniká Poznáńſkiego: ku okazániu nieſłuſznego iego poſtępku przećiw niewinnym CzechEp 3, kt, *2v, *3, *3v, *4 (138); CzechEpPOrz *2, *3 [4 r.], *4, **3; NiemObr 89; KRólowa do mſzéy chćiáłá/ ále Kápellaná Domá nienáleźiono/ [...] Prziydźie potym [...] A Królowa / Kſze miły/ długo to ſypiaćie. KochFr 49; yſz stanąwſzy oblicznyę vczywy xzącz Iakub strzemeſzna Zaczek: a na ten czaſz bęndączy plebanyem Koſczorſky [!] ZapKościer 1583/54, 1584/49, 1585/54v; ReszHoz 114; ReszList 144, 174 [2 r.], 187, 188, 191; ActReg 88, 147, 148 [2 r.], 156; KochCzJan A2 [2 r.], A2v, A3; KochFrag 28; WyprPl B, B3v; JanNKar A3 [2 r.]; Ia Wielm. á M. X. Podkánclérzy, áczem po té wſzyſtkié Séymy w tym eláborował, wſzákżem iednák do czegom godźił, nie mógł vmierzyć. SarnStat 314, 168 [2 r.], 197, 198 [2 r.], 314 [2 r.], 414 (16); VotSszl D2.

Przysłowia: Trzebáć toraz będzio kxiędzá Zać iedná náſtánie nędzá RejRozpr B2; Przebog dzieczi rychley kxiedza Gdis iuż przypadla ta nedza. RejKup g2v, m2v.

Iuż wiecz zle pres xiedza bywá Komu już ċas dogorjwá RejKup n5v.

(marg) Kſiędzá zle nęćić. (‒) chociay nie vrodą ále dzyeſięćiną/ Zbłaźni gdzye ſie ponęći pánią goſpodynią. RejWiz 59v [idem] Cc6v.

z dzieſiątniká bywa rotmiſtrz/ s ſláchćicá kſiążę/ s kſiędzá biſkup/ á z vcżniá miſtrz GórnDworz Kk4v.

Iáko poſpolićie ták mowią: Iż nie máſz nie ták hárdego/ nie máſz nic ták ſzkodliwego/ iáko gdy z ſtanu podłego/ z łotrá lub z klechy ſzkolnego/ pan ábo kśiądz Pleban będźie CzechEp 335.
Frazy: »ksiądz każe, każący« [szyk zmienny] (3 : 1): Szliſchalem powyada kſzyedza Lukaſza wkrakowye na Zamku kazączego LibMal 1554/189v; KSiądz kazał w wielki piątek/ iáko zli żydowie/ Męcżyli páná Bogá RejFig Bb5v, Bb4v, Cc2v.

»ksiądz słowo boże powiada« (1): gdy kſzyadz Staniſlaw thu v fary slowo boze powyadall LibMal 1554/188v.

»ksiądz strzeże wijatyka« (1): kxiądz ſtrzeże wiátyká Kmiećiá teſz pilná motyká RejRozpr G.

»ksiądz śpiewa pasyją« (1): GDy kſiądz ſpiewał páſyią/ Więc bábá płákáłá RejFig Cc.

»uczy ksiądz« (1): Co gdy ludzie prości ſłyſzą/ mowią [...] wierę práwi dobrze vcży then kſiądz. SarnUzn H4.

Zwroty: obelż. »księdzu za uchem poszeptać, w uszy szeptać« = spowiadać się (1 : 1): do Deſk málowánych ſie obiecowáć/ álbo do Słupow/ Kxiędzu zá vchem poſzeptáć KrowObr 61, 80.

»księdzu (za uchem) się (wy)spowiadać, powiedzieć poszeptem grzechy« (3 : 1): pod klątwą ſie kxiędzu zá vchem wyſpowiádáć KrowObr 239v; RejFig Ccv, Ee2; CzechRozm 73.

Wyrażenia: [ze względu na obrządek i rytuał]: »ksiądz Kościoła świętego« (1): odćinam ćię/ Ceſarzu [...] y każdego Biſkupá y Kxiędzá kośćiołá Swiętego/ ktoryby wam śmiał ie [sakramenty] podáć SkarJedn 132.

»ksiądz krześcijański« (1): kazał ſobie przywieść żydá iednego/ tákże kſiędzá Ormiáńſkiego/ y kſiędzá też Krześćiáńſkiego/ ábo Papieſkiego CzechRozm 67v.

»ksiądz nowy, nowoświęcony« [szyk 5 : 3] (7 : 1): Támże potym nowo święcony Kxiądz/ iednę rękę zdrugą ſpołem złożywſzy dłoni rosſzerzy KrowObr 123v; Zátym temuſz nowemu kxiędzowi/ dáiećie kielich w ręce/ mowiąc KrowObr 124, 124 [2 r.], 124v [2 r.], 125, 125v.

»ksiądz ormiański« (2): kazał ſobie przywieść żydá iednego/ tákże kſiędzá Ormiáńſkiego CzechRozm 67v, 67v.

