[zaloguj się]
[pdf]

KSTAŁT (949) sb m

kstałt (602), kształt (347); kstałt PatKaz II, BartBydg (3), FalZioł (6), KłosAlg, RejPs (23), RejRozpr, RejJóz (3), ZapWar, RejRozm, RejKup (4), HistAl (4), KromRozm I (4), KromRozm II (3), KromRozm III (3), MrowPieś, GliczKsiąż (2), LubPs (12), GroicPorz (11), KrowObr, RejWiz (37), Leop (14), KochZuz, RejFig, RejZwierz (16), Mącz (145), KochSat, KwiatKsiąż (5), SarnUzn (2), RejAp (18), GórnDworz (55), RejPos (57), KuczbKat (6), RejZwierc (49), WujJudf WujJudConf (7), RejPosRozpr (2), RejPosWstaw (3), BiałKaz, StryjWjaz (8), SkarJedn, Oczko (3), Calag, ZapKościer, StryjKron (14), KochEpit, KochFr, PaprUp, Phil (4), CiekPotr (6), JanNKar Górn (5), KlonFlis (4), KlonWor; kształt MurzHist (3), MurzOrt, LibMal, Diar, BibRadzBaz, OrzRozm (2), GrzegRóżn, OrzQuin (3), Prot (5), SienLek (3), GrzegŚm, BielSpr (9), BudBib (6), MycPrz, WierKróc (3), BudNT (3), CzechRozm (28), KochTr, CzechEp (36), NiemObr (12), KochBr, KlonŻal, KochPhaen (3), ReszPrz (2), GórnRozm (5), KochProp, ActReg, Calep (30), GostGosp, GórnTroas (2), GrabowSet, KochFrag, OrzJan, LatHar (2), WujNT (28), WysKaz, JanNKar (9), SarnStat (48), GrabPospR, KmitaSpit (3), SkarKaz, CzahTr, GosłCast (2), SzarzRyt (6); kstałt: kształt WyprKr (14: 15), BibRadz (2: 26), BielKron (18 : 6), LeovPrzep (1 : 1), BiałKat (1 : 4), ModrzBaz (2 : 11), KochPs (1 : 2), ArtKanc (2 : 6), KołakCath (1 : 2), PowodPr (3 : 1).

kst- (392), kszt- (339), xt- (194), kxt- (15), ksst- (7), kscht- (1), xst- (1); -łt (528), -łd (2) Mącz

a pochylone.

Fleksja
sg pl
N kståłt kståłty
G kståłtu kståłtów
D kståłtowi kståłt(o)m
A kståłt kståłty
I kståłtem kståłty, kståłtami
L kståłcie kståłci(e)ch, kståłtach
V kståłcie

sg N kståłt (120) ◊ G kståłtu (47). ◊ D kståłtowi (4). ◊ A kståłt (410). ◊ I kståłtem (215); -em (29), -(e)m (186). ◊ L kståłcie (45). ◊ V kståłcie (1). ◊ pl N kståłty (19). ◊ G kståłtów (20); -ów (1), -(o)w (19). ◊ D kståłt(o)m (6). ◊ A kståłty (20). ◊ I kståłty (38), kståłtami (1) BudNT. ◊ L kståłci(e)ch (2) RejWiz, CzechEp, kståłtach (1) Mącz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Forma, ukształtowanie; postać, zewnętrzny wygląd; habitus Mącz, Calep; facies, forma Mącz, Cn; corporatio Mącz; habitudo, persona Calep; conformatio, figura, species Cn (122): [Bóg] kſtałtow nie pátrzy/ iedno ſerce práwe/ To v niego ná piecży wierz mi nie poſtáwy. RejWiz 182, A9, 2v, 10 [2 r.], 46, 153; RejZwierz 66v; BielKron 265; Monstrosus, Dźiwny/ dźiwnego xtałtu Mącz 231c, 211b, 335a, 340a; GórnDworz L16v; Rachel byłá piękna kſztałtem y pięknego poyrzenia [Rachel erat pulchra forma et pulchra aspectu], BudBib Gen 29/17; StryjWjaz Bv; ModrzBaz 52v; Geſtalt. Kſtałt. Calag 239b; KochTr 21; Biformis ‒ Dwoiakiego kſztałtu. Calep 131a; Conformis – Podobnego kſztaltu. Calep 239b, 469a, 790b, 1040b; Zá czymby Pan Chriſtus nie był práwy człowiek/ áleby tylko ná ſię wziął kſztałt człowieczy/ y vdawał ſię zá człowieká nie będąc im właśnie. WujNT 687; GosłCast 61; SzarzRyt A3v.

kształt u czego (1): Rozność kſztałtow y barw v ſzat [Varietas tum formarum tum colorum in vestitu]/ á co inſzego pokázuie iedno obycżáiow rozność y nieuſtáwicżność? ModrzBaz 51.

kształt w czym (1): niewiedźieli w Zupách miáry/kſztałtu/ y zwyczáiu [nescierunt in zuppis modum formam sive consuetudinem JanStat 34] SarnStat 370.

kstałt czyj [w tym: G sb (16), ai (poss) (12)] (38): HistAl C3, L4v; KromRozm III F7v; Ták iż mu odmieniłá [Diana Akteonowi]/ w Ieleni kſtałt głowę. RejZwierz 42v; BibRadz Ier 52/22, Apoc 9/7; Scorpio item, Nieyáki inſtrument woyenny xtałt niedźwiadkowy máyąc Mącz 373d; Oris species, xtałt twarzi. Mącz 404c, 66b, 70d, 113b, c, 127a (11); naimnieiſzy cżłonek iego [człowieka] naicieńſza żyłká/ nailiſzſza koſtecżká ieſt mu potrzebna. á then kſtałt wſzythek cżłowiecży/ przedſię ieſt bárzo piękny. GórnDworz L16, F3, Ee5; RejPos 95v; gdy ſpimy/ nieináczey ſye snámi dźieie: iedno iákobyſmy vmárłego człowieká ná ſye kſtałt przyięli. BiałKat 233v; WujJudConf 23; ModrzBaz 6, 35; Oczko 23; StryjKron 155; CzechEp 316; atz xtalt bialloglowſki widzicie dowcip y ſerce meſkie y prawe Krolewſkie nie naruſzone wpowinnoſci. PaprUp D; Corporatura ‒ Cziała kſztałt. Calep 262b, 469a, 951a; boć przemiia kſztałt świátá tego [praeterit enim figura huius mundi]. WujNT 1.Cor 7/31, s. 471, k Cccccc; JanNKar Cv, B4v; SzarzRyt Av.

W połączeniach szeregowych (14): ſzeſć ieſt ſpraw przyrodzonych przez ktorich żadna rzecż nie może być/ ktore ſą wielkoſć/ kxtałt/ farba/ poſtawa/ rozdział/ y ruſzanie albo odmiana. KłosAlg A3; RejWiz 4; Zwierziniec W ktorym rozmáitich ſtanow ludzi/ źwirżąth/ y ptakow/ kſtałty/ przypadki/ y obycżáye/ ſą właſnie wypiſáne. RejZwierz kt; Corporatio, corporatura, Xtałt/ Stan/ á poſtáwá ćiáłá. Mącz 66b, 11b, 134a, 151b, 404d, 417c; Z ſtrony myńce/ trzebá ná bacżeniu mieć/ y cáyg/ y wagę/ y kſtałt poſpolity [et forma publica]. ModrzBaz 34v; Oczko 6; StryjKron 155; SarnStat 370; inſzé ięzyki, inſzé roboty máią coś nád náſzé ſubtélnośćią, wydwornością, kſztałtem GosłCast 5.

W porównaniach (4): Suffragines item in arboribus dicuntur Przeraſtánie drzewá gdy po obciętych gáłęziach z nowu záłomiſtym á zákrziwionym xtałtem odraſta yákoby nos. Mącz 427d; Scutula, Okrągła figurá tákiego xtałtu yáko páyący zwykli czinić. Mącz 376c, 334a, 470a.

Zwroty: »kstałt dawać; dawanie kstałtu« (1; 1): Formo – Czinię, kſztałdaię. Calep 430a, 430a.

»mieć, wziąć na się, przyjąć kstałt [czyj]« [szyk zmienny] (8 : 2 : 1): członek martwy/ ácz ma kſtałt członká/ ále nye yeſt práwym członkyem/ gdyż władzy żadney ku ſpráwąm nye ma. KromRozm III D3; Habere speciem alicuius rei, Mieć xtałt oſobę/ ſpoſób niektórey rzeczy albo zdáć ſie. Mącz 404d, 11b, 70d, 82a, 334a, 501d; X. K. mowi o duchu ś. iż wźiął ná ſię kſztałt widomy gołębice CzechEp 316, 316; Pan Chriſtus ma ieden kſztałt/ ćieleſney oſobie iego przyrodzony: wſzákże przez wſzechmocność ſwą może przyjąć kſztałt iáki raczy: y vkázáć ſię w poſtáwie ktoregokolwiek ſtworzenia WujNT 186.

»(na inszy) kstałt (od)mienić« (2): ieſt rzecż oſobna kiedy przyrodzenie/ Pięknie więc y kſtałt komu y vrodę mieni. RejWiz 4; Transfiguro ‒ Na inſzi kſztałt odmieniam. Calep 1079b.

