[zaloguj się]
[pdf]

KSIĘSTWO (1165) sb n

księstwo (1147), ksiąstwo (1), księdztwo (1), księstwo a. ksiąstwo (16) [w rękopisach]; ksiąstwo Mymer1 6v; księstwo : księdztwo ZapWar (3 : 1; 1549 nr 2657).

kſ-, kś-, ks- (689), kſz- (5), kz- (1), kx- (50), x- (283), xs- (1) [w tym: kſz-, kz-, xs- w rękopisach], skróty: X. (132), K. (4); -ſt(h)w-, -st(h)w-, -szthw- (1080), -ztw- (48) [w SarnStat], -stph- (1) [w ZapWar].

Fleksja
sg pl
N księstwo księstwa
G księstwa księstw, ksiąstw
D księstwu księstwåm, księstwom
A księstwo księstwa
I księstwem księstwy
L księstwie księstwach, księstwi(e)ch
V księstwa

sg N księstwo (143). ◊ G księstwa (455). ◊ D księstwu (36). ◊ A księstwo (199). ◊ I księstwem (26); -em (11), -(e)m (15). ◊ L księstwie (149). ◊ pl N księstwa (23). ◊ G księstw (51), ksiąstw (2) ConPiotr 35, BielKron 292v. ◊ D księstwåm (5), księstwom (4); -åm Leop, WujNT (2); -om KromRozm II, OrzQuin; -åm: -om SarnStat (2 : 2); ~ -om (2), -óm (1), -(o)m (1); -om OrzQuin; -om : -óm SarnStat (1 : 1). ◊ A księstwa (36). ◊ I księstwy (6). ◊ L księstwach (26), księstwi(e)ch KromRozm II (2); ~ -ach (23), -åch (3) BielKron, StryjKron (2). ◊ V księstwa (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII ‒ XVIII w.

1. Terytorium podległe władzy książęcej, stanowiące samodzielny organizm państwowy lub wchodzące w skład większego państwa, podporządkowane innemu władcy; ducatus Mącz, Calep, Cn; ducatio Calep (1023): Xięſtwa Litwie odięte. MiechGlab **7v; ConPiotr 35; Diar 22, 29; KrowObr 31; TO [mekleburskie] Kſięſtwo było iedno páńſtwo z Márgrábſtwem Suwerineńſkim/ Roſtokeńſkim/ á Stárgárdeńſkim. Ieſt źiemicá dobra y płodna/ ma miáſtá/ zamki/ wśi ochędożne. BielKron 291, 192 [3 r.], 212v, 271v [3 r.], 274v, 276 (26); Mącz 96a [3 r.], 144a, 230c, 273b, 368d (8); W Kśięſtwie zmiéſzána tyránnis z niewolą. OrzQuin Q2 marg, P [2 r.], P2v [2 r.], P4v [2 r.], Q [2 r.], Qv [2 r.] (25); BielSat B4; GrzepGeom Lv; KwiatOpis Bv, B2, C, Cv, [C2]; MycPrz I Bv; StryjKron 130, 320, 395, 552, 662 (7); BielRozm 13; Calep 343b; KołakCath A4, Bv [2 r.]; SarnStat 84, 146, 985, 1079, 1145 [2 r.] (27); Rząd piękny czyniąc [Piast] w kráiu páńſtwá ſwego, Dzwigáć nie przeſtał Kśięſtwá vpádłego. KlonKr B3.

księstwo czyje [w tym: G sb i pron (9), pron poss (11), ai poss (3)] (23): kthorzy [Tatarowie] gdy z wielkim ludem przyiecháli/ krolewſkie kſięſtwá woiowáli BielKron 374v, 192, 294, 323, 366, 390v (9); Mącz 505c; KwiatOpis Cv; ći kſiędzowie Choreyſcy y kſięſtwá ich wziemi Seirſkiey [in ducibus [!] eorum, in terra Sehir] BudBib Gen 36/30; Włodimirz [...] wroćił ſie do ſwoiego Xięſtwá StryjKron 130, 226, 360, 502, 612, 662; PaprUp B4; ActReg 42; SarnStat 110, 985, 992.

księstwo pod kim (1): IBERIA ‒ Arragonią kſięſtwo pod Hiſpanem. Calep 498b.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej [księstwo + przymiotnik (173), przymiotnik + księstwo (62); w tym: Personifikacje (4)] (235): iesli ze by nas chczial [...] pocziągnącz [...] przet ktori kolwiek sąnd tak ziemski iako w Grodzki albo tes przed vicesgerenta kxiedzthwa Mazoueczkiego ZapWar 1549 nr 2657, 1533 nr 2408, [1534] nr 2524, [1526] nr 2511, 1545 nr 2646 [4 r.]; KlerPow 4; MiechGlab **7 [2 r.], **7v [9 r.], 14, 73; ComCrac 12 [2 r.]; ConPiotr 34v; Diar 94; KrowObr 31 [2 r.]; RejZwierz 108v, aa4; OrzRozm C3; kſięſtwo Zatorſkie ná Stároſtwo obrocono ku kroleſtwu Polſkiemu. BielKron 410v, 190, 191, 192 [3 r.], 192v [6 r.], 194v (96); KwiatKsiąż AB; Rugium, Miáſteczko w xieſtwie Pomorskim Camyn po niemiecku. Mącz 360a, 53d, 142a, 171c, 197a, 208d (14); OrzQuin Q4; GórnDworz Bbv; KwiatOpis [C2]; PaprPan Dd4; ModrzBaz 75; zbieráli wieikie woyſká ták z Prus iáko z Lifland/ y z inſzych Xięſtw Niemieckich. StryjKron 400, 26, 66, 121, 130 [2 r.], 180 (31); ReszPrz 95; GórnRozm B2; ActReg 5v [2 r.], 45 [2 r.], 46, 73, 168; żegnam ſię/ widząc ią przed ſobą/ Ktora rzecże: poſłuchay co chcę mowić z tobą. (did) Poſtáć Kxięſtwá Słuckiego. (‒) KołakCath A3, kt, A3, A3v, B2; SarnStat 84 [2 r.], 92 [2 r.], 105, 108, 110 (43).

W połączeniu z nazwą miejscową lub etniczną [nazwa + księstwo (13), księstwo + nazwa (5)] (18): MiechGlab *4v; Hálládia kſięſtwo/ ktorego ieſt Lundis głowá BielKron 293, 192, 281, 293 [3 r.], 293v, 294 (11); Mącz 505c; KwiatOpis B2; StryjKron 165, 195, 662; Calep 498b.

W połączeniach szeregowych (22): KromRozm II a4v; KromRozm III A5v; Pan Kryſtus nie miał mieyſcá gdzieby głowę ſwoię ſkłonił/ á Wikáryi iego/ poſiadł Kroleſtwá/ Zámki/ Miáſtá/ Inſuły/ Powiáty/ Kxięſtwá y rozmáite Páńſtwá? KrowObr 11, 23, 75; GórnDworz Hh7v; BiałKat 128v; Przypominałćibych okolicżne kroleſtwá/ ony wieikie kſięſtwá á zacne Monárchie/ iáko ſie zá náſzey pámięći burzyły RejZwierc 185; GórnRozm M2v; SarnStat 987, 1070, 1074, 1075 [2 r.], 1100 (13).

W przeciwstawieniu: »księstwo ... krolestwo« [u Orzechowskiego przeciwstawne formy ustrojowe] (19): OrzRozm B4v; gdyż iuż ſye pokazáło y Ewányelią świętą/ Iż Kśięſtwo przyrodzónym Práwem Króleſtwu przećiwné ieſt OrzQuin Sv, A3, I4v, Qv, Q2 [2 r.], Q3v [4 r.] (17); KołakCath A3v.