»ksiądz papieski« (2): odwiodł groźbą ſwą y namową kſiędzá Papieſkiego y Ormiáńſkiego od ich wiáry. CzechRozm 67v, 67v.

»rzymski ksiądz« (1): pogáni ſámi o was przypowieść ſobie vtzynili/ tymi ſlowy. Rzadki powiedáią/ Ptak Fenix ná ſwiećie/ ále dáleko rzádſzy Rzymſki Kxiądz tzyſty. KrowObr 228v.

[Ze względu na tytuły niekoniecznie, choć często (np. w kancelarii królewskiej), związane ze stanem duchownym:]

»ksiądz doktor« [w tym dodatkowo z imieniem własnym (1)] (8): otymechwá tu ſobie z Kśiędzem Doktorem gadáłá OrzQuin H2v, M, M2, O2, Y3, Aa3 (7); iáko o tym piękne wywody cżyni Kśiądz Doktor Iákub Wuiek z Wągrowcá/ á Theolog zebránia Páná Chryſtuſowego/ w Poſtyli Kátholicżney WerGośc 211.

»ksiądz kurfierst« = elektor [tytuł elektora przysługiwał 4 dostojnikom świeckim oraz 3 arcybiskupom: Moguncji, Kolonii i Trewiru, mającym prawo wyboru cesarza niemieckiego] (1): iáko mię brát Kurfierſt Trewirſki tu iáwnie wymálował ſłowy [...] ábych to brzemię nośić miał/ ktore mi tu kſiądz Kurfierſt brát przycżytáć racżył BielKron [3322]v.

»ksiądz podkanclerzy« = wysoki dostojnik państwowy, kierujący wraz z kanclerzem kancelarią królewską (9): Była też rozmowy [!] miedzy P. Marszałkiem a XPodkanclerzym iii Senatu non satis amica ActReg 61, 73, 79, 81, 103, 124 (8); SarnStat 314.

»ksiądz referendarz« = urzędnik powołany na pocz. XVI w. do czynności przygotowawczych przed sądami królewskimi (1): Iego m x referendarza by pytać KochList nlb 3.

»ksiądz wielki sekretarz« = urzędnik kancelarii królewskiej dopuszczony do tajemnic państwowych, posiadający osobną pieczęć sygnetową (1): X wielki Sekretarz P. Starosta Crakowski są testes tych wszytkich rzcczy. ActReg 79.

Zestawienia [nazwy godności kościelnych]: »ksiądz arcybiskup« [w tym: z przymiotnikiem od nazwy archidiecezji (12), z nazwiskiem (1)] (93): LibLeg 7/36; Diar 52 [2 r.], 74; OrzRozm I3v; BielKron 330; CzechEp 71 [2 r.], 178, 187, 202, 219 (15); CzechEpPOrz *3 [2 r.]; NiemObr 82 [5 r.], 83 [3 r.], 85 [2 r.], 86, 88 [2 r.] (34); PaprUp L2; ActReg 8, 10, 14, 15 [2 r.], 61 (12); KochAp 11; KochFrag 28; IEſli kto przed kśiędzem Arcybiſkupem [coram Archiepiscopo JanStat 193] ſzkárádé ſłowá będźie mówił: winę niechay temuż Arcybiſkupowi trzy grzywny [...] zápłáći. SarnStat 170, 7, 19, 44, 45 [2 r.], 133 (20); VotSzl D2.

»ksiądz biskup« [w tym: z przymiotnikiem od nazwy diecezji (29), z imieniem lub nazwiskiem (3)] (85): MetrKor 31/621, 59/77; ZapWar 1526 nr 2321, 1532 nr 2402; yeſth vyelye poddanych pana Markrabinych kthorzi povynny szą, stharadawna dawacz plath pyenyązny kſzyandzv poſnanſkiemu Biſkupowy LibLeg 7/69v, 11/71, 96; WróbŻołtGlab A5; LibMal 1547/126v, 1548/139; SeklKat V2; RejKup t3, bb3; Diar 58, 59; DiarDop 115; KrowObr A2v [3 r.], A3, A4, B [2 r.], Bv (16); Pieniądze kſze biſkupie/ wam wſzytki [piesek] odkazał RejFig Aa5v; WyprKr 50; GórnDworz B8v, C2, C2v [2 r.], C3, C3v [4 r.] (23); RejZwierc 235; KarnNap ktv; SkarJedn 350; NiemObr 25; ActReg 85, 88, 102, 143 [2 r.], 147 (14); KochCzJan A2v; SarnStat 36, 198 [2 r.], 209, 992, 1079 [3 r.] (9).

»ksiądz dziekan« [w tym: z przymiotnikiem od nazwy dekanatu (1)] (2): ya kom yą nyerąbyl drew Brzozowych w gayv xyadza dzyokąna varszewskyego ZapWar 1513 nr 2112, 1529 nr 2372.