Wyrażenia: »jednakiégo kształtu« (1): Dźiewięśil biały y czárny/ iednákiégo ſą kſztałtu niemal. SienLek Xv.

»kształt prawdziwy« (1): Bo náſzę chćiwość od ſwey ſzczęśliwośći Właſney (co Bogiem zowiemy) odwodzą. Nieſtáłe dobrá/ o ſtokroć ſzczęśliwy/ Ktory tych ćieniow wczás zna kſztał prawdźiwy. SzarzRyt Av.

»rozmaitego kstałtu« (3): Multiformis, Rozmáytego xtałtu. Mącz 236c, 308d; Calep 678a.

»rownego kstałtu« (2): Parilis, Równy/ yednáki/ równego xtałtu/ yednákiey formy. Mącz 278b, 134b.

»kstałt wszelaki« = wszystko (1): O wſzechmogący Boże [...] widzę iżeś ieſt/ ále niewiem iáki/ Bo twą moc okázuie iuż y kſtałt wſzeláki. RejWiz 108.

»kształtu zadanie« = uformowanie, nadanie kształtu (1): Informatio ‒ Kſztałtu zadanię Calep 534b.

»kształt zwierzchni« (1): ſłowo Greckie μορφη᾽ nigdzież w piſmie S. nie znáczy kſztałtu zwierzchniego/ formam exteriorem, [...] ále wſzędy formam ſubſtantialem, to ieſt/ poſtáć/ iſtność ábo náturę. WujNT 686.

Szeregi: »kształt i (abo) figura« [szyk 1 : 1] (2): Sſtał ſię [Chrystus] ná podobieńſtwo ludzi/ y figurą ábo kſztałtem ieſt nálezion (to ieſt ták był) iáko inny człowiek. WujNT 687, 471.

»forma, (a(l)bo, i) kstałt« [szyk 4 : 3] (7): Cucurbitanus, Co xtałt álbo formę ma korbſową. Mącz 70d, 76b, 134b 188d, 278b, 355c; iż nie był [Duch św. z natury gołębiem]/ przeto tę formę ábo kſztałt gołębiá ná ſię brał. CzechEp 316.

»postawa albo kształt« (1): co wſzytko więcey przyſtoi máłpam niż ludźiom/ ktorych zwierzchowna poſtáwá/ álbo kſztałt [externam speciem]/ zmyślą wnętrzną ſerdecżną zgádzáć ſię ma. ModrzBaz 60.

»sposób i kstałt« (2): poſláłá [królowa] niektorego málárzá ſwego dobrze vmieiętnego/ ktoryby pilnie obacżył ſpoſob y kſtałt [formam] Alexandrow HistAl L4v, C3.

»wzor, (i) kształt« (2): OD tych tedy Greków początki, przezwiſká, wzory, kſztałty liter, y rzecz ſámę náuk wſzyſtkich wźięli byli Láćinnicy JanNKar B4v, C.

»kstałt a (albo) wyobrażenie« (2): piſánie nic inego nie ieſt/ iedno iákiś kſtałt/ á wyobráżenie mowy/ ktore zoſtáie/ chociaż iuż cżłowiek wypowiedział GórnDworz F3; ModrzBaz 35.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle kstałtu« (1): vocem habet porticione maximam, Zbytnie wielki głos ma wedle xtałtu álbo wzroſtu ſwego. Mącz 313b.

»na kstałt« (3):

~na kstałt czego [= jako co, w postaci czego] (2): przy wſzytkim zgromádzeniu Apoſtołow y inych ludzi ſwiętych/ ſpadł ná nie Duch s. iáko grom/ y okazał ſie nád káżdym ná kſtałt ięzyká ogniowego. RejPos 142, 140v.

Wyrażenie: »na ten kształt« = taki (1); P. Kochánowſki miał ná ten kſztałt/ dz/ miąſzę JanNKar E3. ~

»pod kstałtem [czego]« (2): [kapłani mogą piastować tylko przy mszy] poth kſtaltem chleba czyalo boze a yeden raſz przeſz dzyen y barzo krotko. PatKaz II 38v.

~ Szeregi »pod kształtem abo osobą« (1): ieſt [Chrystus] pod kſztałtem ábo oſobą ohlebá w naświętſzym Sákrámenćie WujNT 186. ~

»w kstałcie« = in forma PolAnt; in effige Vulg (11): BudNT Mat 16/12; Christus w inſzym kſztałćie iest w S. Sákrámenćie. WujNT 186 marg, Mar 16/12, s. 186, Yyyyy.

~w kstałcie czyim [w tym: G sb (2), ai poss (1)] (3): WujJudConf 71v; Duſzá w xtałćie onego vmárłego iádąc imo/ [...] znák vczyniłá StryjKron 155; CzechEp 262.

Szereg: »w kształcie (abo) postaci« (3): około vkazánia ſię Abráhámowi onych trzech mężow [...] ſtrofuie [...] tych/ ktorzy twierdzą/ żeby ſię ſyn Boży pokázowáć miał w kſztáłćie/ ábo poſtáći cżłowiecżey. Gdyż ſię vkazáli trzey Aniołowie/ á nie Bog. CzechEp 263, 186, 268. ~

W przen (1):
Zwrot: »kstałt twarzy na się inszy wziąć« = zmienić się (1): Vultum immutare, Poſtáwę á xtałt twarzy ná ſię ynſzy wźiąć. Mącz 239b.
Szereg: »postawa a kstałt« (1): Mącz 239b cf Zwrot.
a. O kolorze farby (1):
Wyrażenie przyimkowe: »na kstałt [czego = jaki]« (1): Purpura ‒ Riba ktori wilgotnoſc ſpoſobna, do farbowania na zakth [!], ſarlatu. Calep [877 b].
2. Wyobrażenie, podobizna, obraz, rycina, szkic; figura Mącz, Calep; idea Calep, Cn; simulacrum Mącz, Cn; effigies, idolum Mącz; lineamentum, typus Cn; species Vulg (20):

kstałt kogo (3): wyrzezał ná wſzythkich śćiánách w około Domu onego kſztałt Cherubinow y Palm [Et omnes parietes domus circumducens effigiavit apertiones celaturarum Cherubim et palmarum] BibRadz 3.Reg 6/29; Mącz 394c; WujJud 46v.

kstałt czego (11): RejKup kt; Leop Ez 10/1; RejZwierz 117; Ten Demetryus zwykł był z śrebrá odlewác kſztałty onego zacnego koſćiołá Dyány/ y przedawał ie ludziom iż ie ſobie ná pierśiách ku pámięći nośili BibRadz II 77a marg, 1.Reg 6/11, 3.Reg 6/29 [2 r.]; Inhaeret oculis memoria imaginis, Plecie mi ſie w oczách xtałt obrázu álbo leży mi w oczách. Mącz 152b, 164c, 502a; Robił kośćioły śrebrne. [Act 19/24]) To ieſt kſztałty onego kośćiołá zacnego Dyány: ábo ráczey obrázy z kápliczkámi ſwemi z śrebrá odlewáne WujNT 479.

kształt na czym (1): Idea ‒ Kſztait [!] na vmiſle poięti. Calep 500a.

kształt w czym (1): Telamones – Wſzelyakie kſztałty wsłupiech podſadzonich dlia ozdobi wirite. Calep 1050b.

kstałt czyj (1): Mącz 100b cf »kstałt a postawa«.

W połączeniach szeregowych (2): Mącz 164b; obraz nic inſzego nie ieſt/ iedno figurá/ kſtałt/ y wyráżenie Krolá. WujJud 46v.

W charakterystycznych połączeniach: kstałt malować, odlewać; kstałt wyryty.

Wyrażenia: »pierwszy kstałt« = szkic, zarys, kontury (1): Náznáczam/ nákriſzam/ pierwfzy xtałd [!] á linią kłádę/ yáko czynią malárze niżły práwy xtáłd málowaniá kłádą. Mącz 502a.

»prawy kstałt [czego]« = właściwy obraz w odróżnieniu od zarysu, szkicu (1): Mącz 502a cf »pierwszy kstałt«.

Szeregi: »kstałt a podobieństwo« (2): KVPIECZ To Ieſt, Kſtałt a podobienſtwo Sądu Bożego oſtatecznego RejKup kt; Leop Ier 23/14.

»kształt a postawa« (1): Effigies lupi, Xtałt á poſtáwá wilcza. Mącz 100b.

»wzor i kształt« (1): ſtára ſię, áby wżdy przynamniéy wzór y kſztałt albo pámięć onégo kléynotu drogiégo potomnym zoſtáwił. JanNKar Cv.

»wyobrażenie a kstałt« (1): Idolum, Latine simulachrum, Obras/ Bałwan/ Słup wyciofány álbo wyrzezány Bożek/ też wyobráżenie á xtałt nieyákiey rzeczy. Mącz 164c.

3. Pozór, pretekst (12): obwiezviemy się stacz kazdy s nas na pierwssem roku iako na zavithym y dacz się sandzicz zadnych sobie odwlok nye czyniącz any nyemoczą any panską poslugą any thesz ktorym kolwiek xtalthem vymyslonym ZapWar 1549 nr 2657.

kstałt czego (5): Kſtałt ſlowá Bożego przynoſſą Luteranowye/ ſlowá Bożego nyeprzynoſſą KromRozm I G2v; RejWiz 43v; Mącz 501d; nie kſztałt cnoty ma być w tych/ ktorzi prágną sławy/ áłe [!] ſámá cnotá ModrzBaz 58v; Phil H4; [będą ludzie] máiąc poniekąd pozor (marg) ábo kſztałt. G. (‒) pobożnośći/ lecz ſię mocy iey zápieráiący. Y tych ſię chroń. WujNT 2.Tim 3/5.

