[zaloguj się]
[pdf]

1. KULA (135) sb f

Fleksja
sg pl
N kula kule
G kule kul
A kulę kule
I kulą kulami
L kul(a)ch

sg N kula (44). ◊ G kule (1). ◊ A kulę (15). ◊ I kulą (6). ◊ pl N kule (18). ◊ G kul (5). ◊ A kule (27). ◊ I kulami (18). ◊ L kul(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Bryła geometryczna, której każdy punkt powierzchni jest jednakowo oddalony od środka; globus BartBydg, Mącz, Calep, Cn; sphaera Mącz, Calep (11): BartBydg 65b; BielŻyw 135; Globus, Kulá/ gałká alias sphaera Mącz 146c; Calep 458a, 998a.

W porównaniu (3): Gdyż ten ſwiat okrągły iako kula LudWieś A4, A4; Mącz 267c.

Wyrażenie: »okrągła kula« (1): vlała mi ſie dziwna potwora/ Iakoby wielka okrągła kula LudWieś A4; Mącz. 154c, 399c.
Wyrażenie przyimkowe: »w kulę« (1): Conglobatim ‒ W kulie, w okrąg. Calep 241a.
2. Przedmiot w kształcie kuli (14): Przez kulę lepak okrągłą to ſie znamionuie, że wſzitka thwa ziemia pod moią moczą będzie, tak iako tą kula w ręku iuż moich ieſt. BielŻyw 152, 151, 152 [2 r.]; Massa, Wſzelákich rzeczi ſztuká/ kloc álbo kulá niemáła. Mącz 210d, 210d.
a. Zawieszony na łańcuchu będący częścią jakiegoś urządzenia (7):
α. Sondy (1): Bolis, Bełt/ álbo Strzałá też kulá nieyáka ktorą w wodę na ſznurze puſzczayą/ bierząc miarę yako głęboko. Mącz 26a.
β. Rzemienia zakończonego kulką metalową lub z wplecionymi kulkami, służącego do bicia (3): Mącz 146b; Tedy rozgniewány Klemencyan/ bić go ołowiánemi kulámi kazał SkarŻyw 429; WyprPl Bv.
γ. Przyrządu do wbijania pali, burzenia murów lub ubijania dna, pełniącego funkcję młota, tarana, kafara (3): Fistuca, Młot/ Kula Kloc álbo Báran/ Táran którym pale á zwłaſzczá moſtowe w ziemię wbiyáyą/ Też którym kámienie w ziemię pobiyáyą kiedy brukuyą Mącz 128d, 205a, 285a.
b. Zakończenie krokwi (1): Proceres, Paleczne głowy/ gałki álbo kule álbo rogi które z budowánia wychodzą. Mącz 324a.
3. Pocisk w kształcie kuli; glans Calag, Cn; globus, missile Mącz; plumbea Cn (106): RejKup C; RejWiz 188; z dział Ceſárzá Tureckiego gęſto á cżęſto pocżęły iść kule/ ták że nie dáleko około krolewſkiey głowy latáły. BielKron 308, 202v, 311v [2 r.], 312v, 316; Emissitius globus, Kulá którą ſtrzeláyą Mącz 226b, 163b, 238b; GórnDworz Q6v; MIeć możdżerze/ po temu/ mieć k nim kule wielkie/ Ktore w mieśćie przebiją budowánie wſzelkie. BielSat N2; Ale tám więcey godzić/ gdzie prochowe lochy/ Obſzywſzy kule płotnem/ zápali w nich prochy. BielSat N2 [idem BielSjem 37] Nv, N2, N2v [5 r.], N3v, N4; Ieſli murom álbo párkanom nie duffaſz/ oſtháwiay ie wielkim drzewem pochyło/ ná thym mieyſcu ná kthore nieprzyiaćieł ſtrzela/ áby kula káżda ſzłá wzgorę ślozem po drzewie/ thák przenieſie mur/ ſzkody nie vcyni [!] BielSpr 64v, 26, 29, 56v, 64v [2 r.], 67 (15); Calag 319a; W nocy kule/ y race miſterne puſzcżáno/ Dwá ſłupy przypráwione s prochy zápalono. StryjWjaz C3v; z Dział wielkich ſtrzeláć/ ktore namnieyſzey ſzkody w náſzych nievczyniły/ bo iż niżey leżeli/ tedy ich kule przenośiły. StryjKron 757; KochJez A4; BielSjem 37 [3 r.] 38 [5 r.], 40; BielRozm 7; GórnRozm A3v; ActReg 14 [2 r.], 113; Calep 56b; Co ty wiéſz/ może tám bydź iáka kulá ſkryta. WyprPl B2, C3v; SarnStat 108, 125; W tey śmiáłośći Stefaná pod Połockiem byłá/ Máło z Zamoyſkim ſtoiąc kulá nie zábiłá. KmitaSpit C; PowodPr 53; Ale więc nie te ludźie leć tych ludźi bronią/ Y kul gęſty ármaty tám ſię pod cżás chronią. CzahTr H2.

W porównaniu (1): tákowe rozgniewánie/ kthore bez wiela ſłow/ iákoby nieſpodziewáne/ záraz ták wſzytką śiłą/ iáko kulá z dziáłá wypada GórnDworz K4.