»ksiądz kanonik« [w tym: dodatkowo z imieniem lub nazwiskiem (7)] (1085): yakom ya nadobrovolney drodze nyerosbyl robothnego marczina slugy kxiandza Canonyka belskiego ZapWar 1529 nr 2473; Węzły Arrianow stárych chce K. K. rozwięzowáć ktorych nie máſz bo ie stárzy ſpalili. CzechEp 94 marg, ktv, *3, *3v [3 r.], *4 [2 r.], *4v [4 r.] (861); CzechEpPOrz *3 [6 r.], *4 [2 r.], **4v; NiemObr 5 [2 r.], 6 [5 r.], 7 [4 r.], 8 [2 r.], 16 [2 r.] (214).

»ksiądz kapituła« = członek kapituły (1): Tákież cżynić Biſkupom/ Kſiędzu Kápitule/ Aby więcey nie chodźił do pánny Orſzule. BielSat L3.

»ksiądz kapłan« = ksiądz kapelan [zawsze z imiemem własnym] [szyk 3 : 1] (4): ZapWar 1536 nr 2560, 2561; za porada kaplana kſzyądzą woycziecha weznycnye kropila bidlo ſzwyączoną woda LibMal 1544/89v, 1551/163v.

»ksiądz kardynał« [w tym: dodatkowo z nazwiskiem (3)] (13): KarnNap C2; ReszList 144, 174 [2 r.], 187, 188, 191; Wniosł też X. Arcybiskup o Pany Bathore X. Cardinała y P. Bałtazara ActReg 10, 64, 102, 171; JanNKar A3; SarnStat 1140.

»ksiądz kaznodzieja« (1): (nagł) Do Káznodzieie. (‒) ZA twem długiem kazániem/ Xięże káznodźieiá/ Gody chćiał mieć goſpodarz KochFr 120.

»ksiądz legat (papieski)« (2): Co się tycze X. Legata iesli ma breue od Papieza do Krola Iego M. dobrze ze poiedzie do Dworu ActReg 114, 68.

»ksiądz mnich« (1): Item kxyedzu yednemu Mnychovi w wągrowczu dwye ſzyekyerze vkradl LibMal 1545/108.

»ksiądz opat« [w tym: dodatkowo z przymiotnikiem od nazwy opactwa (1)] (10): ZapWar 1526 nr 2454; RejFig Aa2; zámknął Mnichá w komnácie [...] Przyſzedł do niego ráno/ pytał go/ kſięże Opácie á nie popráwiło ſie wam nic? Powiedział Kſiądz/ iż bárzo máło. RejZwierc 26v, 26, [233]v [2 r.]; SkarŻyw 546; ZapKościer 1584/49; ActReg 84, 85.

»ksiądz papież« [tylko w pismach innowierców] (2): CzechEp 424; gdy Eugeniuſzá Papieżá dla iego niezbożnośći/Papieſtwá odſądzono/ [...] nie podobáłá ſię tá ſzkołá kśiędzu Papieżowi NiemObr 176.

»ksiądz pleban« (8): LudWieś A2; KochSat B; GórnDworz Q3; (nagł) Pan s Plebánem. (‒) Dobry dźień kſięże Plebanie RejZwierc 234; CzechEp 335; KochWr 19; WyprPl A3v, C.

»ksiądz prałat« (2): Niech tu przy was mé rzeczy będą Kſze práłaćie WyprPl C3, B3v.

»ksiądz proboszcz« [z przymiotnikiem od nazwy parafii] (2): yakom ya nyevypusczyl yączcza Slachathnego marczyna sz Rochalow podanego do vyesze przesz vrządownyka kxyądza proboszcza Blonyszkyego ZapWar 1514 nr 2149, 1534 nr 2443.

Szeregi: »biskup i ksiądz (Kościoła świętego)« [szyk 2 : 1] (3): Agáto Papieſz to wſzyſtko potwierdził/ zebrawſzy kxiędze y Biſkupy w Konſtántynopolu KrowObr 117v, 233; SkarJedn 132.

»ksiądz albo (i) kościelny sługa« (2): w ktoreyżeś ſie tego ſſkole náutzył/ áby Bog wſzechmogący kxiędzom/ álbo kośćielnym ſlugom/ vććiwego małżeńſtwá bronił y zákazał? KrowObr 235, 230.

»ociec, ksiądz; pater, ksiądz« [w tym: dodatkowo z imieniem (i nazwiskiem) (13)] = kalka łacińskiego tytułu dostojników stanu duchownego, zawsze z dodanym przy „pater” określeniem „reverendissimus” itp. (15 : 1): SkarJedn A4; áby Reuerendiſsimi in Chriſto Patres, Kśiądz Arcybiſkup Gnieźnieńſki/ y Biſkup Krákowſki/ y Przemyſłki [...] reformácią w Akádemiiey vczynili SarnStat 199; Dan przez ręce przerzeczonégo Vczćiwégo Oycá Kśiędzá Ianá [datum per manus praedicti Reverendi patris, Domini Ioannis JanPrzyw 19] Biſkupá Włodzłáwſkiégo/ Kroleſtwá Polſkiégo Kánclérzá SarnStat 896; [przy tym był] napiérwéy Naiwielebnieyſzy w Kryſtuśie Oyćiec Kśiądz Iákub Vcháńſki Arcybiſkup Gniéźnieńſki Legatus natus et Regni Primas SarnStat 1193, 834, 900, 905, 906, 991 (15).