W charakterystycznych połączeniach: kstałt cnoty, pobożności, pożytku, prawdy, słowa Bożego.

Szeregi: »pro forma abo kształt« (1): Chociaż tedy piſmá ś. vżywa/ dobrze go vżywáć/ ſzcżerze y prawdźiwie nie może: ále to ták tylko pro forma ábo kſztał [ !] cżyni. CzechEp 139.

»kstałt a podobieństwo« (1): Habet quasdam veritatis umbras, Ma nieyáki xtałt á podobieńſtwo prawdy/ zda ſie być prawdá. Mącz 501d.

»postawa y kstałt« (1): Grekowie gdy iuż Throiey dobyć nie mogli/ vcżynili poſtáwę y ten kſtáłt okazáli/ [...] iż iuż precż od onego miáſtá odciągnęli. RejZwierc 167v.

Wyrażenia przyimkowe: »na kstałt [czego]« (1): Bo vżywáią do tego rzemięſłá nie tylko wichrowáthego y rozmáitego dowćipu/ ále też nieiákiey w mowie poważnośći/ ná kſtałt iákoweyśi zmyſloney dobroći y wſtydu/ żeby ſie tym prędzey w łáſkę panow wkrádli / y zátym onę ſwą zátáioną pod płaſzcżem dobroći chytrość wynurzyli Phil G4.

»pod kstałtem [czego]« (2): Sub ſpecie pacis, Pod xtałtem pokoyu/ zmyślayąc pokóy. Mącz 425a.

~ Szereg: »pod zmyślaniem albo kstałtem« (1): Pietatis praetextu suis rebus consulit, Pod zmyslániem álbo xtałtem nábożeńſtwá mieſzká fobie nábiya. Mącz 453d. ~

4. Ozdoba: concinnitas Calep (34): ſtoły przyſtroione kſtałtem rozmáitym RejWiz 25, 10v, 24, 24v, 34; Pátrzże też tu tych kſtałtow/ pátrzay ná ty ſciány/ Iáko ſtoią z wymyſły/ pięknie zmálowány. RejZwierz 105, 87v; ieſliże thu wida wielkie á ſzyrokie dwory krolow álbo inych potentatow ziemſkich/ y dziwnemi kſtałty vſtroione/ coż rozumieſz o wielkośći dworu álbo páłacu krolá tego [Chrystusa] RejAp 184v; Niech ſie iáko chce zdobi kſtałty ciáło/ Wſzytko ſzpetny ſtroy kiedy cnoty máło. RejZwierc 211v, 23v; StryjWjaz B3v; Calep 525b.

kształt czego (1): Concinnitas ‒ Ozdoba, kſztałt nieiakieij rzeczij. Calep 232a.

kstałt czyj (1): RejWiz 32v cf »kstałty i ubior(y)«.

W połączeniach szeregowych (7): RejZwierz 70; duſzá áni rozlicżnych kſtałtow/ áni vſtrzępionych vbiorow/ áni dziwnych á pſtrych poiázdow nie potrzebuie. RejZwierc 104v, 68, 70, 82v, 185v, 240v.

W charakterystycznych połączeniach: kstałt dziwny (nowy) (5), najwymyślniejszy; kstałty rozliczne, rozmaite; kstałty co ustrojone, co zdobić (ozdobione).

Szereg: »kstałty (i) ubior(y)« [szyk 1 : 1] (2): Bo y vbior y kſtałty inákſzego kráiu/ By też miáłá krolewną być iście y z ráiu. RejWiz 32v; RejZwierc 243v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]
a. Harmonijność, foremność, piękność, elegancja, wdzięk (12): Formam extinguere, Xtałt zágáśić/ to yeſt nie xtałtownie grubo vczinić. Mącz 416a, 113b.

kstałt w czym (3): dworzánin/ ma mieć piękną twarz/ y kſtałt w ciele/ ktemu onę wdzięcżność GórnDworz D8v, D2v, Et.

W połączeniach szeregowych (7): TEn Prokop s ſwey vrody/ s kſtałtow y s poſtáwy/ Mogłby zwan być Achilles/ drugi Polſki práwy. RejZwierz 80, 61v; widamy więc owo ludzie niecnotliwe/ vrodą/ kſtałthem/ głádkoſcią oſobną GórnDworz L14v, D2, D8v, Dd8v; WSzechmogący Pan [...] to ſobie był [...] obrał/ áby był ſobie ſthworzył cżłowieká/ źwirzę rozumne/ źwirzę nád ine wſzytki źwirzętá/ y kſtałty/ y vrodą/ y wſzytkimi inemi ſpráwámi/ ozdobione. RejPos 336v.

W charakterystycznych połączeniach: kstałt zagasić [= zatracić]; kstałt foremny; kstałt w ciele (3).

5. Sposób, obyczaj, styl; modus Calep, JanStat; facies PolAnt; forma, species, stylus Mącz: norma Cn (274): RejRozm 392; Powiedzyał mu Philozoph/ moy bráćiſzku miły/ Zá náſzeyći pámięći ty kſtałty nie były/ Iáko dziſia ná ſwiecie to ludzye ſpráwuią RejWiz 51v, A5; iáko ſie to Słowo y to przezwiſko od wiekow dziwnie á nie ogárnionym rozumowi kſtałtem w onym wiecżnym Boſtwie zácżęło RejAp 162, 160v; GórnDworz 03; żaden kſtałt iuż nie może áni mogł być nálezyon/ [...] kthoryby był vbłagáć mogł gniew Bogá oycá náſzego [...] iedno [..,] śmierć [...] ſyná iego. RejPos 87v, 270v, 314; RejZwierc 187v, 217v; RejPosRozpr b3; Multimodus ‒ Rozmaitego kſztałtu. Calep 678b.

kstałt czego (9): RejPs 25v; kiedy w piſmie ieſt kſtałt mowy/ nie mowię trudny/ ále iákiś wyſzſzego rozumu/ á nie ták zwycżáiny/ iáko ten/ ktorym poſpolicie wſzyſcy mowią: wnet tho piſánie ma więtſzą powagę GórnDworz F3v; rzadko ſie to ma trefić/ áby mogł [człowiek, który nigdy nie pisywał] doſkonále poznáć/ vmyſł/ praczą/ rozum tego kto piſał/ ábo żeby miał vcżuć on ſmák/ ktory ma oſobny ſwoy/ káżdy kſtałt piſánia GórnDworz G6, E7; RejPos 177v; GrzegŚm 24; ModrzBaz 6; Kſztałtu twych czynów/ wiecżny boże/ Potráfić żaden ſmyſł niemoże. KochPs 129; LatHar 642.

kstałt do czego (2): RejPos 339; pociechá ieſt wiele pieniędzy názbieráć/ iedno iż wiele kſtałtow do tego ználeść ſie może y poććiwych y niepoććiwych. RejZwierc 114.

kstałt ku czemu (2): tá ſwięta pokutá/ á ten ſwięty kſtałt ku vbłagániu ſwiętego gniewu iego/ miáłá być przepowiádaná/ [...] po wſzytkiemu ſwiátu. RejPos 116v, 339 marg.

kstałt na co (1): wołał do bogá oycá ſwoiego/ áby inſzy kſtałt mogł náleść ná odkupienie tego nędznego cżłowieká/ niżli śmierć iego RejPos 104.

kstałt w czym (1): Mącz 424a cf

kstałt czyj [w tym: pron poss (5), ai (poss) (3)] (8): KrowObr 144; RejWiz 144; RejZwierz 141; ieſzcże kſtałtow dyabelſkich á ſrogich wymyſłow ſwiátá tego/ ieſt ná ſwiecie niemáło RejPos 276v, 100v; RejZwierc 23v; RejPosRozpr c2v; StryjKron 380.

W połączeniach szeregowych (6): Stylus item ratio loquendi seu scribendi, Obyczaj/ miára/ xtałt/ ſpoſób á ćwiczenie w piſániu y w wymowie. Mącz 424a; Vestigia antiqui officii remanent, Stárá dawnego záchowánia znáki/ xtałti/ ſpoſoby ſą. Mącz 490b, 383a; RejPos 206; tho iuż ze wſzytkich ſpráw/ kſtałtow/ y poſtępkow ich ſnádnie obacżyć możymy [!]. RejZwierc 267v, 267v.

W charakterystycznych połączeniach: kstałt czynow, (wy)mowy (3), obrony, pisania, świata; kstałt w pisaniu, wymowie; kstałt ku odkupieniu człowieka, ubłaganiu gniewu [czyjeqo], znalezieniu czego.

Wyrażenie: »w ten kształt« = tak, w ten sposób (1): Tedy tę tęmę [!] ná to w ten kſztałt záłożyli. WierKróc B2v.
Wyrażenia z wyrazem hasłowym w I sg lub pl, pełniące funcję określonego przysłówka: »człowieczeńskim kstałtem« (1): wołáli á prośili áby ſie Pan czo rychley niebu rozſtąpić kazał [...] rozumieiąc temu/ iż nie cżłowiecżeńſkim kſtałtem miáło być to ſwięte zeſłánie y pocżęcie iego. RejPos 270v.