W porównaniach (2): πὰν δου̃λον τωͺ δεσπότη πολεμει̃: To ieſt/ kożdé niewólſtwo/ iákoby rzekł Kśięſtwo/ przećiwko Deſzpotowi [...] woynę wiedźie przyrodzoną. OrzQuin Qv; których [argumentów] kożdy dobrégo vrodzenia człowiek lękáć ſye ſpráwnie może/ á Kśięſtwá ſye iáko piekłá chrónić OrzQuin Q2.

W nawiązaniu do biblijnych przypowieści: o grzechu pierworodnym i synu marnotrawnym (8): którąchmy [wolność] Potym grzéchem byli ſtráćili/ y z Króleſtwá w Kśięſtwo byliſmy wpádli/ z którégo Kśięſtwá przenióſł nas Pan Kryſtus śmierćią ſwą záśie do Króleſtwá OrzQuin P2v; iáko ón Márnotrawcá/ z Króleſtwá od Oycá w opcą[!] Kráinę/ to ieſt/ w Kśięſtwo wpadſzy [...] práwą świnią w Kśięſtwie był OrzQuin P3, P2v, P3, P3v [2 r.], P4 [2 r.].

Zwroty: »być w księstwie« = wchodzić w skład księstwa (1): Kſięſtwo Wirtenberſkie [...] ma wſobie miaſth y miáſtecżek wiele [...] krom trzech miaſth Ceſárſkich/ Eſlingi/ Wilám/ y Reuthlingi/ ktore ſą w kſięſtwie z dawná. BielKron 287v.

»księstwa dostąpić [po kim]« (1): POpiel po oycu Kśięſtwá doſtąpiwſzy [...] Wſzetecznie ſtrawił czás KlonKr B2.

»posieść księstwo [pod kim]« = objąć (czyjeś) księstwo we władanie (1): iáko był roſkazał Ceſarz Maurycemu/ áby poſiadł kſięſtwo Sáſkie pod Krfierſtem Ianem Fryderykiem takież pod Lántgráfem [...] áby ſie wwiązał wdzierżáwy Krfierſtá Sáſkiego y Lántgráfá BielKron 227v.

praw. »wwiązać się, wwięzować się w księstwo (prawem lennym)« = obejmować księstwo w posiadanie (1 : 1): Krol [...] w wiązał ſie w kſięſthwo Mázoweckie práwem lennym/ nád wolą niektorych Pánow y Sláchty z onego kráin BielKron 419v, 192v.

praw. »księstwo wziąć w udział« (1): gwoli żęnie Xiężnie Włodimirſkiey/ po ktorey [Lubart] y Wołyńſkie Xięſtwo ieſzcze zá Oycá Gediminá wziął w vdział StryjKron 437.

Wyrażenia: pogard. »czwiertowane księstwo« [tu o dzielnicy Władysława Wygnańca, syna Bolesława Krzywoustego] (1): nie ná kęſe kroleſtwo mnie dano tobie zá małżonkę/ áni ná cżwartą cżęść [...] mogłám záwżdy zá bogátſzego Krolá iść/ niż zá ćię ná tho cżwiertowáne Kſięſtwo. BielKron 354.

»kraina księstwa« (1): Dał też był przedtym Ceſarz Maurycemu cżęść kráin Kſięſthwá Sáſkiego BielKron 232v.

»książę księstwa« (1): A Xiążę tich xięſtw ieſt/I. K. M. Hołdownikiem lennym. KwiatOpis [C2].

»obywatele księstwa« (2): IZ obywátele Kśięſtwá Mázoweckiégo/ po śmierći pánów ſwych Kśiążąt Mazoweckich/ przyſtawáiąc do Korony Polſkiéy [...] to ſobie wárowáli SarnStat 1146, 1216.

»ojczyste księstwo« [szyk 3 : 1] (4): StryjKron 225, 285, 502; Iagielo [...] Xieſtwo ſwe oycziſte do Koroni przilatzil PaprUp B4.

»rady księstwa« = rada książęca (1): czi poslowie obacziwaiącz spolu i z radami kxiestwa Mazoweczkiego ktorzi są na thim seimie bili ZapWar 1545 nr 2646.

»pospolita rzecz księstwa« = rządzenie księstwem (1): prośili áby [Oleg] do nich przyiáchał/ dla rády około poſpolitey rzeczy Xięſtw y Zieḿ Ruſkich StryjKron 195.

»stany (i przełożeni) księstwa« (8): złożyliſmy [...] ſtanom y Przełożonym wſzyſtkim Kśięſtw náſzych Zatorſkich y Oświęćimſkich Séym Powiátowy w Oświęćimiu SarnStat 1210, 1059, 1210 [2 r.], 1211 [2 r.], 1213, 1215.

»starosta księstwa« = administracyjny zwierzchnik obszaru noszącego tradycyjną nazwę księstwa [szyk 1 : 1] (2): tego [arcybiskupstwa ryckiego] Páńſtwá [...] Ian Chotkiewicz/ Pan ná Skłowie y Bichowie. Stároſtá Xięſtwá Zmodzkiego/ naywyſzſzy Márſzalek wielkiego Xięſtwá Litewſkiego [...] Adminiſtrátorem ieſt. KwiatOpis C3; które [sprawy] téż Wielmożny Ian z Oćieſzyná króleſtwá náſzégo Kánclérz Krákowſki y onych [zatorskiego i oświęcimskiego] Kśięſtw Stároſtá [...] ku ſłuſznému ſkutkowi przywodźić będźie powinien. SarnStat 1213.

»urzędnicy księstwa« (4): iednégo albo dwu z Rad náſzych [królewskich]/ álbo Vrzędników Kśięztwá onégo [mazowieckiego] [aut officialibus Ducatus illius JanStat 975] przydamy ſędźi SarnStat 146, 146, 1145 [2 r.].

Zestawienia: »księstwo głowne« = samodzielny organizm państwowy [szyk 9 : 1] (10): Mówię o Głównych Kśięſtwách/ w których Kśiążętá habent merum et mixtum Dominium: iáko ieſt Turcya/ Moſkwá/ Litwá/ Rákuſy OrzQuin P, P3, P4v [2 r.], Qv [4 r.], Q2, Q3v.

»księstwo lenne« = terytorium podporządkowane innemu władcy na zasadzie stosunku lennego (1): ieſt teras [Kurlandyja] Xięſtwo Krolá Iego M. Polſkiego/ iáko y Semigália lenne/ tho ieſt/ Krol I. M. polſki [...] Pánem/ y naywyſzſzą zwierzchnośćią po Pánu Bogu thych Xięſtw ieſt. KwiatOpis Cv.

»(osobne a) udzielne, udzielone księstwo« = terytorium, które przypadło w udziale synowi władcy; samodzielny organizm państwowy [szyk 4 : 3] (6 : 1): Giedrus [...] chcąc vgruntowáć Xięſtwá ſwoiego vdzielonego Stolicę/ zbudował Zámek [...] Tedy też w ten czás Dowmant Hurdowic Kniáź Gedrocki wolno ſobie mieſzkáiąc ná vdzielnym Xięſtwie/ y czuiąc ſię być Xiążęćiem z Xiáżąt [!]/ niezábiegał Witołtowi StryjKron 355, 115, 360, 712; Aczkolwiek tá prowincia z Krákowſkim Woiewództwem ſpółem chodźi: wſzákóż iż przedtym było [zatorskie i oświęcimskie] oſobné y vdźiélné Kśięſtwo, tedy téż tu oſobno o nim opiſánié iest SarnStat 1218, 105. Cf «Kijowskie Księstwo udzielne«.

»księstwo wielkie« = samodzielny większy organizm panstwowy [szyk 4 : 3] (7): Siewierska źiemiá byłá niegdy wielkie Kſięſthwo/ w ktorey Nowogrodek byłá głowá BielKron 431, 432.