»pan, ksiądz« [z imieniem i nazwiskiem] = kalka łacińskiego tytułowania osób wyższego stanu, odpowiedni epitet np. „venerabilis” itp. precyzował, że chodzi o dostojnika stanu duchownego (2): proſzę áby W. W. [...] z Iáſnie Wielebnym Pánem Iego M. X. Stániſłáwem Kárnkowſkim, z łáſki Bożéy Arcybiſkupem Gniéźnieńſkim [...] dopomogli, iákoby tá praca moiá ná ſwym mieyſcu zoſtáłá. SarnStat 834, 834.

»ksiądz arcybiskup i prymas stolice [metropolitany]« (1): iż Stolicá Metropolitaná kośćiołá Gnieźnieńſkiégo/ y Kśiędzá Arcybiſkupá/ y Primáſá téyże Stolice [...] we wſzyſtkim práwie/ powadze [...] ma bydź ná wieki záchowáná [sedes metropolitana Gnesnensis, domini quoque archiepiscopi et primatis sedis eiusdem ... debeat in aevum conservari JanStat 192] SarnStat 171.

W obrazie nawiązującym do ewangelicznej opowieści o Samarytaninie [Luc 10/31–33] (2): Ach moiá miła zrániona pátria/ Toć cie lewitá y pan s kſiędzem mija. Sámáritaná nie ſłycháć dziś nigdy RejZwierc 223; CzechEp 60.

α. W żartobliwych określeniach sowizdrzalskich (4):
Wyrażenia: »ksiądz koleja« = koleijat, z łac. collegiatus (1): iuż przirzekli daley do krakowa niechodzić na żadną poradkę ani prandikę do kxiędza Koleiey/ ani do wyſmienitego doktora gnidi LudWieś A2.

»ksiądz ostromądr (krakowski)« = ksiądz astronom ‘astrolog przepowiadający przyszłość z gwiazd’ (2): Podmaiek/ ktorego drugim ſlowem kxiądz oſtromądr Czyrwcem zowie LudWieś B2, B3.

»ksiądz Peda« = być może nawiązanie do Beda (Beda Venerabilis, historyk i teolog średniowieczny) (1): Kolędę ſlemy/ ktorą podmiſtrzek naſz kxiądz Peda gromadzie ſlożyl LudWieś A2.

b. Kapłan w starożytnych religiach pogańskich (13): gdy przyſzedł do Delfos do koſciołá/ kſiądz go ieden przywitał ſynem Iowiſzowym. RejZwierc 49v, 84; GórnTroas 53.

W połączeniu z imiemem [imię + ksiądz] (3) cf W połączeniu z przymiotnikiem.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej [ksiądz + przymiotnik (5)] (5): Iozephowi vrodzili ſie ſynowie w ziemi Egyptſkiey/ kthore mu porodziłá Aſenes corká Putyfárowá/ kxiędzá Eliopolſkiego [sacerdotis Heliopoleos]. Leop Gen 46/20; miał kxiądz Mádyáńſki [Raguel] ſiedḿ corek [Erant autem sacerdoti Madian septem filiae; kápłan Mádiiáńſki WujBib] Leop Ex 2/16, Gen 41/45, 50, Ex 3/1.

Wyrażenia: »ksiądz bałwański« (1): Eliaſz pobił kxiędze báłwáńſkie Leop 3.Reg 18 arg.

»najwyższy ksiądz pogański« (1): tákże też y onego naywyżſzego Kśiędzá Pogáńſkiego ſobie [cesarzowie rzymscy] tytuł przywłaſzcżyli/ názywáiąc ie [!] Pontifices. NiemObr 159.

»pogański ksiądz« [szyk l : 1] (2): wziął to odzienie nietylko [...] od Żydow/ ále od Pogáńſkich kxiędzow/ ktorzy w Bábiloniey byli KrowObr 107. Cf »najwyższy ksiądz pogański«.

α. W odniesieniu do kobiety, sprawującej funkcję kapłana (2): A ták iey ten miſtrz dopomogł że ią Kſiężną vcżyniono tey Boginiey rzecżoney Weſtá [...] w ty cżáſy pánny á pánie też zá kſiędze miano. HistRzym 17v; chćiał iść do bożnice/ prośić Lucyny ktorą zá kſiędzá mieli/ áby przyięłá od Ceſárzá ofiárę. HistRzym 26v.
c. Kapłan starotestamentowy (6): będzie offiárował kxiędzu [sacerdoti] dwie Synogárlice ábo dwoie gołąbiąt/ v drzwi Przybythku świádectwá: y offiáruie kápłan iedno zá grzech/ á drugie na offiárę zupełną Leop Num 6/10; BielKron 6, 37; Benáiáhu ſyn Ioiády/ y Kierety/ y Pelety/ y ſynowie Dawidowi/ kſiędzmi byli [sacerdotes (marg) principes (–)]. BudBib 2.Peg 8/18.