»dobrym kstałtem« = dobrze, odpowiednio (2): godność dworzáninowá nie będzye żadna dobra/ ieſli ná cżás y dobrym kſtałtem vżyta nie będzie GórnDworz H4v, O2v.

»duchownym kstałtem« = duchownie (1): Tylko ſam s ſwoimi [Franciszek] ma Regułę w Ewánieliey vgruntowáną/ duchownym obytzáiem y kxtałtem KrowObr 144.

»dziwnym kstałtem« = dziwnie, w dziwny sposób dziwnym sposobem [szyk 28 : 2] (30): dziwnym kſtałtęm ſą od ciebie y ſtworzony y poſtanowiony wſſytki rzeczy na niebie y na ziemi RejPs 153v, 45v, 152, 160, 203v, 212, 214v; RejWiz 45, 46v; RejZwierz 116v; ten dziwnemi kſtałty może rozmnożyć wſzytki rádośći y pociechy ich RejAp 178v, AA2v, AA4v; RejPos 75v, 86v marg, 87, 135, 196v, 259, 303v, 325v; Nákoniecz iey [żywności] y ná powietrzu ſzukáią/ dziwnemi kſtałty ptaki łápáiąc á ſtrzeláiąc ku roſkoſzy ſwoiey. RejZwierc 156, 2v, 167, 201v, 204; Dźiwnym á niewymownym kſtałtem/ nie dźieie ſie nic ná świećie mimo wolą Bożą WujJudConf 65; MycPrz II B2v; Dźiwnym kſztáłtem w tych Páńſtwách ſpiáwy ſie mieſzáły WierKróc A2v; ArtKanc L19v.

»kstałtem in(n)ym) (a. inszym)« = inaczej [szyk 3 : 1] (4): RejPos 34, 101v; Azaſz inſzym kſtałtem [...] nie może być záchowánie miedzy ludźmi ſławnemi á zacznemi? niżli tym márnym á ſproſnym á práwie świniem obycżáiem náſzym. RejZwierc 158; KlonFlis Fv.

»jakim kstałtem« = jak, w jaki sposób (11): RejPs 49v; trudnoby to kto wylicżyć mogł/ iákiemi kſtałty tám ieſt zbluźniono ſwięte imię Páńſkie. RejAp 136v; kiedy/ y iákim kſtałtem dworzánin godnośći ſwey vżyć ma. GórnDworz 13, E5v, H4, N8v; Iákim kſtałtem ma młody cżłek ſzukáć ożenienie ſwego. RejZwierc A5v, 30v; MycPrz II B4; ActReg 48. Cf »jakim kształtem ... tak«.

»jakim kształtem ... tak« (1): Iákim kſztáłtem drzwi ſtoią kluczem przepędzoné/ Ták té gwiazdy zdádzą ſye tám być rozſádzoné. KochPhaen 8.

»jakimkolwiek (a. ktorymkolwiek) kstałtem« = jakkolwiek (4): ieſliby kto temu náſzemu roſkazániu ſprzćiwić álbo iákimkolwiek kſtałthem wyłámowáć ſie z niego chciał álbo ſmiał/ niechay wie iż wpádnie w wielki gniew Bogá RejAp 196v, 196; GostGosp 38; SarnStat 1024.

»jednym (a. jednakim) kstałtem« = jednakowo; uno tenore Mącz (5): RejWiz A8v; Mącz 446c [2 r.]; LAźiebnicy/ á kurwy iednym xtałtem żyią/ W téyże wánnie y złégo y dobrégo myią. KochFr 113; ReszPrz 33.

»ktorym kstałtem« = jak, w jaki sposób (18): RejPs 16, 36, 49; RejJóz N6; Iáko przekłádáć mamy niebeſpiecżeńſtwá ſwe przed Pánem. Ktorym kſtałtem opowiedáć mamy Pánu niewinnośći náſze. LubPs O4 marg; Trzeba wiedzieć/ gdzie ktorim xtałtem lud ſzikować/ Ze by ieden drugiego ſnadnie mogł ratować. KochSat C2v; KwiatKsiąż K3v; RejAp BB7, 10, 130; GórnDworz V6; [Bóg] ktorym kſtałtem chce/ może okázáć wſzytki dziwy á możności Boſtwá ſwoiego. RejPos 294, 141 [2 r.], 141v; RejZwierc 182; KochPs 43; ArtKanc K15v.

»kstałty łakomemi« = zachłannie (1): iuż był pocżął lichwić/ y inemi kſtałty łákomemi nábywáć dobrego mienia ſwego RejZwierc 176.

»niepoććiwym kstałtem« = nieuczciwie (1): ieſlibyś ich [pieniędzy] niepoććiwym kſtałtem názbierał/ tedybyś s tego więtſzego ſmętku niżli pociechy vżył RejZwierc 114.

»osobliwem kstałtem« = osobliwie (1): oſobliwem kſtałtem/ ſą ochędożone ſwięte przyhytki iego RejPs 138v.

»pięknym kstałtem« = pięknie (3): Zárt tedy/ ábo kuńſztowna poſługá dwoiáka ieſth [...] kiedi kto pięknym kſtałtem/ á miſthernie podeydzie kogo/ y zbłaźni GórnDworz S4, Ff6v; SarnStat 24.

»rozmaitym kstałtem« = rozmaicie, różnie, w rozmaity sposób [szyk 8 : 2] (10): Bog [...] rozmáitem kſtałtem miedzy wſſem ludem ieſt roſſerzył wielką wielmożnoſć ſwoię. RejPs 113, 66; Iáko ſie cżárt rozmáitim kſtałtem o nędznego cżłowieká kuśi. RejPos 331 marg, 177v, 294, 339 [2 r.]; RejZwierc 168v; Padewſki nie niemo ſądźi/ ále y pyta y rozmáitemi kſztałty dochodźi rżeczy GórnRozm F4; Phil G4.

»rozlicznymi kstałty« = rozmaicie, różnymi sposobami [w pl] (7): RejWiz 121v; RejAp B4v, AA7; rozlicżnemi kſtałthy Pan z námi mowić racżył przez rozmáite ſtany RejPos 338, 280; RejZwierc 9, 194v.

»tym (że) (a, onym, a. takim) kstałtem« = tak, w taki sposób, tym sposobem [szyk 95 : 1] (96): A ze ſtá zwas ieden ſiędzie Tákim kſtałtem ná vrzędzie Aby iedno prawdę mnożył A ſwe pożytki odłożył RejRozpr C2v; RejJóz A3, N5; [Boże] Raċ ſzmienicz ſwoy gnieph burzacy Ktorym ya nądziy zaſlużył Zem them kſthałtem na ſwiécie zył RejKup p6; Didimus [...] piſał Alexandrowi tym kſtałtem. Didimus Bragmańſki Miſtrz Alexandrowi pozdrowienie. HistAl K4, D6v; MrowPieś A4; LubPs T3, X6v; Sędźia tákiemu [mężobójcy] przepuſzczáć nie ma. Abowiem by thym kſtałtem nie sſtáło ſye práwu Bożemu y ludzkiemu doſyć. GroicPorz mm2, hh2v; RejWiz A8v, 44, 191v; KochZuz A3v; RejFig Cc5v; RejZwierz 38v, 54v; BibRadz I 2v, Gen 6/15; Mącz 364b; gdźieby ſię tym kſztałtem ſpráwowáć nie chćieli/ Rádzęc áby v ćiebię [!] ći mieſcá nie mieli. Prot D3, B4v, D4; Tym tedy kſtałtem moy Dworzánin vſtrzeże ſie wydwarzánia GórnDworz G7, Fv, Q6, V4v, Cc4, Ee7v (11); RejPos 79, 88, 177v, 356; RejZwierc 164v, 197; RejPosWstaw [1434]; BudBib 2.Mach 7/7; Ia mnimam/ żeby więtſzi y trwálſzi pożytek Rzecżpoſpolita wźięłá z obrony tym kſztałtem poſtánowioney [ad eum modum constituta]/ niż z kmiecych podatkow ModrzBaz 124v; ZapKościer 1579/16; StryjKron A3v, 161, 427; CzechEp 77; KochPhaen 14; ReszPrz 30; ArtKanc I18v, N11v; GórnRozm Lv; KochProp 14; GórnTroas 5, 45; Day mi/ gdyż to dáć mi maſz Nie daſzli/ kſztałtem tákim Máło po inſzym/ mym dobrym wſzelákim. GrabowSet D3; JanNKarGórn Hv; SarnStat 26, 1066, 1146, 1155, 1187, 1272; GrabPospR N; KmitaSpit C6 [2 r.]; CiekPotr 2v, 26, 48, 59; CzahTr H3v. Cf »tym (a. takim) kstałtem jak(o)«.