~ Zwrot: »wielkie księstwo osieść« [szyk zmienny] (2): gdybý Gedimin [...] miał [...] człowiekiem proſtym będąc á nierodowitym Xięſtwo Wielkie ták ſzerokie á możne páńſtwo ſwowolnie oſieść StryjKron 385, 597.
Wyrażenie: »wielkie księstwo ojczyste« [szyk 1 : 1] (2): Dimitrá w więzienie [Wasił] wſádził/ á ſam zupełnie Wielkie Xięſtwo Oyczyſte opánował StryjKron 692, 597.
Szeregi: »kraina i księstwo wielkie« (1): Rezan Kráiná y Kſięſtwo wielkie było pierwey niżli przyſzło do Moſkiewſkiego BielKron 430v.

»księstwo wielkie albo krolestwo« (1): Norwegia źiemiá wielka/ Kſięſtwo wielkie álbo kroleſtwo záwżdy było pod mocą Duńſkiego páńſtwá y dziś ieſt. BielKron 292v. ~

»Wielkie Księstwo Kijowskie, Księstwo Kijowskie (a. Kijewskie)« [szyk 21 : 3] (1 : 23): BielKron 382v; poiednał ſie Xiążę Stosław z Brátem ſwoim Zasłáwem/ y vſtąpił wielkiego Xięſtwá Kijowſkiego Brátu ſwoiemu/ á ſam ſiadł na Cerniehowie. StryjKron 185, 190, 235, 260, 547; Káźimierz woiewodę ſwego/ Zoſtáwił ná Kijewie [...] Z tąd tytuł woiewodſtwá Kxięſtwu Kijewſkiemu. KołakCath A4v, A4v; SarnStat 1056 [2 r.], 1060 marg, 1180, 1223.

~ Zestawienie: »Kijowskie Księstwo udzielne« (1): Włodimirzowi Olgerdowicu odiął był Witołt bez przyczyny Kijowſkie Xięſtwo vdzielne StryjKron 597.
Szereg: »ziemia i Księstwo Kijowskie« (10): tę źiemię y Kśięſtwo Kiiowſkié przerzeczonéy Koronie ábo króleſtwu Polſkiému [...] przywrácamy SarnStat 1058, 1057 [2 r.] 1058 [3 r.], 1059 [2 r.], 1060, 1062. ~

»Wiel(i)kie Księstwo Litewskie (a. Litowskie), Księstwo Litewskie, Ziem Litewskich [w tym: zamiast „litewski” zaimek wskazujący itp. (3)] [szyk zmienny (369 : 55 : 1): KlerPow 9; Kometa nad Litewſkiem kxięſtwem. MiechGlab 18, **7; KlerWes Av; LibLeg 7/33, 10/71v, 95v, 97, 11/60 (7); ComCrac 11; ConPiotr 33v; Diar 22 [2 r.]; RejZwierz Aa4; BibRadzBaz ktv; Nád to ieſzcże [przyrzekł Jagiełło]/ Litewſkie kſięſthwo wielkie s Polſką z iednocżyć ná wieki. BielKron 380v, 380, 386, 401, 403v [2 r.], 410 (10); Mącz 368d; KwiatOpis Cv, [C2]; RejZwierc 187v, 188, Aaa; MycPrz II C3; BiałKaz H4, I2v, I4v, L; PaprPan Eev; ModrzBaz 125v; SkarJedn 321, 379; SkarŻyw 71; W tenże czás Siewierſkie Xięſtwo Koributow vdział y Nowogrodek z Branſkiem Witołd ſobie do wielkiego Xięſtwá Litewſkiego przywłaſzczył StryjKron 497, 350, 360 [2 r.], 477, 482, 487 (26); PaprUp Gv, K2v; Granice W. X. L.go nad spisy Vniey nawielu mieyscach naruszone. ActReg 41, 30, 32, 39, 40 [2 r.], 41 [8 r.] (26); KołakCath B2; A ten mąż ná koniu/ ktorego zową Pogonia/ Herb Wielkiego X. Litewſkiego [...] co znácży? WysKaz 45; Wolność od céł ludzi ſzlácheckich w Wielkim X. Litewſkim. SarnStat 404, *4, 7, 91, 99 [2 r.], 107 [3 r.] (88); VotSzl B, Cv, D4v; SkorWinsz kt, A2.

~ W przeciwstawieniach: »Korona ... Księstwo Litewskie (3); koronny ... Księstwa Wielkiego Litewskiego (3)« (6): ComCrac 15 nagł; UstPraw K3; MycPrz II C2; A tá Conſtitucya [...] nie ma ſie śćiągáć ná X. Litewſkié/ iedno ná Koronę. SarnStat 7, 415, 843.

W tytule utworu M. Stryjkowskiego (2): com wſzyſtko porządnie wierſzámi Polſkimi opiſał/ ktorym ieſt Tituł O Wolnośći Polſkiey/ y Wielkiego Xięſtwá Litewſkiego/ etc. StryjKron 777, A3v.

Zwrot: praw. »wwiązać się w Księstwo Litewskie« = objąć księstwo w posiadanie (1): w wiązali ſie [Kiejstut i Witułt] we wſzytko kſięſtwo Litewſkie BielKron 380.
Wyrażenia: »obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego« (7): iakoby się nic nie działo ku szkodzie obywatelom WXLitewskiego ActReg 45, 39, 45, 46 [2 r.]; SarnStat 1018, 1024.

»pieczęć (koronna i, także) Wielkiego Księstwa Litewskiego« (6): Xiązę Kurlandskie [...] pierwsze przywileie swe zapieczęcią WXLgo miewał ActReg 42, 42 [2 r.]; SarnStat 319, 441, 863.

»poddani (koronni a. Korony i) Księstwa Wielkiego Litewskiego« (6): ComCrac 11; poddany wielkiego Xieſtwa Lytewſkiego wedlug przemozenia ſwego na thoſſ poſpolite ruſſenie. znamy ſię ziednoczą. ConPiotr 34, 34; UstPraw K3; SarnStat 843, 948.

»(pan) (i) rada Wielkiego Księstwa Litewskiego« = członek rady książęcej na Litwie [w tym: pl (8)] (9): ComCrac 11v [3 r.]; ConPiotr 34; ActReg 42, 43; KołakCath Bv; Pánowie y Rády Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo [barones et consiliarii Magni Ducatus Lithuaniae JanStat 755] potwiérdzáią zapiſy przez przodki ſwé z Króleſtwem Polſkim vczynioné. SarnStat 996, 1019.

»rzeczpospolita (Wielkiego) Księstwa Litewskiego« = rządzenie państwem litewskim (2): BiałKaz K; aczkolwiek były ſtáre Spiſy przyiaćielſtwá ſprzymierzenia pomnożenié y lepſzy ſpoſób Rzeczypoſpolitéy ták Korony Polſkiéy/ iáko y Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo czyniącé SarnStat 1020.

»sekretarz i sprawca kancelaryjej Księstwa Litewskiego« (1): Pánu Mikołáiowi Náruſzowiczowi/ Sekretarzowi y ſprawcy Káncelláriey Kſięſtwá Lithewſkiego RejAp AA2.

»senat Wielkiego Księstwa Litewskiego« (1): obietnice wſzyſtkiégo Senatu Wielkiégo X. Litewſkiégo świéżo ná pámięć przywiedźieſz SarnStat 863.

»senator (i urzędnik) Wielkiego Księstwa Litewskiego« [szyk 3 : 1] (4): gdy śię ożenił Pan á Krol náſz nieboſzcżyk/ ná żądánie Senátorow wielkiego Xięſtwá Litewſkiego. BiałKaz I4v; ActReg 45; SarnStat 863; VotSzl A2.