W połączeniu z imieniem (1): iam go [Jonatę] widzyał w Nobe v kſiędzá Achimelechá ſyná Achitobowá [apud Achimelech filium Achitob sacerdotem Vulg 1.Peg 22/9] BielKron 66v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej (1): poſlan im Kxiądz Iſráelski áby ie vćżył [!] zakonu Bożego. Leop 4.Reg 17 arg.

d. Kapłan w religii pogańskiej Litwy (1):
Zestawienie: »ksiądz wurszajt« [z litew. virsͮáitis ‘zwierzchnik’] (1): Wurſchaitos ich Pop według Pogáńſkiego ohyczáiu [...] Xiądz Wurſchait opáſawszy ſie ręcznikiem/ wzywa po wtore wſzytkich Bogow StryjKron 161.
2. Biskup, kapłan posiadający najwyższy stopień święceń w Kościele chrześcijańskim, sprawujący władzę na obszarze diecezji; antistes Mącz (57): (did) Krjſtus każe ċiniċ liċbe Biſkupowj (‒) Ale ya tak Xieze niechcze RejKup bb5, c6 [2 r.], c6v; Mącz 11d; (nagł) Pan ſwiecki do Biskupá. (‒) Coż będziemy cżynić Kſięże RejZwierc [233]v; SkarŻyw 413; CzechEp 363; KochAp 11.

W połączeniu z nazwiskiem [zawsze ksiądz + nazwisko] (12): Marczinkovi Nyeboſczika kſzyądza Gamratha pywnycznemv vbranye Zamſchowe vkradl LibMal 1548/139v; pan Lupá Podlodowſki/ iż był ſtárſzym nád dworem kſiędzá Mácieiowſkiego GórnDworz Dd7v, A2v, B5v, B7v, B8 [3 r.], C3 (11).

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej, stolicy diecezji [zawsze ksiądz + przymiotnik; w tym: z nazwiskiem (1)] (5): bandzye proſzil pana Markrabie aby poddanym swem tho czo szą stharadawna povynny kſzyandzv poſnanſkiemv dacz y placzicz przikazal LibLeg 7/69v; PudłFr 61; czym Iego M. X. Krákowſki Gámrat/ we Srzedźie ná ſeymiku nie dawno dał ſie ſłyſzéć OrzJan 111; KV reformowániu Akádemiiéy Krákowſkiéy [...] Iego M. Kśiądź [!] Arcybiſkup Gnieżnieńſki [...] obiecał [...] ſto Dukatów [...] Kśiądz Biſkup Kuiawſki ſto złotych w monećie pułkopkowych: a Kśiądz Płocki tákże ſto: Poznáńſki ſto SarnStat 198, 57.

W formułach grzecznościowych [w tym: miłościwy [zawsze V] (17); miły [zawsze V] (5); wasza miłość, miłościwy [V] (1); jego miłość (2); dodatkowo z nazwiskiem (1) ] (25): (did) Poſſel iuż powieda Byſkupowy Roſkázanie pauſkye [!]. (‒) Kxieze miły toć powiedam Day pokoy wſzyſtkiem bieſſiadam. RejKup c4v, c4, c5v; RejFig Aa5v; OrzRozm I4; pan Andrzey Koſtká ták [do biskupa] powiedział. Puśćiſzli to W. M. Miłośćiwy kſięże/ ná one ſame/ nie rychło ſie ná to zgodzą GórnDworz C2, C [2 r.], Cv [2 r.], C2, C2v, C3 (14); RejZwierc [233]v; NiemObr 88; PRzyſzedł chłop do biſkupá/ chcąc ſię rozwiésć z żoną [...] Atolim iéy niezáſtał dźiewicą/ Kſze miły KochFr 42; PudłFr 61; KochAp 7; OrzJan 111.

Z przezwiskiem być może nawiązującym do koloru szaty biskupiej (1): (did) Sumnienie narzeka na Biſkupa iż lada kogo ſwieczy na Plebani. (‒) Wiere kxieze ċwyklo myli Nie taczy to lyudze byli. [...] Czo prawą wiarę ſtawyli. RejKup m3v.

Prawdopodobnie w aluzji do ukośnych ruchów figury szachowej [cf znacz. 3.] (2): po nich [ujechał w nocy z pola bitwy] Biſkup Zágábáeńſki [!]/ themu niedziw iáko kſiędzu bo wiedział przeſkoki ná proſt BielKron 309v; Pudikus vderzył ná biſkupá [krakowskiego Paulusa] [...] rozgromił y poráźił wſzytki przećiwniki ſwoie [...] á kſiądz ná ſtronę vſkocżył. BielKron 363v.

a. W odniesieniu do papieża jako biskupa rzymskiego, wyłącznie w pismach innowierców (5):

W połączeniu szeregowym (1): then nieſromieźliw[ey] twarzy Kſiądz Rzymſkiey Bożnice Báłwan/ zruſzyćiel dźiś iáwny pokoiu Krześćiáńſkie[go roz]ſiewácż kąkolu/ ktory w ſwey záráźliwey winnicy hoynie roſpłodźił to źiarno/ Iáko [właſny] prawdźiwy Antykryſt BibRadz *2v.