»tym (że) (a. takim) kstałtem jak(o); jak ... tymże kstałtem« (22; 1): áni żyli tem kſtałtem/ iáko iem było roſkazano. RejPs 114v; LubPs L3v, gg4; RejWiz 129v; BibRadz Ex 39/5; áby Dyanie boginiey kościoł zbudowáli ná gorze Arentynie/ tym kſtałtem iáko w Efezye w Grecyey. BielKron 103, 102; KwiatKsiąż N2v; SarnUzn D5v; nie mowię/ áby ſie thymże kſtałtem [młodzi ludzie] iáko y ſtárzy ſpráwowáli/ [...] Ale iżby tłumili w ſobie zbytki/ młodemu przyrodzone GórnDworz K3v, D7v, O3; ſtan Fáryzeuſzow byli ná ten cżás w zakonie ſtárym/ tym kſtałtem iákoby v nas dziś zakonnicy RejPos 225, 3, 87v, 315v; WierKróc A4; KochEpit A2v; ArtKanc Q8; GórnRozm K4; SarnStat 1041, 1075, 1146.

»wszel(a)kim (a. wszelijakim, a. każdym) kstałtem« [szyk 4 : 2] (6): RejPs 27v, 213v; Niechay ſobie kſſtaltem wſſelkym Iuż pomoże jako może RejKup bb2v; RejWiz 129; Y coż roznmieć o cżłowieku tákim/ Co wſzytkim przykry kſtałtem wſzelijákim. RejZwierc 218v, 192.

»żadnym kształtem« = w żaden sposób, nijak; ulla ratione JanStat (5): żadnym kſztáłtem ni od kogo w tym impediowáni bydź nie máią SarnStat 965, 174, 1038, 1059, 1188.

Szeregi: »kstałt albo droga« (1): Ktory kxalt [!] albo droga ieſt nabliſzſza ku poprawieniu. KwiatKsiąż D4.

»obyczaj i kstałt« [szyk 4 : 2] (6): KrowObr 144; Nove, Nowym obyczáyem álbo xtałtem/ Nowym ſpoſobem. Mącz 251d; RejZwierc 23v, 186; RejPosRozpr c2v; vżywáć ich [praw i obyczajów] będą/ tym obycżáiem y kſztáłtem [alio modo]/ iáko wfzelákich ſwobód y wolnośći Koronie Polſkiéy/ z dawnych czáſów ſłużących SarnStat 1146.

»kstałt a porządek« (1): dziwnym kſtałtem á nadobnym porządkiem wſzytko ſpráwić racżył RejAp AA2v.

»kstałt a proba« (1); rozmáite ſą kſałty á proby niżli ktho práwego przyiacielá práwie doznáć może. RejZwierc 89.

»sposob i (ani) kstałt« (8): Mącz 446c; GórnDworz L3v; poſługi [...] oboiéy ſtronie tákże zobopolnie [...] máią bydź płáconé tym ſpoſobem y kſztałtem [modo et forma]/ iáko do tego czáſu to było opátrowano. SarnStat 1075, 19, 1038, 1059, 1187, 1188.

»kstałt a sprawa« (1): dziwnemi kſtałty á rozlicżnemi ſpráwámi Pan z námi mowić racży przez Proroki ſwoie RejPos 325v.

»kstałt i śrzodek« (1): z woley Bożey á z łáſki ſzcżerey/ to przeyrzenie álbo náznácżenie świętych sſtawa ſie/ iednák kſtałt y śrzodek tego przeyrzenia táiemnego/ dał nam Pan Bog iáſny y widomy. WujJudConf 67v.

»kształt, tryb« (1): to ieſt powſzechna/ Apoſtolſka náuká. [...] przez vſtá y piſánie ich namieſtnikow/ ieſt nam do rąk podána po świećie: iednym kſztáłtem/ iednym trybem/ áż do tych náſzych cżáſow opowiádána byłá. ReszPrz 33.

»kstałty a wymysły« (2): ták nas w tym iśćili/iżechmy tymi rozmáitemi kſtałty/ á thymi dziwnemi wymyſły ſwiátá tego/ y miłoſierdzye Páná ſwego/ y zbawienie duſzam náſzym náydowáć mieli. RejPos 177v, 276v.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle kstałtu [czego]« (2):
~ Szeregi: »wedle kstałtu a potrzeby« (1): pro re nata non incommodum, Wedle xtałtu a potrzeby tey rzeczy Mącz 353b.

»wedle kstałtu albo zachowania« (1): Ad rationem antique religionis exquirere facta alicuius, Wedle xſtałtu álbo záchowánia ſtárádawney wiári/ wypytáć ſie ná cziy żywot. Mącz 347b. ~

»na kstałt« (17):

~ na kstałt kogo (1): palali thám zápal wonnych rzecży ná ołtarzech/ ná kxtałth pogánow [in morem gentium] Leop 4.Reg 17/11.

na kstałt czego (5): LubPs cc4v; RejAp 42; GórnDworz B.5, F3v; Lecz ná onę wioſnę [zmartwychwstanie] weźmiem ie [ciało] dźiwnie ſubtelne/ duchowne/ ná kſztałt duchá wſzędźie przenikáiące/ á nátury ćiał prawdźiwych nie trácące. SkarKaz 205a.

W połączeniu szeregowym (1): in eam sententiam plurima leges apud Platonem, Ná ten xtałt/ ná ten ſpoſób/ álbo w tym mniemániu wiele naydzieſz v Plátoná. Mącz 383a.

W porównaniu (1): Práwye ná kſtałt potoku byſtrze płynącego/ Thák oni chcyeli porwáć z vporu ſwoyego/ Gwałtownye duſſę náſſę LubPs cc4v.

Wyrażenia: »na inszy kstałt« = na inny sposób, inaczej (3): Assilire ad aliud genus orationis, Ná ynſzy ſie xtałt piſánia vdáć. Mącz 365b; nieſzcżęſny mizerniku Czo ſie ſmieſz [...] odmieniáć álbo ná inſzy kſtałt wykłádáć ſwięte thy á nieomylne ſłowá iego RejAp 42, 7v.

»na ten kstałt« = tak, w ten sposób (8): KromRozm I G4; ná ten kſtałt rzecż k niemu vcżynił. Wiem żeś wiele obacżył s towárzyſzá mego/ Pocżćiwemu ſtanowi co ielt przyſtoynego. RejWiz 9v; Mącz 383a; SarnUzn C2v; Vydzie cżáſem y to zá trefność/ kiedy kto iedno z drugim/ nie bárzo trefnie ſpoi/ ná ten kſtałt/ iáko owo mowią/ By práwi cznotá tu byłá/ á ſobola cżapká. GórnDworz R8, S2; WujJudConf 154; PowodPr 18.

»na wykrętne kstałty« (1): ná wykrętne kſtałty ten narod ſpráwiono. Tám iedno co wykręćić to iuż mądra głowá/ A opák wyſtáwowáć pozłoćiſte ſłowá. RejZwierc 240v. ~

»pod kstałtem« (1):

Wyrażnie: »pod tym kstałtem« = tak, w ten sposób (1): [ławnicy] Sentencyą Sędźiemu przes ſwoie porządne votá/ náyduią/ pod tym zwirzchnim kſtałtem/ niemáiąc głowy nákrytey czapką/ nie w rękáwicach/ w płaſzczu/ nie z bronią żadną/ náczczo/ ſyedzęcy. GroicPorz dv. ~

а. O dźwiękach i muzyce (2):
Zwrot: »inakszym kstałtem zagrać« = inaczej, mną melodię zagrać (1): Alexánder wielki [...] zápaliwſzy ſie muzyką/ wſtáć więc nád ſwoię wolą od bieſiády muſiał/ á bieżeć do zbroie/ do koniá: á potym gdy muzyk inákſzym kſtałtem zágráł/ tho záſię przychadzał k ſobie/ y wrácał ſie do bieſiády. GórnDworz H2.
Wyrażenie: »ktorym kształtem« (1): KTorym kſztałtem Kápłani ludu Izráelskiego/ [... ] ná trąbách trąbili BibRadzBaz ktv.
6. Przykład, wzor, model, schemat; podobieństwo; modus, mos Mącz, Vulg; exemplar PolAnt, Cn; deformatio, exemplum, formula, idea, norma, species Cn; forma JanStat; paradigma BartBydg; schema Calep; similitudo Mącz (347): BartBydg 107; vſtáwił im pewny kſtałt/ yáko krzćić myeli KromRozm II x2; GliczKsiąż D3v; LubPs Y4; RejWiz A4v; POlak nád wſze narody/ ieſt w tym oſobnieyſzy/ Iż vkaż mu iáki kſtałt/ by też nadziwnieyſzy. Vźrzyſz go trzeciego dniá/ álić on ták chodzi/ Poſtáwą y vbiorem/ káżdemu vgodzi. RejZwierz 80; Vkázuie kſztałth iáki ma być koſćioł. BibRadz 1. Par 28 arg; Mącz 84d, 465c; Prot A4v; iáka ma być ze wſzytkim dworna páni [...] s ktoreyby kſtałt ſie bráć mogł/ wſzytkich cnot/ y obycżáiow GórnDworz V7; BiałKat 351; RejZwierc 18v; StryjKron 120; Tám od początku wieku tá brodá mieſzkáłá/ Y kſztałt ná wſzytki brody potómné wydáłá. KochBr 150; Calep 953a; SarnStat 286 [2 r.].

kształt kogo (1): Pátrząc ná twoie cnoty [...] Kſztałćie pánien/ wdow [...] Dźiwno nam/ iżeć vmrzeć kiedy dopuſzczono. SzarzRyt D.