»stany Wielkiego Księstwa Litewskiego, z Wielkiego Księstwa Litewskiego, Księstwa Litewskiego« = posłowie i senatorowie litewscy (26 : 1: 4): RejZwierz 90; StryjKron 667; PaprUp kt, B; ActReg 30, 39 [3 r.], 40 [2 r.], 42, 45, 135; Tákże y ſtany Wielk. X. Litewſkiégo, Roku 1569. korrecturę Praw ſwych [...] pilnie byli przed ſię wźięli SarnStat 57, 863, 1004, 1015, 1019 [3 r.], 1020 (18).

»(prawo i) statut Wielkiego Księstwa Litewskiego« (5): przedtym według Státutu Wielkiégo X. Litewſkiégo [...] v Sądu Ziemſkiégo ſpráwiedliwośći ſwéy dochodźili SarnStat 1180, 863, 1180, 1181 [2 r.].

»tytuł Wielkiego Księstwa Litewskiego, Księstwa Litewskiego« = państwowa nazwa Litwy (5 : 1): Polacy chcieli tituł W. X. Litewſkiego y imię Litewſkie zágłádzić/ áby ſię koronnym imienim titułowáli. StryjKron 612 marg, 285; SarnStat 1013 [2 r.], 1021, [1023].

»(senator i) urzędnik Wielkiego Księstwa Litewskiego« (4): ActReg 46, 47; áby ſie iuż Vrzędnicy Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo ináczéy nie zwáli áni piſáli/ iedno Vrzędniki Koronnémi SarnStat 1013; VotSzl A2.

»ziemia Wielkiego Księstwa Litewskiego« (5): LibLeg 10/71v; Wćielenié Ziem Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo do Korony Polſkiéy [Magnus Ducatus Lithuaniae Regno Poloniae incorporatur JanStat 743] z pozwoleniém Herbów [...] y niektórych wolnośći ná ten czás Litwie dánych. SarnStat 985, 1019, 1068, 1204.

Zestawienia: »hetman, hetman wielki, polny Wielkiego Księstwa Litewskiego; hetman wielki (a. najwyższy) Księstwa Litewskiego« (8 : 2 : 5; 2): StryjWjaz A2, 757; KochJez kt, A2; KochEpit kt, A2, A3; ActReg 44; ludźie narodu Litewſkiégo/ pod ſpráwą Hetmáná Wielkiégo Kśięztwá Litewſkiégo bydź máią. SarnStat 426 [idem 1204], 133, 425, 442, 862, 1015 (8); VotSzl C.

»kanclerz, kanclerz najwyższy Wielkiego Księstwa Litewskiego« [szyk 6 : 2] (7 : 1): KwiatOpis B2v; BudBib Kaw A2; StryjKron 86, 762; Mikołay Rádźiwiłowicz Woiewodá Wileńſki/ y Wielkiégo X. Litewſkiégo Kánclérz [Magni Ducatus Cancellarius JanStat 755] SarnStat 997, 444, 1040; SapEpit kt.

»koniuszy Wielkiego Księstwa Litewskiego« (2): do Iego M. Páná Hieronimá Chodkiewicżá/ Koniuſzego W. X. Lit. KołakCath C2v; KołakCathOkuń A2.

»krajczy w Wielkiem Księstwie Litewskiem« (2): Wielmożnemu pánu [...] Ianowi Kiſzce/ Kráycżemu w wielkiem Kśięſtwie Litewſkiem/ etc. etc. [...] wſzego dobrá [...] żąda. BudNT przedm a2; ModrzBaz kt.

»marszałek, marszałek na(j)wyższy (a. najwiętszy) Wielkiego Księstwa Litewskiego; marszałek w Księstwie Litewskiem« [szyk 5 : 2] (3 : 3; 1): GórnDworz O8v; KwiatOpis C3; SkarJedn kt; SkarŻyw kt, A2v; Ian Iurgiewicz z Zabrzéźia Woiewodá Trocki/ y naiwiętſzy Wielkiégo Kśięſtwá Márſzałek [supremus Magni Ducatus Marssalcus JanStat 755] SarnStat 997, 313.

»Wielkiego Księstwa Litewskiego namiestnik« (1): Stániſław też Pác wielkiego X. Lit. ná ten czás Namieſtnik [...] poſłał ich ná odſiecz pod Ozieriſcza Zamek StryjKron 772.

»pieczętarz Wielkiego Księstwa Litewskiego« (1): Czego [równej liczby starostów polskich i litewskich w Inflantach] y Pieczętarze wſzyſcy ták Koronni iáko y Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiego przeſtrzégáć máią SarnStat 1201.

»pisarz polny Wielkiego Księstwa Litewskiego« (1): piſarz polny W.X.Lit. z tákowąż liczbą do Wilná przyiecháć [...] ma SarnStat 418.

»podczaszy Wielkiego Księstwa Litewskiego« (4): Drukował Alexius Rodecki [...] Páná Ianá Kiſzki/ Stároſty Zmudzkiego/ Podcżáſzego Wielkiego Kśięſtwá Litewſkiego Typográph. NiemObr kt; KochEpit kt, A2, A3.

»podkanclerzy Wielkiego Księstwa Litewskiego« [szyk 3 : 1] (4): Oczko A2; zoſtałeś Wielkiégo K Hetmáńſtwu Podkánclérzym Kśięſtwá Litewſkiégo. KochJez A4v, kt, A2.

»podskarbi, podskarbi nadworny, podskarbi ziemski Wielkiego Księstwa Litewskiego; podskarbi dworny w Księstwie Litewskim« (6 : 1 : 3; 1): WyprKr 2; StryjKron 782; ActReg 45; drugiégo roku [dochody] záraz do ſkárbu Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo/ zá kwitem Podſkárbiégo źiemſkiégo Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo/ dáwáć będą powinni SarnStat 1202, 344, 345 [2 r.], 346, 417, 444 (8).

»stolnik Wielkiego Księstwa Litewskiego, stolnik Księstwa Litewskiego« (2 : 2): Wielmożnemu panu/ panu Stanislawowy Kieżgałowy ſtolnikowy wielkiego Kxięſtwa Litewſkiego [...] wſzego dobrego ziczi IAN SECLVCIAN SeklKat A2; RejZwierz 91v, A2; StryjKron 567.

»trybunał Wielkiego Księstwa Litewskiego« (1): O TRIBVNALE WIELKIEgo X. LITEWSKIEgo SarnStat 862.

Szeregi: »(jak(o), tak) Korona (a. Koruna) (Polska) (a, i, jak(o), także, też) Wielkie Księstwo Litewskie (a. Księstwo Litewskie); (tak) koronny (jako) i, albo, także Wielkiego Księstwa Litewskiego (a. Księstwa Litewskiego)« [szyk 78 : 5] (48 : 35): LibLeg 10/96, 96v [3 r.], 97, 97v, 11/24; radzącz o obronie vieczney przecziwko moznem nieprziiacziolom obogoiga [!] pańſtwa naſſego tak koronnego iako y vielkiego Xięſtwá Litewſkiego ComCrac 11, 11; Diar 25; MycPrz II Dv; BiałKaz K; StryjKron A, 512, 677, 777; ActReg 40, 42 [2 r.], 43, 46 [2 r.], 47, 135; Iż Koroná Polſka á Wielkie Kśięſtwo Litewſkié iáko ieſt iedno nierozdźiélné y nierózné ćiáło/ wedla tegóż Przywileiu/ ták téż ieſt nie rózna áni dwoiáka/ ále iedná Rzeczpoſpolita SarnStat 1011, 7, 15, 16, 75 [6 r.], 120 (57); VotSzl A2, D.

»Krolestwo (Polskie) albo, i Wielkie Księstwo Litewskie (a. Księstwo Litewskie)« [szyk 18 : 1] (19): StryjKron kt, 682, 777; WysKaz 40; VNiia króleſtwá Polſkiégo y Wielkiégo X. Litewſkiégo [Unionem inclyti regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae JanStat 762]/ nietylko ieſt pożyteczna/ ále y powinna SarnStat 111, 108, 124, 125, 969, 997 (15).