Wyrażenie: »rzymski ksiądz, rzymski ksiądz papież« [szyk 2 : 1] (2 : 1): też tego Bog nie kazał żebyſmy w Rzymſkiego kśiędzá Papieżá wierzyli CzechEp 14; Ieſli Pápą od paſzey/ ábo od páśienia? ieſliże też od páná/ ábo pánowánia/ názwány ieſt kśiądz Rzymſki? CzechEp 425, 415 marg.
Zestawienie: »ksiądz Jan« = kobieta, która według legendy średniowiecznej miała w 855 r. zostać obrana papieżem Janem VIII (1): toć ieſt dopirko tá niewiáſtá plugáwa o kthorey tu Duch ſwięty powiáda. A wſzákże iednák byłá też iedná czo ią kſiędzem Ianem zwano. RejAp Y43v.
3. Figura szachowa: laufer (4): kazał Kſiędzu/ drogą Rycerzową/ Náiecháć krzywym ſkokiem ná Krolową. Rzecże mu Borzuy/ tym mię nie oſzukaſz [...] On iákoby ſie w tym był nie obacżył/ Vpomniał kſiędzá/ żeby názad racżył. KochSz B2‒B2v, B3, C2.
4. Książę, władca państwa lub dzielnicy nie posiadający tytułu królewskiego; w ustroju rodowym i plemiennym głowa rodu lub naczelnik plemienia; wódz wojska; dux BartBydg; princeps (ksiądz po staremu w Konstytucyjach) Cn (245): Dux, ksyącz, ksyązna, significat officium et dignitatem BartBydg 45b.

W połączeniu z imieniem (i patronimicum) [zawsze ksiądz + imię] (32): ZapWar 1513 nr 2063; MetrKor 57/120v, 59/282v; prziyachaly vrzadnyczi Knyaza Fyedora Mychayelowycza. a Kxyendza Danilea Iwanowycza. Kxyazanth viſnyowſkych LibLeg 11/155, 10/72, 11/72, 134v, 156 [2 r.]; Gdzież kxiądz Henrik ſin S. Iadwigi zebrał był niemało zbroynego ludu [...] z wielkiey Polſki y z Sląſka MiechGlab 9, 3, 4, 9, 10, 11 (10); Iánuſz Mázowieckie Kſiążę vmárło [...] przez miáry pił Kſiądz Iánuſz z dworzány ſwymi troynik z muſzkátellą mieſzáiąc. BielKron 419v, 399, 400 [2 r.], 403v, 404, 417v (11).

~ Z powtórzeniem tytułu w formule grzecznościowej (2): kthorym lysthem vmoczowal był wyano [...] margorzaczye [...] pod pyeczacza srzodma [lege: śrzednią] xadza Conradtha oszwyeczonego xazaczya mazoweczskyego na then czasz badaczego ZapWar 1527 nr 2361; yakom ya [...] myal Chelmyenskie prawo vedlug obyczaye ziemye mazoveczkiey oth nayesnyeyschego kxianzaczia kxiandza Ianuscha Stharego ZapWar 1528 nr 2421. ~

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej [w tym: w odniesieniu do książąt litewskich i ruskich (50), polskich (3), niemieckiego (1); ksiądz + przymiotnik (42), przymiotnik + ksiądz (12); dodatkowo z imieniem własnym (30)] (54): KlerPow 2; Drugie lekarzſtwo na toſz [na podogrę]/ od Philipa kxiędza Branſzwicz. FalZioł V 94; Leſzko cżarny kxiądz Krákowſki. MiechGlab **2v; w bitwie wielkiey Mſciſław kxiądz Kijowſki y kxiądz Cżyrnieowſki byli poimani MiechGlab 3, *6,*8v, **, **v [3 r.], **3v (19); LibLeg 10/63, 11/154, 154v [3 r.]; Bielá Kſięſthwo y zamek [...] ſześćdźieſiąt mil Niemieckich od Moſkwy [...] Waśil Kſiążę Bielſkie (marg) Kſiądz Bielſki (–)/ wdał ſie dobrowolnie do Moſkwy BielKron 431v, 294v, 400 [2 r.], 401, 404 marg, 406v (20); OrzQuin Q3; BiałKaz H4; BudNT przedm c5v marg; StryjKron 587, 657, 658, 707, 737.