kstałt czego (37): MurzHist H3v; kſze miły/ máſz być kſztałtem żywota inſzych MurzOrt B3; thu nadobny kſtałt modlenia przekłáda/ kthory przy modlitwie záchowywáć mamy LubPs Tv; opiſány ieſt kſtałt przyſyęgi iáko Rękoymia ma przyſyądz á iáko Dźiedźic. GroicPorz ſ; Leop Ex 26 arg, Ez 10/1; Dawid oddał Sálomonowi ſynowi ſwemu kſztałt Sieni [exemplar porticus] y iey gmáchow BibRadz 1.Par 28/11, Gen 6 arg, I 31, Ex 38/30, 39 arg; OrzRozm D3 marg; wzor z niego iednego/ iáko brał z onych pięći pánien Zeixis málarz kſtałt pięknośći/ vſtáwicżnie bráli. GórnDworz B7v; RejPos 43v, 116v [2 r.]; BiałKat 241; KuczbKat 85, 125, 230, 245; WujJudConf 67v, 167; RejPosWstaw [1432], [1432]v; ModrzBaz 52v, 81v; to ieſt kazń naywiętſza pod ſłońcem/ y kſztałt iákiś wiecznego potępienia WujNT 589, 575; WysKaz 2; JanNKar B4v; SarnStat 147, 1095, 1123, 1299, 1309; KmitaSpit C3v.

kstałt do czego (1): káżdy ſie z nas [...] pytáć powinien/ o powinnośći twoiey cnotliwey/ áby nie żył iáko ine nieme źwirzę [...] thu będzyeſz miał tylko kſtałt á wizerunk do tego/ á Potym ſie práwego gruntu s tych pocżątkow po woli dopytaway. RejWiz A8.

kstałt czyj (2): Wapowſki też Pocżet miał kſtałtu vſárſkiego. StryjWjaz B3; JanNKar E3.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (4): Sámuel Mácieiowſki [...] Włoſkim kſtałtem dom pyękny zmurowáć kazał GórnDworz B6v; Száty Niemieckim kſtałtem ná nich áxámitne StryjWjaz B3, B4v; [według prawa polskiego] ma figuram Iudieij záſádźić, to ieſt Sędźiégo źiemſkiégo, Podſędká, Piſárzá [...]. A ieſli Niemieckim kſztałtem, tedy Wóytá y ſześć Przyśiężników oſádźi SarnStat 1276.

W połączeniu szeregowym (1): áby Sędźiowie ná ſtolicách ſądów náſzych śiedzący nie śmieli inych obyczáiów/ z wyczáiów/ kſztałtów przy Rocéch y ſkázowániu záchowywáć/ okromia tych: których Królów Polſkich Kśięgi Státutowé y zwyczáie Króleſtwá vczą/ y vkázuią SarnStat 887.

W porównaniu (1): Bráćia bądzćie náſládowcy memi/ á záchowywayćie the kthorzy ták chodzą/ iáko maćie kxtałt od nas [sicut habetis formam nostram], Leop Philipp 3/17.

Zwroty: »[z czego a. z kogo] kstałt (ku naśladowaniu) brać« = wzorować się na czym, brać wzór z kogo (2): niewiem by inne ſądowne Lawnicze mieyſtce było/ s ktorego by ſobie inne Miáſtá y Miáſteczká kſtałt y wzor ku náſládowániu mogły bráć/ iáko s Krákowſkiego GroicPorz C2v, B.

»[od kogo] kształt [czego] wziąć« = wzorować się, naśladować (1): oni ſámi/ od ktorycheſmy tego wyſtępku kſztałt wźięli [a quibus eius speciem sumpsimus]/ ſkroćili go/ á lżeyſzym vcżynili. ModrzBaz 81v.

Wyrażenie: »pierwszy kształt« (1): nie każe przez piſmá doświádczáć ich náuki/ ále przez on pierwſzy kſztałt/ y formę wiáry y religiey/ podáney im pierwey niżli [...] czytáli ktore kśięgi nowego teſtámentu WujNT 575.
Szeregi: »forma albo (i) kstałt« [szyk 3 : 2] (5) : Mącz 127c; przez Swiątośći tylko/ gdy ich formá álbo kſtałt w ſwey mierze záchowána bywa/ grzechy mogą być odpuſzcżone. KuczbKat 85, 125; SkarJedn 82; WujNT 575.

»kształt i obyczaj« (1): vſtáwia kſztałt y obyczay Przyśięgi [Iuramentorum modum et formam JanStat 907]/ iáko [...] káżda oſobá duchowna w Biſkupſtwie Alſperſkim przy brániu ktoregokolwiek Beneficium przyśięgáć ma SarnStat 1123. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»kstałt albo reguła« (1): Piotr S. Apoſtolſkie Kśiążę/ nieiáki Boſki kſtáłt álbo regułę Biſkupiego vrzędn podał KuczbKat 245.

»kstałt albo rząd« (1): ten kſtałt albo rząd ſwym namyáſtkom/ á ini ápoſtołowye biſkupom dźyerżeć podáli. KromRozm III N6.

»kstałt i sposob« (3): kſztałt/ y ſpoſob chrztu/ y vżywánié iego thákié być ma. Napiérwéy wodę poświęćić: á po tym niech ſye chrzći ten/ który ſye chrzćić ma BiałKat 241; WujJudConf 167. Cf »jednego sposobu albo na jeden kstałt«

»kształt abo ustawa« (1): dla niezlicżonych ſpoſobow walcżenia/ á rozmáitych y nagłych odmian: ledwie ſię iáki kſztałt abo vſtáwa [norma aliqua et lex] okało boiu cżynienia dáć może ModrzBaz 109v.

»kstałt a (i) wizerunk« (3): RejWiz A8; Leop Ex 26 arg; przemiia świát y pożądliwość iego. Tego wſzyſtkiego mamy żywy kſztałt y wizerunk dniá dźiśieyſzego/ ktorzychmy ſię tu zeſzli ná pogrzeb tego to Kśiążęćia zacnego. WysKaz 2.

»wzor a kstałt« [szyk 1 : 1] (2): áby [...] wzor ſobie á kſtałt w tym wſzytkim z w. W. bráli. GroicPorz B, C2v.

»kstałt abo wyobrażenie« (1): A ieſt thych znákow [Kościoła] cżterzy/ Náuká Apoſtolſka/ Społecżność/ Lamánie chlebá/ y Modlitwá. Abowiem w tych oſobliwie ſie poćwicża prawdziwy Koſcioł/ y po tych kſtatł ábo wyobráżenie nieiákie prawdziwego Koſciołá obacżon bywa RejPosWstaw [1432]v. Cf »na kstałt i wyobrażenie«

»zwierciadło albo kształt« (1): Zwyerciádło álbo kſtałt w ktorym każdy ſtan ſnádnie ſie może ſwym ſpráwam iáko we źwierciedle przypátrzyć. RejZwierc A.

Wyrażenia przyimkowe: »podług kstałtu« (1): áby ij [przybytek] vcżynił podług kxtałtu ktory widział. Leop Act 7/44.

»wedle kstałtu« (3): KromRozm II 13v; [Bóg mówił do Mojżesza] áby gi [przybytek] vcżynił wedle kſztałtu ktory widźiał [ut faceret illud secundum formam quam viderat]. WujNT Act 7/44; SarnStat 1125.

»na kstałt« = in morem, in modum, ad similitudinem Mącz; ad instar SarnStat (266): Mnieby ſie tedy zdáło áby ſie ábo dwie literze ſpoiły w iednę ták / dz/ dź/ dż [...] Albo więc ná kſztałt inákſzy JanNKar E3.

~ na kstałt czego [= jako co] (1): Tu też położę owo vpominánie/ ná kſtałt porády. GórnDworz R8v.