»państwo (nasze itp.) Wiel(i)kie Księstwo Litewskie (a. Litowskie)« (8):ysz przodkowie naschi Czarzi [...] do wyelkiego panstwa, wyelkiego Xyąſtwa Lythewſkiego wgoſtzyne przyeſzdzaly. LibLeg 10/95, 10/71v, 11/134; ComCrac 11 [2 r.], 11v; ConPiotr 34; BudBibKaw A2v.

»(tak, jako) Polska, (jako, tak) Księstwo Wielkie Litewskie; narod polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego« (2 : 1): PaprUp I3v; tego prosiemy zebys ex aequo iako na Polskę tak na WXo Litewskie weyrzał. ActReg 30; SarnStat 1200.

Przen: Litwini, mieszkańcy Litwy [orzeczenie w pl] (1): Ze kſięſtwo wielké Litewſké tako bacżiſz/ [...] Po zwytzięſtwiéch harzo znamienitich [...] Ktoré otrzimali s kſiędza Moſkewſkégo KlerPow 2. ~

»Wielkie Księstwo Moskiewskie, Księstwo Moskiewskie« [szyk 6 : 1] (2 : 5): MiechGlab **7v; LibLeg 11/10; BielKron 427 żp, 436; roſtyrki były wielkie [...] miedzy Synem iego [Iwana] Waſilem/ y Wnukiem Dimitrem/ około Stolcá Wielkiego Xięſtwá Moſkiewſkiego StryjKron 697, 395, 692.

»Wielkie Księstwo R(z)ezańskie, Księstwo R(z)ezanskie« [szyk 7 : 5] (2 : 10): MiechGlab **7, 25; BielKron 436; A Rezáńſkie Xięſtwo było z dawná możne miedzy inſzemi Xięſtwy Ruſkiemi StryjKron 395, 395 [6 r.], 502.

~ Wyrażenie: »Wielkie Księstwo Rzezańskie ojczyste« (1): zebrał ſie [kniaź Iwan] z Tátáry/ y opánował mocą wielkie Xięſtwo Rzezáńſkie oyczyſte/ ktore ieſzcze Mátká iego rządziłá. StryjKron 395. ~

Szeregi: »księstwo i dzierżawa« (2): iż wſzytko ſwoie kſięſtwo y ine dzyerżáwy ktore miał [Jagiełło] y nabyć mogł/ ku kroleſtwu Polſkiemu przyłęcżyć y przywłaſzcżyć miał BielKron 390v; StryjKron 612.

»hospodarstwo i księstwo« (2): kożdé Hoſpodárſtwo y Kśięſtwo/ ſzczyra niewola ieſt OrzQuin P, P.

»krolestwo a(l)bo (i) księstwo« (5): PatKaz II 84; Miał [Cekrops] corę imieniem Frigia/ od ktorey kroleſtwo albo kſięſtwo rzecżone ieſt Frigia BielKron 27, 231; WujJudConf 4; SarnStat 1075. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.].

»księstwo i miasto« (2): BielKron 292v; po dziś dźień ſtatecżnieyſze w Niemcech Kśięſtwá/ y miáſtá Kátolicką y Rzymſkiego Kośćiołá ſtárożytną wiárę trzymáią. SkarJedn 29. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»księstwo i mocarstwo« (1): czego [władzy kapłanów] iż w Kśięſtwách y w inſzych Mocárſtwách niemáſz/ przeto téż w inſzych Páńſtwách wſzytkich [...] ſzczyré niewólſtwo ieſt OrzQuin S4.

»państwo, (i) księstwo« (5): Mącz 453a; pomſtá Ceſarzow Cárogrockich [...] iż od nich świeccj zachodni pánowie/ z ſwjmi pańſtwy y Kśięſtwy/ prze ich kácerſtwo [...] odſtąpili SkarJedn 170; Calep 343b; SarnStat 84, 92. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»księstwo albo powiat« (2): áby przerzeczonych [zatorskiego i oświęcimskiego] Kśięſtw álbo Powiátów do króleſtwá náſzégo wćielenié y do Woiewództwá Krákowſkiégo przyłączenié tym mocnieyſzé ná wieki było SarnStat 1217, 1217.[Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»księstwo albo (ani) wojewodztwo« (2): Polſká [...] niebędźie zwaná Kroleſtwem/ ále Kśięſtwem álbo Woiewodztwem iákiem. OrzRozm B4v; OrzQuin I4v.

»ziemia i (albo) księstwo, ziemica albo księstwo« [szyk 7 : 6] (12 : 1): ZIemiá álbo Kſięſtwo Wirtenberſkie/ okrągłe ieſt/ ma wſobie miaſth y miáſtecżek wiele/ zamkow niemáło y klaſztorow BielKron 287v, 339; W Semigálſkiey Ziemicy álbo Xięſtwie żadnego Miáſtá niemáſz. KwiatOpis Cv; StryjKron 121, 195; SarnStat 84, 92, 110, 985, 1058, 1075, 1210; SkarKazSej 40. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

W przen (1):
Fraza: »księstwo się w popioł obrociło« (1): wolał [Henryk Probus] iż ſie iego kſięſtwo w popioł obroćiło BielKron 364v.
Przen: Mieszkańcy, ludność księstwa [w tym: orzeczenie w pl (2)] (4): ine kſięſtwá od niego odſtáły/ zwłaſzcżá Edom/ y wybráli kſiążę ine/ ktoreby nie było poſłuſzne krolom Iudá BielKron [852]v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej [przymiotnik + księstwo (2), księstwo + przymiotnik (1) ] (3): PRuſkie Xięſtwo aczeſmy ivz ktemv natęnczas prziviedli iż [...] obieczali nąm y koronie naſſey maiętnoſcziami y gardly ſwemi pomagacz. ComCrac 11v; BielKron 253v, 353.

a. Ograniczone do Wielkiego Księstwa Litewskiego (bez bliższych określeń) (27): Bo ſie o to pilnie ſtarał naſz pán: Aby kſięſtwo w tym rządzie zoſtawił: Ze by potym iaky roſtirk niebył. KlerPow 9; RejZwierz 90.

W przeciwstawieniu: »Korona ... Księstwo« (5): zathi krziwdi kthore bi ony vczinyly Corona a nye Kxyaſthwo trvdnoſczy y nyebeſpyeczenſthwo myala LibLeg 11/134, 10/151v; UstPraw K3; SarnStat 843, 948.

Zestawienia: »marszałek wielki Księstwa« (1): Ian Chodkiewic Generał Zmodzki y Liflándſki/ Márſzałek wielki Kſięſtwá/ wiodł też ſwoy dwor páńſki. StryjWjaz B2v.

»Księstwo Wielkie« [szyk 9 : 8] (17): Diar 86; StryjKron 637; ActReg 31, 73; SWIęTA rzéká w Wielkim Kśięztwie. SarnStat 517; Przywileie/ któré [...] ná Księſtwo Wielkié [super Ducatu magno JanStat 753]/ y na iné którékolwiek dobrá y wolnośći pod którymkolwiek ſpoſobem ſą dáne SarnStat 995, 25, 121.

~ W połączeniu szeregowym (1): iż między [...] Króleſtwem Polſkim/ Wielkim Kśięſtwem y Ziemiámi Litewſkiémi/ Zmódźią/ Ruśią/ Mázowſzem/ Stolpſką źiemią [inter ... Regnum Poloniae, Magnum Ducatum, et terras Lituaniae, Samogitarum, Russiae, Mazoviae, Stolpensis JanStat 844] [...] y między [...] Zakonem [...] wſzyſtki niezgody [...] máią bydź vſpokoioné SarnStat 1068.