»wielki ksiądz« [w tym: w połączeniu z imieniem (78), z przymiotnikiem oznaczającym nazwę księstwa (97): litewski (69), moskiewski (24), kijowski, rezański, ruski, żmodzki] = magnus dux Murm, JanPrzyw; archidux Murm [szyk 109 : 13] (122): LibLeg 3/33v, 6/77v, 114v, 158v [2 r.], 160 (15); MetrKor 34/133, 268, 61/222v; Murm 174; FalZioł V 81v; MiechGlab 73 [2 r.]; ComCrac 11; UstPraw Kv; odpowie [poseł moskiewski]. Wola Boża/ wola Kniáżá wielkiego ieſt [...] gdy theż wielkiego kſiędzá proſzą áby zwięźienia wykupił kogo [...] rzecże wnet: Bog go ták chce mieć BielKron 429; przyſzły były liſty od Krolá Zygmuntá z Litwy do niego ná ktorych ſtało/ wielki Kſiądz Ruſki/ Pruſki/ Mázowiecki/ gniewał ſie [Wasil] o tho BielKron 429v, 381v, 382v, 383, 390, 396v (21); OrzQuin Pv, P2 [3 r.], Q; GórnDworz A2; RejPos A3; BiałKaz K3v; BudNT przedm c5v [2 r.]; StryjWjaz kt; Ringolt gdy ſię wwiązał w Zmodźką y Litewſką Zięmię/ iáko Opiekun/ á k temu miał oyczyſtych Xięſtw Ruſkich kilko [...] dopiero ſię pocżął piſáć Wielkim Xiędzem Litewſkim/ Zmodźkim/ y Ruſkim StryjKron 285; Potomek tego Stániſłáwá Monarchy Kijowſkiego [...] Waſiley Wielki Xiądz Rezáńſki/ poiął Sioſtrę v Waſilá Wielkiego Xiędzá Moſkiewſkiego StryjKron 395; Izaſław Iarosławowić z dwiemá Synámi [...] Wielki Xiądz Kijowſki od Bráćiey wygnány. StryjKron 180, 91 [3 r.], 120, 280, 285 [3 r.], 288 [2 r.] (56); WysKaz 40; STEPHAN Z BOZEY LASKI KROL POLSKI, Wielki Kſiądz Litewski, Ruski, Pruski, Mázowecki, Zmódzki, Kiiowski, Wolynski, Inflantcki, y Siedmiogrodzki, etc. Oznáymuiemy wſzem wobec SarnStat 1155, 11, 1003, 1036, 1056, 1058 (8).

~ wielki ksiądz czyj [w tym: pron poss (3), G sb i pron (2)] (5): KlerWes Av; weźmi ten miecż od nas gotowy wielki kſięże naſz BielKron 403v, 401; OrzQuin Q3; StryjKron 360.

W przeciwstawieniu: »wielki ksiądz ... gubernator« (1): Pánowie Koronni/ niechcieli go [Kazimierza] mieć Wielkim Xiędzem Litewſkim/ tylko Gubernatorem/ áby ták ſnádniey Wielkio Xięſtwo Litewſkie do Korony Polſkiey przyłęczyli. StryjKron 592.

Zwrot: »wielkiego księdza wybrać; wielkim księdzem (był) wybrany (a. obran)« (1 : 2): KlerPow 9; wielkim Xiędzem Zmodźkim y Litewſkim był wybrány StryjKron 285, 667.
Wyrażenia: »wielkim księdzem naznaczon i podniesion« (1): Iwan Wáſilewic [...] Dimitrá [...] náznáczył/ y zwykłymi Ceremoniámi podnioſł/ po ſmierći ſwoiey być wielkim Xiędzem Moſkiewſkim (marg) Dimitr Wielkim Xiędzem Moſkiewskim náznáczon y podnieſion. (‒) StryjKron 692 marg.

»podnoszenie albo inauguracyja wielkiego księdza« (1): A obiéránié y podnoſzenie Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo [...] áby iuż ták vſtáło: żeby [...] podobieńſtwá nápotym nie było: z którégoby ſie pokázowáło álbo znáczyło podnoſzenié/ álbo Inaugurácia iáka Wielkiégo Kśiędzá. SarnStat 1011.

Szeregi: [»jednowłajdca albo wielki ksiądz«: Iednowłaidcow álbo Wielkich Xiędzow z właſnego narodu [...] ſobie wybieráli [Litwini] StryjKron 344.]

»(wielki) krol (polski a. krolestwa polskiego) (a, i) wielki ksiądz (litewski)« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (10)] = rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae JanPrzyw (14): MiechGlab 73; meylykherey czarz [...] ſbrathem ſwim wyelkym krolem y wyelkym Xyedzem Sigmvnthem vedle ſtaradawnego obiczaya. wbracztwo y wprzyazn zaſzly. LibLeg 10/95v, 6/77v, 158v, 160, 10/95v [2 r.]; KlerWes Av; OrzQuin Q3; StryjWjaz kt, 365; SarnStat 1036, 1056, 1155.

[tylko w formułach dyplomatycznych i dedykacjachi:]

»krol polski, wielki ksiądz litewski ... pan (i, a dziedzic); [poza formułami dyplomatycznymi:] ksiądz wielki, pan dziedziczny a krol polski« [w tym: w połączeniu z imieniem (11)] (11 : 1): MetrKor 34/133, 268, 61/222v; LibLeg 6/114v, 158v, 11/106v; ComCrac 11; UstPraw Kv; OrzQuin Pv; GórnDworz A2; Nayáśnyeyſzemu Kſyążęcyu Zygmuntowi Auguſtowi/ możnemu á ſławnemu Krolowi Polſkyemu/ Wielkiemu Kſiędzu Litewſkyemu/ Ruſkiemu/ Pruſkiemu/ Mázowieckiemu/ Zmodzkiemu/ y inych wiele zyem Pánu y Dzyedzicowi/ Pánu ſwemu záwżdy miłościwemu/ Polak proſty ſługá y poddány/ ſłużby ſwe wierne opowieda. RejPos A3; SarnStat 11, 1185.