na kstałt czyj [ = jak kto (a. co), tak jak kto (a. co), na podobieństwo kogo (a. czego)] [w tym: G sb (220), ai poss (12), pron poss (4), G pron (3)] (239): TEn kamień [...] ieſt przezrzyſty/ na kſtałt nacżyſtſzego Lazuru. FalZioł IV 57c, I 110b, IV 51a, V 107v; vczynili ſobie báłwan ná kſtałt ćielcowy RejPs 157v, 190v, 213, 216v; Diar 91; Iáko Pan wiernych ná kſtałth złotniká probowáć racży. LubPs P3v marg; zábijáią dźieći dźiwnie ſye rodzące/ nie wedle wyobrażenia ludzkiego/ ále ná kſtałt iákiey Beſtyey. GroicPorz mmv, p2v [2 r.], mmv, nn4v; ná ſámym Liehtarzu będą cżterzy cżáſzki wydrożone ná kſtałt orzechá [in nucis modum] Leop Ex 25/34, Ex 25/31, 33 [2 r.], 39, 3.Reg 7/17, 19, 22; Feretow na kſztałt trąbek 198. na szaczie Axamitnei czarney. WyprKr 41v,7, 11, 13, 18v, 19 (21); Aſtároth był báłwan ná kſztałt owce ſpráwiony. BibRadz I 136a marg; Zywy kośćioł ieſt gdy ná kſztałt dobrego drzewá podawa owoce dobre BibRadz II 135d marg, Ex 28/14, 39/24, 1.Reg 6/18,2.Par 3/10, Ps 144/12 (11); co może być dźiwnieyſzego ná świećie nád Kroleſtwo ludzkie/ ná kſztałt Kroleſtwá Bożego ſpráwiono? OrzRozm A2; domy máią ná kſztałt dzwonow BielKron 447, 5v, 33v, 34, 34v [2 r.], 35 [2 r.] (22); ad similitudinem dentium, ná xtałt zębow Mącz 82a; Imbrico, id est, in modum imbricis facio, Ná xtałt rynny co czynię Mącz 165d; In morem fluminis, Iákoby rzeká/ ná xtałt rzeki. Mącz 233c; Prototypus [...] naypirwſza formá/ ná którey xtałt drugie czinią. Mącz 328a; Dirigere aliquid ad similitudinem alterius, Nieco proſtowáć ná xtałt czego drugiego. Mącz 350b, 69b, 71b, 76b, 79b [3 r.], 79c (58); KwiatKsiąż O3v; OrzQuin H2v, N, Nv; hárdźie ſtąpamy/ A ná kſztáłt dźikich Zubrow bez miáry buiamy. Prot B2v; SienLek V2; LeovPrzep B4v, F2; RejAp 14v, 181; GórnDworz C3, Q3, Ii3; RejPos 100v, 142v; KuczbKat 240; dał tobie vcżynić vbior ná kſtałt onych knechtow czo około onego krolá ſtawáli. RejZwierc 86, 45v; Drugi Ordynek woyſká/ ná kſztałt Ryby Káráśiá. BielSpr 23, 9, 10, 23, 31v [3 r.], 49; WujJudConf 50v; BudBib I 356c marg, Is 44/13, Sap 9/8, 1.Mach 11/1; Krol wybrány bywa vbran [...] w ornat álbo w kápę z złotogłowu/ ná kſtałt Kápłaná Rzymſkiego StryjWjaz C4v, B3v [2 r.]; CzechRozm 86, 122, 212v; ModrzBaz 90v, 103v; Oczko 14v; StryjKron 6, 120, 351, 375, 390, 411, 677; CzechEp 54, 257, 332; ná kſztałt/ onego Pogáńſkiego/ Rzymſkiego nabożeńftwá/ máło nie wſzytko Pápieſkie nabożeńſtwo vformowáne ieſt. NiemObr 159, 148, 159, 160 [2 r.]; KlonŻal kt; ArtKanc B18v; tá Rzeczpoſpolita wáſzá ná kſztałt Lácedemońſkiey ieſt poſtánowiona GórnRozm L4, K3; Cymbion ‒ Kuflik na kſztałt czołnu vcziniony. Calep 283b, 168a, 752b, 816b; Phil 12; OrzJan 124; mamy kroćiuchny ten Zołtarz álbo Pſałterz/ ná kſztałt PXáłterzá Dawidowego vcżyniony. LatHar 507; KołakCath A3, C4v [2 r.]; WujNT 564, 608, TU 1/12; JanNKar E3 [2 r.], Gv; JanNKarGórn Hv; żył w króleſtwie ná kſztałt innych ſzláchćiców [ad instar aliorum nobilium] SarnStat 237; Dla tego ná kſztałt praw naylepſzych w wielu źiemiách Krześćiáńſkich poſtánowionych vſtáwiamy SarnStat 927, 4, 5, 60, 244, 286, 332 (17); ná kſtałt ſzermierzow/ zápaſnictwem/ poćiſkániem rzecży ćiężkich/ biegániem záwodu/ ćiáłá ſwe ćwicżyli PowodPr 73, 44, 48; CiekPotr 2, 31; ná rybi xtałt/ wnet ſzkutę vrobił KlonFlis E4, E3v; KlonWor 57; V. PIESN ná kſztałt Pſalmu LXX. SzarzRyt B2, B2v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (1): w czapcze ſcharey z zolthym ſchnurem na czeſzky kſchtalth [...] chodzi pacholek yeſcze nyeobroſly LibMal 1554/183v.

W połączeniu szeregowym (1): bog ſtworzył człowyeká ná kſtałt álbo wyobráżenye á ná podobyeńſtwo ſwoye. KromRozm II r2v.

Zwrot: »[coś] brać sobie na kstałt« = brać sobie za wzór do naśladowania (2): GliczKsiąż A4v; áleby ie [zacne, sławne a poććiwe sprawy i obyczaje W. W] byli ſobie mogli bráć ná kſtałt á ná ćwicżenie nie thylko ludzye młodzi RejZwierc A2.
Wyrażenia: »jako na kstałt« (2): Práwye był yáko ná kſtałt drzewá Cedrowego LubPs K2v; RejWiz 144v.

»na jeden kstałt« (2): NA ieden kſtałt práwye then Pſalm ieſth vcżyniony/ iáko y LXXIIII. LubPs S2. Cf »jednego sposobu albo na jeden kstałt«.

»na swoj kstałt« (4): PAn Bog wſzechmogący/ kroluiąc od wieká/ racżył ná ſwoy ſwięty kſtałt ſtworzyć cżłowieká ArtKanc B18v; CzechRozm 122, 212v; KlonWor 57.

»na ten (a. taki) kstałt« (10) : FalZioł V 108v; Aedificare de exemplo alterius, Na ten xtałt dóm ſtáwić, Mącz 78b, 100c, 171b, 408b; KwiatKsiąż B3; ieſlibyś w. m. ná tháki kſtałt páná ſwego formowáć chciał moim widzemem rychleiby w. m. ludzie dobrym bákálarzem názwáli/ niż dobrym dworzáninem GórnDworz 1iv, Q7; KochPhaen 9; Calep 351a.

»na (ten) kstałt jako« (7): ta riba Conger ieſt morzka długa/ na then kſtalłt [!] iako węgorz/ ale daleko więtsza FalZioł IV 32b; wyrośćie przez látho wyſoko ná kſtałt iáko trzćiná BielKron 276v; Conoides, Co ná ten xtałt roście/ álbo yeſt vczyniono yáko ſzyſzká. Mącz 64b; GórnDworz Hh5v; BielSpr 22v; SarnStat 1025, 1204.

Szeregi: »na kstałt a na obraz« (1): kthorym [niewiernikom] thu ieſt wyſtawion ná kſtałt á ná obraz ten to niewierny á złośćiwy cżłowiek. RejPos 290v.

»na kstałt i (na) podobieństwo« [szyk 6 : 2] (8): [uczynił kapitele] ná kxtałth y podobieńſtwo ſieći [in modum retis] y łancuſſkow ſpołem między ſobą dziwnym ſpoſobem poplećione. Leop 3.Reg 7/17; RejPos 100v; KuczbKat 240; BudBib Is 44/13; CzechRozm 122, 212v; KołakCath A3, C4v.

»na kstałt a przykład« (1): ći ktorziby mieli chowáć dzieći ſwe/ ſluſznie mogą ono [pisanie o wychowaniu] ſobie ná kſtałt á przykład bráć á obrácáć. GliczKsiąż A4v.

»jednego sposobu albo na jeden kstałt« (1): Dwoyem lyſty dał do ciebie yednego ſpoſobu/ álbo ná yeden xtałt nápiſáne. Mącz 110c.

»na kstałt a stroj« (1): ná iákiego narodu kſtałth/ á ſtroy/ dał przerobić ſwoię ſzáblę/ ten narod miał Perſom roſkázowáć. GórnDworz L6v.

»na kstałt i wyobrażenie« (2): Boćby tym ſpoſobem nie tylko ludźiom/ ktorzy ſą ná kſztałt y wyobráżenie Boże ſtworzeni/ ále y inſzym wſzytkim rzecżom przedwiecżność tę przypiſáć muśiał. CzechEp 257, 54. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]. ~

»pod kształtem« (1): przyśięgę vczynić będą powinni táką: iáką y my Mikołay vczyniliſmy pod tym kſztałtem/ iáko niżéy ieſt opiſan [sub ea quae sequitur forma JanStat 909] SarnStat 1124.

W przen (1): Ale to ieſt práwy kſtałt/ ſercá wſpaniłego/ Nie lękáć ſie nieſzcżęſciu/ nie prágnąć też złego. RejZwierz 125.
a. teol. W Starym Testamencie i w tekstach nawiązujących do Starego Testamentu: typ (wzór, podobieństwo, zapowiedź, obraz symboliczny, symbol) sensu biblijnego typicznego; umbrae et imagines rerum futurarum Cn; forma Vulg; exemplar PolAnt (6): Kthory [pierwszy przybytek] był kſztałtem ná on cżás [quae parabola in hoc tempus praesens]/ gdy dary y zábite ofiáry bywaią ſpráwowáne BibRadz Hebr 9/9.

kstałt kogo (2): NiemObr 12; śmierć krolowáłá od Adámá áż do Moyzeſzá: też y nád tymi ktorzy nie zgrzeſzyli ná podobieńſtwo przeſtępſtwá Adámowego/ ktory ieſt kſztałtem onego przyſzłego [qui est forma futuri] WujNT Rom 5/14.

kstałt czego (3): Bo nie do ręką vcżynionych świętych (páłacow) wſzedł Chriſtus (ktore ſą) kſztałtámi prawdziwych (páłacow) ále do ſamego niebá [Non enim in manufacta sanota introivit Christus exemplaria verorum, sed in ipsum, caelurn] BudNT Hebr 9/22 [24]; KochFrag 28; WujNT Hebr 9/23.