Wyrażenia: »poddani Wielkiego Księstwa« (1): áby poddáni náſzy y wielkiégo Kśięſtwá [subditi nostri et Magni Ducis JanStat 895] y źiem náſzych przerzeczonych zkądkolwiek y iákiégokolwiek ſtanu álbo záwołánia ſą SarnStat 1112.

»senator Wielkiego Księstwa« (1): O mieyſcach Senatorów Koronnych, y Wielkiego X. y innych do tey iednoſci nalezących. SarnStat 34.

Zestawienie: »Wielkiego Księstwa marszałek nawyzszy« (1): wyſtąpił Litawer Chreptowic Wielkiego Xięſtwá Márſzałek nawyzſzy (marg) Litawer Chrziptowic Márſzałek wielki Litewſki (‒) StryjKron 667.
Szeregi: »koronny, (i) Wielkiego Księstwa; Korona i Księstwo Wielkie« (3; 1): Iż kupcy Koronni Kśięſtwá Wielkiego [Mercatores regni, Ducatus Magni JanStat 851] y Kśięſtw przerzeczonych [żmódzkich, mazoweckich, ruskich i stolpskich] [...] máią odpowiádáć Zakonowi z téy dáni tylko ná ten czás SarnStat 1074, 34, 221, 1110.

»Krolestwo i Księstwo Wielkie« (2): oné wſzyſtki rzeczy [...] w cálé niech będą wróconé przez Zakon przerzeczony Kupcom Króleſtwá y Kśięſtwá Wielkiégo y kśięſtw przerzeczonych SarnStat 1075 [idem] 1111. ~

Szereg: »(tak) Korona (jako) i Księstwo« [szyk 1 : 1] (2): nie ſkwápniem zácżynał [...] Ale zá ſpołecżnym zezwoleniem wſzytkich Kośćiołow [...] w páńſtwách W.K.M. ták w Koronie iáko y w Kſięſtwie wedle ſzcżyrego ſłowá Bożego rozmnożonych BibRadz *2; StryjWjaz C2.
b. Ograniczone do księstwa mazowieckiego [w zapiskach mazowieckich] (4): yako ya dobrze vyem ysz slyachathny stanislaw [...] zabyvszy slyachathnego Mykolaya smyslkovscza [!] oycza wnvcząth moych nyeczyrpyal vchphaly syemye y myaszkal wkszyastphye [...] yakom ya vydzyal Cząstokrocz szlyachathnego stanyslava [...] vkszyaszthwye po zabyczyv szlachathnego Mykolaya ZapWar 1507 nr 1985, 1507 nr 1984 [2 r.].
c. Feudalne państwo mongolskie, chanat (1):
Szereg: »horda albo księstwo« (1): Gdy ſie potym [tatarski narod] rozmnożył/ wyrodźili ſie ná rozmáity narod/ ktore zwano Mongale/ rozdźielili ſie ná ſiedḿ hord álbo Kſięſtwá. BielKron 438v.
A. Obszar władzy Boga na niebie i ziemi (19): racz mily panie nas vczynic teſz kxiązęty wonem kxięſtwie w ktorem ty oſadzaſz ony ktorzy ſie tobie nawſſem podobaią. RejPs 69.

W przeciwstawieniu: »księstwo ... krolestwo« [u Orzechowskiego przeciwstawne formy ustrojowe] (2): záwſze od Bogá prośimy/ Przydźi Króleſtwo: nie mówimy/ Przydźi Kśięſtwo twé. OrzQuin Q; Lotr téż ná Krzyżu [...] nie mówił ku Pánu ták: Pomni mię Pánie w Kśięſtwie twym. Ale [...] Pomni mię Pánie w Króleſtwie twym. OrzQuin P3.

a. Nazwa chórów anielskich, wzmiankowana w Piśmie św. (16): áby byłá przez kośćioł oznaymiona kśiążętom (marg) kśięſtwam. 3L. K. G. S. (‒) y zwierzchnośćiam/ ná niebioſách [principatibus et potestatibus in caelestibus]/ rozliczna mądrość Boża WujNT Eph 3/10, s. 669.

W połączeniach szeregowych (8): KuczbKat 55; ArtKanc N19; (nagł) Do dźiewiąći chorow Anyelſkich ( —) O Swięći Anyołowie/ Archányołowie/ Thronowie/ (álbo Stołecżnicy) Páńſtwá/ Kśięſtwá/ Mocárſtwá/ Siły niebieſkie/ Cherubinowie/ y Seráphinowie [...] chwalćie święte á ſtráſzliwe imię Boſkie zá nas LatHar 425, 473; [Bóg Ojciec] wzbudźiwszy go [Chrystusa] z martwych/ y poſádźiwſzy ná práwicy ſwoiey ná niebieśiech: náde wſzytkie kśięſtwá y zwierzchnośći y mocy/ y pánowánia [supra omnem principatum et potestatem et virtutem et dominationem] WujNT Eph 1/21, Rom 8/38, Col 1/16, s. 697.

Wyrażenie: »kor księstwa« (1): przyiąl ią [Matkę Najświętszą] kor kſięſtwá OpecŻyw 183.
Szeregi: »księstwa (niebieskie) i mocarstwa (a. moce w niebieśiech)« [szyk 3 : 1] (4): áby byłá obiáwiona Kxięſthwam y mocam w niebieſiech [principatibus et potestatibus in caelestibus]/ przez kośćioł/ rozmáita mądrość Boża Leop Eph 3/10; RejPos 228; LatHar 654; złupiwſzy [Chrystus] kśięſtwá y mocárſtwá [principatus et potestates]/ wywiodł ie śmiele ná podźiw WujNT Col 2/15. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»księstwa i władze niebieskie« (1): nye tylko wſſem ludźyom/ ále y kſyęſtwom y władząm nyebyeſkim [...] myáłá być oznáymyoná rozmáita mądroſć boża KromRozm II tv.

B. Obszar władzy Szatana na ziemi i w piekle (3):

W przeciwstawieniu: »krolestwo ... księstwo« (1): Król nád Królmi Pan Kryſtus/ názwał ſwoie Páńſtwo Króleſtwem: á Dyabelfkié ſobie przećiwné páńſtwo/ názwał Kśięſtwem OrzQuin P2v.

Szereg: »księstwo to jest niewola diabelska« (1): iż ſye był ten święty Lotr vrodźił w Kśięſtwie/ to ieſt/ w niewoli Dijabelſkiey OrzQuin P3.
a. Nazwa złych duchów, wymieniona w liście św. Pawła (1):

W połączeniu szeregowym (1): nie mamy boiu przećiw krwi y ćiáłu/ ále przećiwko kśięſtwam y mocárſtwam [adversus principes et potestates]/ przećiwko dźierżawcam świátá tych ćięmnośći/ przećiwko duchownym złośćiam/ ná niebioſách. WujNT Eph 6/12.