W charakterystycznych połączeniach: kula z moździerza (3); kula idzie (2), leci, pojdzie, przenosi, przychodzi, trafia, wlata; kulę puszczać (6); kulą ciskać (5), porazić, strzelać (10).

Wyrażenia: »kule częste« = grad pocisków (1): Nie pomogły kule częſte/ Zręby mocné/ báſzty gęſté: Puśćiły żelázné bróny. KochPieś 13.

»kule kamienne« = missiles lapides Mącz [szyk 4 : 2] (6): przy thych tho dzyelyech, tho yeſth szamych dzyal, kul kamyennych y zelaſznych prochow y wſythkych ynych rzeczy kthoreſz kolwyek ku they strzelbye przyſluszecz bądą MetrKor 37/4; Mącz 225b; BielSat N3v, N4; BielSpr 64v; BielSjem 40.

»kula lekka« (1): cżáſem też kopijámi słábemi bez grotu/ y kulámi legkiemi [globis levibus] álbo z ręki/ álbo ćiſkáiąc z proce bitwę ſtácźáć [!] ModrzBaz 111.

»kula ognista, nieugaszona, [ogniowa]« [szyk 12 : 9] (19 : 2): Miſtrz Pruſki [...] Ornetę obegnał y ſtrzelał do miáſtá ogniſtymi kulámi BielKron 418; Ták narychley Moſkiewſkie zámki popalićie/ Kiedy dobrze ogniſte kule przypráwićie. BielSat M4v [idem BielSjem 35] M4v, N2 [2 r.], N3v; Kule Ogniſte ták dźiáłáią/ záwiną w ſurowe płotno we dwoie złożywſzy mocne/ prochu proſthego nie źiárnionego ták wiele iáko wielką kulę chceſz mieć/ przycżyniwſzy Sáletry y ſiárki/ y żywice rowne cżęśći/ zmieſzáią to s prochem poſpołu/ obſzyią to mocnemi nićiámi okrągło iáko piłá BielSpr 73v; Ktho chce práwie dobrą kulę ogniſthą mieć/ przycżyń w nię Burſztynu tákiego co pokoſt s niego cżynią/ thedy [...] kulá ogniſta długo w wodźie gore gdy ią zápali/ á w rzući w wodę. BielSpr 73v, 62v, 64v, 67, 73, 73v marg; [Nafta] gdy ią zápaliwſzy/ y w wodę wrzućiwſzy ná dnie póty gore/ póki iey ſzczątek namnieyſzy sſtawa/ z czego Puſzkarze kule owy nieugáſzóné czynią Oczko 6v, [42]; BielSjem 35 [2 r.], 38 [2 r.], 40; [Ognia, tego się trzeba strzec z drugiej przyczyny od zapalenia pioruna, od nieprzyjaciela, gdyby strzelił z moździerzow albo z dział ogniowemi kulami UstWojsk przedm 1561/314].

»ołowiana (a. ołowna) kula« = plumbata Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; manobarbulus Mącz (9): Murm 149; BartBydg 117b; Mącz 208c, 306c; Tákże y ći drudzy mierno ćiſkáli kulámi Ołownemi z ręku [...] ták tęgo y miernie ćiſkáli iż koniá zábił poćiſkiem y chłopá we zbroi w potkániu/ á ták wielkie bywáły iáko piły/ co dzieći nimi gráią BielSpr 4v, 4, 11, 14; Plumbatae ‒ Ołowiana kulia, item ſztuka ołowiáná. Calep 815a.

»kula wodna« (1): tháki proch ná káżdą ſie rzecż przygodźi/ do dźiał/ do hakownic/ ná wſzyſtki kunſzſty Puſzkárſkie/ to ieſt ná kule ogniſte y wodne BielSpr 73.

»kula żelazna« (4): MetrKor 37/4; Biſkup poſłá odpráwił/ á zá ſthrzałki Czarowi kulę żelázną od Piſzcżká [...] poſłał. GórnDworz Pv; BielSpr 73, 74v.

W przen (2):
Wyrażenie: »ognista kula« (2): vpáść mu przedśię/ bowiem zátrząſnął pan/ tą ſtolicą iego/ y iuż ogniſte ony kule/ ktoremi pierwey strzelał/ ná Xiążętá/ Krole y Ceſárze/ pogáſły. NiemObr 65, 24.
4. Piłka do gry (3): Mącz 299c; Sphaeromachia ‒ wkulie albo wpiłe granię. Calep 998a.

W porównaniu (1): cżyniąc nád pobitymi ludźmi krześćiáńſkiemi okrućieńſtwo/ bo im głowy łupili/ głowámi tacżáli iáko kulámi. BielKron 252.

5. Okrągłe naczynie z uchwytem na napoje (1): Bacrionem dicebant genus vasis longioris manubrii ‒ Kulia do napoiow. Calep 121a.
[Wyrażenie: »kula drzewiana«: kula drzewiana, wielka, malowana do piwa 1 InwMieszcz 1571 nr 168.]

Synonimy: 1., 2. gałka; a.β. basałyk; γ. baran, kloc, młot, taran; b. gałka; 4. piła.

JB