Szereg: »figura abo kształt« (1): Izmáelá/ z niewolnice vrodzonego/ figurą ábo kſztałtem/ wſzytkich ćieleśnikow vkáznie NiemObr 12.
7. Cecha charakterystyczna, właściwość, istota, stan, postać; idea Calep, Cn; forma, status Mącz; character, qualitas, tenor Cn (86): RejZwierz 70; oni/ będąc pierwey ánioły/ potym ſie z kſztałtu onego wyzuwſzy ludzmi ſtáli/ y tu ná świát przyſzli. CzechRozm 58, 56 [2 r.], 5Gv; CzechEp 185, 206, 316, 317; NiemObr 106.

kstałt czyj [w tym: ai poss (26), G sb (21), G pron (poss) (4), ai (1)] (51): Y ſiedzi ná ſtolcu ſwem ſkąd kſtałt boſtwá ſwego okázuie RejPs 70v; RejKup y8v; KromRozm I M2v; MurzHist F [2 r.]; wiele w nim [Bóg w człowieku] y kſtałtow twoich był okazał/ Bo mu był nieśmiertelność z niewinnoſcią przydał. RejWiz 133; káżda náturá ſwemi kſtałty ſłynie. RejWiz 142, 144, Cc6v; Gdyż ſię do cżáſu vniżył [Jezus] wźiąwſzy kſzthałt służebnicży/ tho ieſt/ ćiáło naſze y śmierthelność náſzę. BibRadz II 120d marg; GrzegRóżn N3v; [Jezus] wſtąpiwſzy na obłok [...] cżłowiecżeńſtwo ſwoie bláſkiem wielkim zákryć racżył/ á przemienić ſie ná Boſki kſtałt przed nimi [zwolennikami swymi] racżył RejPos 135v, 45v, 113v, 333v, 337v; BiałKat 26, 303v; KuczbKat 100; BialKaz E4v; Kſztałtem Bożym názywáiąc onego ániołá bes ćiáłá CzechRozm 56, 34, 56 [2 r.], 56v [3 r.], 57 [5 r.] 57v [2 r.]; To ieſt kſtałt myśli moich: áni ia mam ſobie Pewnieyſzego rátunku/ ieno vfáć tobie. KochPs 195; [Chrystus] będąc w kſztałćie Bożym/ nie przycżytał/ ſobie drapieſtwem/ żeby rownym był Bogu: ále wyniſzcżył ſámego śiebie/ wźiąwſzy kſztałt ſłużebnicy [...] To ieſt [...] wyprożnił ábo vchylił y poniżył boſtwá ſwego/ y przyiął cżłowiecżeńſtwo w oſobie ſłużebniká. CzechEp 216, 206, 216 [3 r.], 316 [3 r.]; NiemObr 12, 105, 106 [2 r.]; ArtKanc A11v, C3v; y tuſzyſz ſobie żeś ieſt [...] náuczyćielem dżiatek/ máiącym kſztałt znáiomośći prawdy w zakonie [habentem formam scientiae et veritatis in lege]. WujNT Rom 2/20, s. 516.

W połączeniu szeregowym (1): Niemáſz też tych poſtáći/ kſztałtow/ właſnośći/ y odmian w ktore by go nie obłocżył. CzechEp 261.

Szeregi: »kształt i materia« (1): S. Lukaſz w Dzieiách Apoſtolſkich pokazał kſztałt y máterią hiſtoriey kośćielney wſzytkim ktorzy ią po nim piſáć mieli. WujNT 516.

»kształt abo natura« (1): tenże teraz/ ze dwu kſztałtow ábo nátur/ to ieſt/ z boſtwá y cżłowiecżeńſtwá/ ábo z Bogá y cżłowieká/ [...] ieſt iedynym ſynem Bożym. CzechRozm 57.

»rozumy i kstałty« (1): obácz iáko dziſieyſzy Polacy y rozumy y rozlicżnemi kſtałty ſą thák ozdobieni/ że ſnadź ze wſzytkiemi narody ſłuſznie ſie porownáli/ ieſliże nie przerownáli. RejZwierc 267v.

»kształt a sposob« (1): gdy iáki ieſt Boży ſtan mowiemy Tedyć tám nie ſámego Bogá rozumiemy Lecz tylko kſztałt á ſpoſob przyrodzenia iego/ Dźiwuiąc ſię táynośći máieſtatu tego GrzegRóżn N3v.

Wyrażenie przyimkowe: »w kstałcie [jakim]« [w tym : ai poss (28)] (30): [Chrystus] był w Bożem kſztałćie/ To ieſt/ miał wielką moc od Boga ku cżynieniu cudow BudNT Kk3; Tákże też być w kſztałćie Bożym/ ieſt/ być iednym z Bogow/ ábo Bogiem. CzechRozm 34v, 56 [5 r.], 56v [2 r.], **5v; CzechEp 216, 247, 262, 316 [10 r.], 317 [4 r.]; NiemObr 105; WujNT 686, 687; poznáney wády w twym kſztałćie prawdźiwym/ By ſie nie ſtrzegł/ y będźieſz kto ták niebaczliwym? SzarzRyt D3v.
8. Rodzaj, gatunek, odmiana (24):

kstałt kogo (6): RejPos 226; (marg) Troiáki kſtałt przyiacioł. (‒) Abowiem ieden kſtałt przyiacioł ieſt/ w kthorym ſie záwiera dobry/ cnotliwy/ wierny/ á nieomylny przijaciel RejZwierc 89, B, 89 [2 r.], Bbb2v.

kstałt czego (16): To moye mnimánye y náuká/ iż ſzkodliwy kſtałt náuki yeſt/ vczyć/ Iżeby ludźye względem kaźni y zapłáty/ ſkruchę albo żal zá grzechy myeli myeć. KromRozm I H; LubPs bb6v; Rica [...] też nieyáki xtałt odźienia białych głów. Mącz 355d; Staticulum, Nieyáki xtałt wiſzącego kolebczánego wóská. Mącz 412a; Sine praetexta toga, Nieyáki xtałt długi ſzáty/ aż do piąt Mącz 453d, 207b, 349c, 355d, 398a, 399d (11); Moczu kſztałt y bárwy rozmáite SienLek S3; Rozne kſtałty miłoſierdzya. RejPos 170v marg, 170v; Sſtáliáćie ſię poſłuſzni z ſercá temu kſztałtowi náuki/ w ktorąśćie ſię podáli. WujNT 520.

W charakterystycznych połączeniach: kstałt najforemniejszyt niejaki (5), osobliwy (2), staroświecki (3); kgtałty rożne, rozmaite; kstałt cnoty, łodzi, miłosierdzia (1), moczu, nauczycielow, nauki (2), obowa, odzienia (4), pokory, przyjacioł (5), strzałyy szaty (2), wozka.

Szeregi: »kstałt a podobieństwo« (1): rozmáite kſtałty á rozmáite podobieńſtwá miłoſierdzya bywaią. RejPos 170v.

»sposob i kstałty« (1): Támże ten święty Prorok wypiſuie ſpoſob y kſtałty onych fáłeſznych náucżycielow/ onych kápłanow RejPos 226.

»kstałt a sprawa« (1): Abowiem wierzmi iż nie ieden kſtałt á ſpráwá w roznych przijáźniach bywa. RejZwierc 89.

9. Górna część ubioru kobiecego – stanik, napierśnik, gorset (9): Na kſztalcze, i na rekawiecḣ takowiſz bram perlowi WyprKr 61; Szata Podgardlo. Axamitu czarnego [...] Na niei na xtalcze. i na rękawiech, ieſt ſeretow na kſztałt trąbek 198 WyprKr 66v, 63v, 69v, 71, 72, 91.

kształt czego (1): Kſztałt tey szati. temze bramem bramowani WyprKr 64v.

Wyrażenie: »odświętny kstałt« (1): Odday rodźicom gośćiniec nieboże/ Iáki być może. A Zochnie dáruy Gdańſki pás pukláſty/ Ná odświętni xtałt/ mucháier cegláſty. KlonFlis H4v.
*** Bez wystarczającego koniekstu (21): Figura, kstałt, viobrazenye BartBydg 58b, 60; Facies, Xtałt/ Poſtáć/ Spoſob/ Obyczay. Mącz 113b; Facies maris, Xtałt morski. Mącz 113b; Filium orationis pro Stylo et ducendi forma ac compositione ipsius orationis, Obyczay/ xtałt/ forma ſubtilność/ ſpoſób/ roſcyągnienie álbo roſpoſtárcie rzeczy. Mącz 127a; Qualitas, Iákość/ Obyczay/ Spoſób/ Formá/ Xtałt. Mącz 337b, 127b, 127d, l34a, 134b [2 r.], 219b, 404c; Forma ‒ Kſztalłt [!], forma, ſpoſob. Calep 429b, 420a [2 r.], 995b, 1086a; kſſtallt/ kŝiądz ták ia chcę piſáć. kto teſſ chce prez x. tedy mu to wolno. JanNKarGórn H, H [2 r.].

Synonimy: 1. figura, forma; 2. figura, obraz, wyobrażenie; 3. pozor, pretekst; 4. elegancyja, ozdoba, piękność, przepych; 5. obyczaj, sposob; 6. model, przykład, wzor; 7. postać; 8. odmiana, rodzaj; 9. stanik.

IM