2. Panowanie, sprawowanie władzy książęcej; władza książęca; principatus Murm, Mymer1, Mącz (131): Murm 20; Principatus. Furſtenthum. Xiąſtwo [Xięſtwo Mymer2]. Mymer1 6v; [Aleksander] przyſzedł do miaſta ktore Platea zową/ ktorego kxięſtwa pożywał niektory imieniem Sthraxagonas [Cuius principatu ... Straxagonas fungebatur] HistAl D4v, D4v, D5; piorá co pod ſkrzydłem/ myſliły ſie wznieść/ á otrzymáć Kxięſtwa [tenere principatus] [...] one dwie piorá ktore pozoſtáłj/ ſámy z ſobą myſliły/ áby też Krolowáły Leop 4.Esdr 11/25; BibRadz 2.Mach 4/50, 5/7; Niemieckie kráiny [...] przeto kſiążąt wiele máią iż miáſtá bogáte ktemu wielkie/ co miáſto wielkie to ſwoie kſięſtwo ma [...] Drugie miáſtá ſą ſobie wolne/ co ledwo y Ceſárzá ſą poſłuſzni. BielKron 281v, 275, 323, 324v, 325, 356v, 432v; Principatus, Xięſtwo/ páńſtwo/ przodek. Mącz 322c, 156a, 295c; BudBib 2.Mach 4/27; PaprPan Hh2v; StryjKron 130, 270; KołakCath A4v; Po śmierći Vitowdowéy obiecuie Litwá Włádyſłáwá Królá Polſkiégo ná Kśięſtwo przyiąć SarnStat [994] marg.

księstwo czyje [w tym: G pron (1), pron poss (1)] (2): po mało dni ty ſtradaſz kxięſtwa twego [privaberis principatu]. HistAl D4v, D5.

księstwo nad kim (1): Ptolomeus [...] nádewſzytkiemi kſiążęty pod wſchodem ſlońcá áż do miáſtá Baktri niechay o trzyma kſięſtwo [teneat principatum] y w kroleſtwie Perskim niechay pánuie. HistAl N2v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej [księstwo + przymiotnik (24), przymiotnik + księstwo (8)] (32): BielKron 174v, 189v, 206v, 252, 323 (20); Ludwikowi tákież krolowi Fráncuſkiemu/ gdy s kſięſtwá Vrlięńſkiego wſtąpił ná kroleſtwo/ rzekł kthoś GórnDworz Q6v; SkarŻyw 164; Xięſtwo Zmodźkie ſpádło ná Zywibnndá Dorſprungowicá Xiążę Litewskie StryjKron 270, 190 [2 r.], 270, 285, 350, 360 (8); PaprUp I2v; KołakCath A4v.

W połączeniu z nazwą miejscową (1): NA drugi záś Rok Iarosław ſyná Włodimirzá podniosł ná Xięſtwo wielkiego Nowogrodá. StryjKron 175.

W połączeniach szeregowych (2): Dawa [słońce] czeſarzſtwa/ kroleſtwa/ kxięſtwa/ woiewodztwa, ſtaroſtwa/ vrzędy, Y inſze pańſtwa [...] tak w mieſciech na Zamkoch, we Vſiach rządzenie dobra poſpolitego FalZioł V 51; gdy odda [Chrystus] kroleſtwo Bogu y Oycu/ gdy wyniſſcży wſſelkie Kxięſtwo/ y włądzą/ y moc [omnem principatum et potestatem et virtutem; wſzeláką zwierzchność/ y władzą y moc WujNT]. Leop 1.Cor 15/24.

Zwroty: »być na księstwie« = być u władzy, panować jako książę (2): był [Otto] ná kſięſtwie Sáſkim ośḿnaſcie lat/ á ná Ceſárſtwie dwánaſcie lat. BielKron 174v; StryjKron 365.

»podnieść, podniesion na księstwo« = uroczyście wprowadzić w panowanie nad księstwem [szyk zmienny] (1 : 1): po ſmierći Oycá Algimuntá/ w Nowogrodku ná Xięſtwo Ruſkie/ Podláſkie/ y Siewierſkie podnieſion StryjKron 285, 175.

»postanowion na księstwo« (1): inégo nie máią [...] mieć zá Kśiążę [...] iedno który [...] wedle porządku zdawná poſtánowionégo [...] będźie obran y poſtánowion ná Kśięſtwo [electus et positus in ducatum JanStat 846] SarnStat 1070.

»na księstwo przekładać, przełożyć, przełożon« (1 : 1 : 1): ná kſięſtwo [!] go Vrbinátſkie przełożył/ złożywſzy pirwſze kroliki álbo vrzędniki/ ktorych iego przodkowie ná páńſtwiech Papieſkich nádzyáłáli BielKron 189v, 403v, 419.

»słożyć z księstwa [kogo]« (2): iż ſie Alexander rozgniewał ná Straxagonę/ á ſlożył go s kxięſtwá [de principatu suo deposuit] y wyrzućił. HistAl D5, D5.

»na księstwo wsadzić, posadzić« [szyk zmienny] (6 : 1): Káźimierz wypędził Belowego ſyná á Włodzimirzá wſádził ná kſięſtwo Hálickie. BielKron 356v, 252, 322, 356, 428v; PaprUp I2v; drugiego Syná ná Xięſtwie Turowſkim poſádźiwfzy ſam Wſewold po brácie rodzonym Zaſłáwie zábitym/ wſtąpił ná Xięſtwo Kijowſkie. StryjKron 190.

»na księstwo wstąpić, wstępowanie« [szyk zmienny] (2 : 1): StryjKron 190, 592; wſzyſtki liſty [...] któré córkóm náſzym ná Kśięztwo/ álbo ná Króleſtwo wſtępowánia w przerzeczonym króleſtwie zábrániáły [quae successionem filiarum nostrarum ducem vel in ducem [!] in dicto Regno fieri excludebant JanPrzyw 7] SarnStat 885.

»na księstwo wybrać, wybran(y), obran« [szyk zmienny] (2 : 4 : 1): Po zábitym Bretyſłáwie wybran ná kſięſtwo Borzywoy wtory BielKron 324v, 323v, 340v, 363v; StryjKron 350, 360; SarnStat 1070.

»na księstwo wyzwolon« = wybrany księciem (czechizm) [szyk zmienny] (4): Sobieſław po bráćie Włádziſłáwie ná kſięſtwo wyzwolon. BielKron 325, 321, 323, 323v.

»zstąpić z księstwa [komu]« (1): Dzierżek [...] rozumiał być niewalecżnym s. Wacſłáwá [...] poſłał do niego áby mu zſtąpił z Cżeſkiego kſięſtwá. BielKron 323.

Zestawienia: »wielkie księstwo« = najwyższa władza na Litwie lub Rusi [szyk 12 : 1] (13): potym Waśil slepy ſpokoynie trzymał wielkie Kſięſtwo. Po iego śmierći Iwan ſyn iego wſtąpił ná Kniáſtwo wielkie BielKron 428v; iż od Litwy do Ruśi Wielkie Xięſtwo [...] przenieſie/ y Monárchią Kijowſką odnowi StryjKron 712, 492, 592; KochFrag 42; SarnStat 995.
~ Zwroty: »być na wielkim księstwie« (1): Geor był ná wielkim Kſięſtwie do śmierći w pokoiu. Po ſwey śmierći porucżył Monárchią ſpráwowáć ſynowcowi Bázyliuſzowi BielKron 428.

»na wielkie księstwo podnieść, podniesion(y), podniesienie« [szyk zmienny] (1 : 2 : 1): rożne zdánia [...] podáiąc/ kogoby ná Wielkie Xięſtwo podnieść mieli. StryjKron 567, 355, 385, 667.

»na wielkie księstwo ustawić« (1): Gábrielá Syná [... ] ná Wielkie Xięſtwo po ſmierći ſwoiey vſtáwił StryjKron 692.

»na wielkie księstwo wybrany« (2): Kazimierz ná Wielkie Xięſtwo wybrány. StryjKron 592 marg, 385.

Szereg: »wielkie księstwo i stolec« (1): zá dobrowolne ná Wielkie Xięſtwo y Stolec przodkow ſwoich podnieſienie/ Xiążętom y Pánom Litewſkim podziękował StryjKron 667. ~

»wielkie księstwo litewskie, księstwo litewskie, nawyssze księstwo ziem litewskich« [szyk 29 : 3] (22 : 9 : 1): Witułt [...] boiąc ſie o Kſięſthwo Litewſkie by nie przyſzło ná Krolewice Polſkie BielKron 386, 380, 386v; Syná Germontá Xiążę Zmodźkie zá żywotá ſwego/ ná Xięſtwo Wielkie Litewſkie Pánom y Boiárom zálećił y náznáczył/ áby go ſobie zá Páná wczás wybráli. StryjKron 345, 345, 365, 462, 482, 492 (9); KołakCath A4v; Naiáſnieyſzy Pan Ian Olbrácht ná Króleſtwo Polſkié/ á ná Wielkié Kśięſtwo Litewſkié/ Naiáſnieyſzy Pan Alexánder [in Magnum vero Ducem Lituaniae, Serenissimus Dominus Alexander JanStat 756] [...] ſą wźięći SarnStat 997, [994].