»krol polski, wielki ksiądz litowski, rozkazujący pruski itd.« [w formule dyplomatycznej; w połączeniu z imieniem] (1): NAyaſſnyeyſchemv Sigmunthovi zbozey laſky Crolyowy Polſkyemv. Wyelkyemv Kxyandzv Lithowſkyemv Roſkazvyaczemv Prvſkyemv. Zomvczkyemv. Maſowyeczkyemv y ynnich od Iwana Ilyaſcha [...] hoſpodara wſchyey zyemy moldawſkyey powolnye czolem byczy [!] LibLeg 11/164v.

»ksiądz wielki litewski, pan przyrodzony i też dziedziczny« (1): áż ią [Litwę] Kśiądz wielki Litewſki/ Pan przyrodzony itéż dźiedźiczny/ wolną vczyni OrzQuin P2. ~

Szeregi: »krol (i) ksiądz« (2): gdy Alexender krol polſki y kxiądz Litewſki Siem miał w Ruſkim Brzeſciu. MiechGlab 31; BielKron 428v.

»ksiądz i wodz« (1): wyſtąpił Litawer Chreptowic Wielkiego Xięſtwá Márſzałek nawyzſzy/ [...] mowił: Weźmi Xiążę naiáſnieyſze/ ktoregoſmy cię zá Xiędzá y wodzá ſobie wybráli/ ten miecz StryjKron 667.

Wyrażnie przyimkowe: »za księdza« = za panowania, za czasów księcia (2): tho ſzią począlo za kxiądz a Conſtantina MetrKor 57/120v [idem] 59/282v.
a. W odniesieniu do władcy biblijnego: naczelnik plemienia, wódz [wyłącznie w BudBib] (26):

ksiądz czyj [= wywodzący się od kogo] (1): A te (ſą) miáná kſiędzow Ezawowych [ducum Esau] wedle plemion ich BudBib Gen 36/40.

W połączeniu z imieniem [zawsze ksiądz + imię] (18): Ci ſą kſiędzowie Choreyſcy/ kſiądz Lotan/ kſiądz Szowal/ kſiądz Ciweon/ kſiądz Anáh [dux Lothan, dux Sohal, dux Sibhon, dux Hanah] BudBib Gen 36/29, Gen 36/30 [3 r.], 40 [3 r.], 41 [3 r.], 42 [3 r.], 43 [2 r.] (18).

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej [zawsze ksiądz + przymiotnik] (6): ći kſiędzowie Choreyſcy [duces Chorei] y kſięſtwá ich wziemi Seirſkiey. BudBib Gen 36/30, Gen 36/21, 29, 43, Ex 15/15, Ez 21/30 [25].

W połączeniu szeregowym (1): Y vpoię kśiążętá iego/ y mądre iego/ kśiędze iego y vrzędniki iego/ y rycerze iego [principes eius et sapientes eius, duces eius et magistratus (marg) principes (‒) eius et fortes eius] BudBib Ier 51/57.

b. Władca demonów (1):
Wyrażenie: »ksiądz czartowski« (1): przez Beelzebubá kśiędzá cżártowſkiego [In Beelzebub principe daemoniorum] wygania cżárty. BudNT Luc 11/15.
5. Zestawienie w gwarze flisackiej: »ksiądz Wojciech« = bocian (2): Choć w Rewerendźie nie widźiſz kapłaná/ Iednák zow Xiędzem Woyćiechem boćianá (marg) Xiądz Woyćiech. (‒) KlonFlis F3v.
6. n-pers (3): wſzczepankowie v Sczamothul [!] vkradl dwye ſvkny ſchare v kmyeczia rzeczonego kſzyadz LibMal 1544/87.
Zestawienia (2): byli wezwáni ſtárſzy Zupnicy/ to ieft/ Piotr Winryk/ Pan Adam Kśiądz [Adam Presbyter JanStat 35]/ Gothfryd/ Mikołay Zupnik SarnStat 370, 371.
*** Bez wystarczającego kontekstu (wyraz cytowany) (7): Na przodku ſłów polſkich miaſ: x ks kładźięmy/ wſzakże nie miaſ: kſz/ iako gdy niektorzy mówią miaſto kśięże/ kſze miły MurzOrt B3; JanNKar F4v; JanNKarGórn H [3 r.]; mało nielepiéy piſać xiądz/ xini/ axamit/ niżli pŗes ks. JanNKarKoch F4v.

Synonimy: 1.a. duchownik, duchowny, kapłan, ofiarca, ofiarnik, ofiarownik, pop, prezbiter; b. kapłan, ofiarnik, ofiarownik; c. kapłan, ofiarnik, ofiarownik; d. pop, wurszajt; 2.a. zest.: papieżyca; 3. kapłan, pop; 4. zest. »wielki ksiądz«: »hospodar wielki«; 5. zest.: bocian.

Cf KNIAŹ, KSIĄŻĘ, KSIĘŻA, KSIĘŻNA

MK