~ W tytule utworu S. Kleryki (1): O Powyzſzeniu Sigmunta Auguſta krolewicza: na Kſieſtwo Wielkie Litewſké. 1529. KlerPow 1.

Zwroty: »na wielkie księstwo litewskie wybrać, wybran(y); na księstwo litewskie obrać, wybran« [szyk zmienny] (3 : 2; 1 : 2): BielKron 403v, 404, 420; Litwá Giliginá ſtárſzego ná Wielkie Xięſtwo Litewſkie/ á Zmodź Trabuſſá młodſzego ná Zmodźkie Xięſtwo wybrali StryjKron 350, 380, 385, 592, 667.

»na wielkie księstwo litewskie podnieść, podniesiony, podnoszenie« [szyk zmienny] (4 : 3 : 1): Litwa záś niechcąc mieć Gubernátorow żadnych wybráli go [Kazimierza] y podnieſli ná Wielkie Xięſtwo Litewſkie w Wilnie przećiw woli Pánow koronnych StryjKron 592; Podnoſzenie ná W: X: Lit: Alexandrowo. StryjKron 667 marg, 360 [2 r.], 385, 482, 592, 667.

»na księstwo litewskie jest postanowion« (1): Alexánder Witówd ná Kśięſtwo Litewſkié przez Włádyſłáwá ieſt poſtánowion. SarnStat [994] marg.

»wstąpić na wielkie księstwo litewskie« (1): Gynwił Giedruſſowic [...] po [...] Stryiu ſwoim/ miał wſtąpić ná wielkie Xięſtwo Litewſkie práwem dziedzicznym [...] zá porádą Lawraſzá Czerncá [...] był wywyzſzon ná Stolicę Litewſką Witenes StryjKron 355.

Wyrażenia: »wielkie księstwo litewskie ojczyste« (1): SKirgáiło Ołgerdowic będąc podnieſiony w Wilnie ná Wielkie Xięſtwo Litewſkie oyczyſte Ruſkie/ y Zmodźkie roku 1387 StryjKron 482.

»powyzszenie na księstwo wielkie litewskie« (1): KlerPow 1 cf W tytule utworu. ~

Szeregi: »księstwo i koruna« (1): Ten iuż panem kſięſtwá Litewſkégo/ Y też krolem Krolewſtwa Polſkégo [...] Dał mu [Pan Bóg] w krotce kſięſtwo y korunę KlerPow 9.

»księstwo i państwo« (1): Od Monárchow Sármáckich byli miłowáni/ Ná Kxięſtwá y ná Páńſtwá wielkie wokowáni. KołakCath A4.

A. O panowaniu Boga (7): LubPs Z2v; ſynacżek dan ieſt nam/ y ſtáło ſie kxięſtwo ná rámieniu iego [principatus super umerum eius] Leop Is 9/6.

księstwo czyje (2): LubPs Z3; sſtáło ſie kſięſtwo iego ná rámieniu tego [Vulg Is 9/6] RejPos 15.

księstwo nad kim (1): wſpomina/ Iż kſięſtwo iego nád ludem ſwiętym LubPs Z3.

Wyrażenie: »księstwo wszego księstwa« = najwyższa władza (1): nie temuć [książęciu żydowskiemu] ſie ia modlę anim ſie modlił, ale Bogu ktory kxięſtwo wſzego kxięſtwa dzierży. BielŻyw 156.
Szereg: »księstwo i zwierzchność« (1): ktory [Chrystus] ieſt głową wſzelkiego kśięſtwá y zwierzchnośći [caput omnis principatus et potestatis]. WujNT Col 2/10.
B. O panowaniu Szatana (1): od Diabłá/ ktory kſięſtwo nyeyákye trzyma ná tem ſwyecye GliczKsiąż K8v.
3. Godność książęca, bycie księciem (2):

W połączeniu szeregowym (1): v nich [anjołow] nic nie płatne páńſtwá/ Kroleſtwá/ zacne kſięſtwá/ y ine hetmáńſtwá. Záwżdy ich towárzyſtwá s pokornymi były RejWiz 156v.

Szereg: »księstwo albo pierwszy stan« (1): Ille nos principalibus rebus existimat dignos, Náyduye nas być godne xięſtwá álbo pierwſzego ſtanu. Mącz 322c.
4. Zwierzchnictwo, władza (2):
Szereg: »księstwo albo zwierzchność [czyja]« (1): O tym Mieśćie [Rzymie] wielki on ś. Doktor Auguſtyn piſze/ iż w nim záwſze trwáło Kſięſtwo álbo zwierzchność Apoſtolſkiey ſtolice. ReszList 191.

iron. Urząd burmistrza (1): Radby miał Wenecyą z miáſtecżká/ Lecż Duká/ Chce by mu rolą orał [...] Niewiem iák ná tym Xięſtwie wytrwaſz niewolniku. Więc y ow w wielkim mieśćie Burmiſtrzoſtwo kupił [...] Przedawa ſpráwiedliwość/ bierze zá nię dáry: Bowiem też vrząd kupił drogo áż bez miáry. KlonWor 15.

5. Państwo rządzone przez króla, królestwo [czyje] (1): Darius krol Perski Poruſowi Indiyskiemu krolowi [...] proſimy ábyſcie nam przyſzli ná pomoc [...] wiedząc iż ſie wam może przidáć tákowa przygodá/ ieſli nie będziecie dbáć ná to widząc rozbiyáiące páłace kſięſtwá náſzego [si principatum nostrum dimiseritis vobis videntibus dissipari] HistAl F7.
6. Coll. Książęta (5):

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej (1): za Kánááńſkie pocżytáią/ pięćioro kſięſtwo Peliſztymſkie [quinque satrapae Pelistinorum] Hazath Aſzdod/ Eſzkelon/ Gith/ y Hekron/ Hawim. BudBib Ios 13/3.

Zestawienie: »wielkie księstwo litewskie, księstwo litewskie« (3 : 1): vcżynić go [Witułta] ſthárſzym kſiążęćiem Litewſkim/ ták iż będzye wſzytkiemu kſięſtwu Litewſkiemu roſkázował. BielKron 382.
~ Wyrażenie: »(obieranie i) podnoszenie (albo inauguracyja) wielkiego księstwa, litewskiego« = uroczyste wprowadzanie na urząd wielkich książąt litewskich (3): A obiéránié y podnoſzenié Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo [obiéránié y podnoſzenié Wielkiégo Kśiędzá Litewſkiégo JanStat 766] [...] áby iuż ták vſtáło: żeby y znák żaden álbo podobieńſtwá nápotym nie było: z którégoby ſie pokázowáło álbo znáczyło podnoſzenié/ álbo Inaugurácia iáka Wielkiégo Kśiędzá. SarnStat 1011; znák żaden ábo podobieńſtwo [...] z którégoby ſie okázowáło álbo znáczyło podnoſzenié álbo inaugurátia Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo. SarnStat 1020, 1020. ~
7. Kapłaństwo (1): Sacerdotium, Officium et dignitas sacerdotis [...] Kſięſtwo. Calep 937a.

Synonimy: 1. kraina, państwo, ziemia, ziemica; 2. państwo; 4. zwierzchność; 5. krolestwo; 7. kapłaństwo.

Cf KNIASTWO

MK