[zaloguj się]
[pdf]

KWIATEK (404) sb m

-å- (215), -a- (6); -å- : -a- BibRadz (3 : 1), RejPos (33 : 2), SkarŻyw (4 : 1), SzarzRyt (1 : 2). ◊ e jasne.

Fleksja
sg pl
N kwiåtek kwiåtki
G kwiåtku, kwiåtka kwiåtków, kwiåtk(o)ch
D kwiåtkowi kwiåtk(o)m
A kwiåtek kwiåtki
I kwiåtki(e)m kwiåtkami, kwiåtki
L kwiåtku kwiåtkach, kwiatk(o)ch
V kwiåtku kwiåtki

sg N kwiåtek (35). ◊ G kwiåtku (3) FalZioł (2), SkarŻyw, kwiåtka CzechRozm (2). ◊ D kwiåtkowi (4). ◊ A kwiåtek (14). ◊ I kwiåtki(e)m (2). ◊ L kwiåtku (3). ◊ V kwiåtku (6). ◊ pl N kwiåtki (74). ◊ G kwiåtków (129), kwiåtk(o)ch (1); -ów : -och FalZioł (80 : 1 : V 111); ~ -ów (16), -(o)w (113). ◊ D kwiåtk(o)m (5). ◊ A kwiåtki (92). ◊ I kwiåtkami (18), kwiåtki (10); -ami FalZioł (9), Glicząż, LubPs (2), MWilkHist, KochPieś, KlonKr, SapEpit (2); -i RejWiz (3), RejFig, RejZwierz, RejPos (2), RejZwierc, SzarzRyt; -ami : -i Mącz (1 : 1); ~ -ami (9), -(a)mi (9). ◊ L kwiåtkach (3) KrowObr, Mącz, WitosłLut, kwiatk(o)ch (2) FalZioł, RejWiz; ~ -ach (2) Mącz, WitosłLut, -åch (1) KrowObr. ◊ V kwiåtki (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. kwiat, Linde XVI – XVIII w.

Dem. od „kwiat”; zwykle z neutralizacją funkcji deminutywnej (404):
1. Roślina ozdobna, kwitnąca; flosculus Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; flos Mącz (388): on to ieſt tzoſmy go w niedzielę przywitali/ gdyſmy kwiátki ij rozgi przed nijm miotali/ oto teráz związán/ vbit ij vplwán OpecŻyw 117v, 71v, 102v, 179; PatKaz III 102v; Murm 116; Mymer1 nlb 1v, 18; FalZioł IV 40a; GliczKsiąż F, N; Pan [...] láto kwiatkámi/ a źimę białoſcią ſnyegu/ ochędożyć racżył. LubPs R3 marg, aa4; KrowObr 80v, 92v [4 r.], 93 [4 r.], 93v, Qq4v, Tt3; A gdy po ſrogiey źimie vkażą ſie kwiatki/ Tedy każdy weſelſzy RejWiz 35, 20, 20v, 24v, 35, 84 (9); Leop Cant 2/12; IEdnego z náſzey bráciey ná obyad proſzono [...] áno kwiatki/ obruz potrzęſiono/ Nákłádziono ſerwetow / troćiſzkow/ ſolnicżek RejFig Aa7; RejZwierz 113v, 130v, 141v; Iákać ieſt rola/ thákieć tez ſą y naſienia/ iákie kwiatki takie theż bárwy BibRadz 4.Esdr 9/17, 4.Esdr 6/44; BielKron 20v [2 r.]; Pancarpiae, Wieńce z rozmáyitych kwiatków vplecione. Mącz 275a, 15b, 39b, 69a, 131a [9 r.], b (28); SienLek 43; RejAp 54, 177, 199, [200]; [Bóg Ojciec] páſie ptaſzki/ zwirzętá karmi/ kwiathki wilgotnoſciámi ich przyrodzonemi chędoży y fárbuie dziwnemi przypráwámi ich. RejPos 316v, 2v marg, 87, 109v, 162, 217 (8); RejZwierc 58v, 129, 171v, 218v; BudBib 4.Esdr 9/17; CzechRozm 144v [2 r.]; PaprPan Bb4v; [św. Benedykt] ſam Plebany wieſkie nawiedzał [...] duchowne święćił: kośćioły/ ołtarze/ ornaty/ nacżynia/ poświącał. zá co nie tylko iednego pieniąſzká/ ále y kwiatkow niebrał. SkarŻyw 412, 127, 143, 412; StryjKron 160; CzechEp 191; KochFr 83; KlonŻal A3, D2v; KochPam 81; Tobie kwóli/ rozliczne kwiåtki Wioſná rodźi KochPieś 72 [idem ArtKanc P14]; Będę nád wámi [wołami] śiedźiáłá. Y tym czáſem kwiatki rwáłá. Kwiatki bárwy rozmáitéy/ Któré ná łubce obſzytéy/ Vfádzę w nadobné koło/ Y włożę ná ſwoie czoło. KochSob 64; PudłFr 71; ArtKanc B2v, P14; Calep 424b; Przypátrzćie ſię liliom (marg) kwiatkom. (‒) iáko roſtą: nie prácuią ani przędą WujNT Luc 12/27; SarnStat 264; WitosłLut A5v; Wioſná [...] przykré śniegi/ wonnémi kwiatkámi/ Precz z źiemie pędźi GosłCast 69; SapEpit A3v, A4, B3v [2 r.].

W porównaniach (19): RejJóz A5v; BielKom C7; y my nędznicy pięknie ſie świećimy/ Iáko kwiatki ná polu gdy ſie vbierzemy. RejWiz 83v, 58v, 83v; RejZwierz 113v; iáko pſzcżołá latáiąc to tám to ſám z rozmáitych kwiatkow miod zbiera/ thák theż y moy Dworzánin od co naylepſzych miſtrzow [...] co naychwálebnieyſze ſztuki/ niechay krádnie. GórnDworz E6v; RejPos 220, 229, 351v; RejZwierc 214, 220, 269; CzechRozm 144v; SkarŻyw 13; Chłop káſzle/ z niego śmierdzi/ dziewki iáko kwiatki/ Zá niepewne bywáią z tákich oycow dziatki. BielSjem 22; PudłFr 41; Iák prędko śćięty kwiatek/ ſwą ozdobę tráći/ Ták rychło kráſę cżłowiek/ gdy ſię z śmierćią bráći. GrabowSet E; SiebRozmyśl E4v.

W charakterystycznych połączeniach: kwiatek kwitnący, nadobny, piękny (najpiękniejszy) (7), pisany, wdzięczny (2), wiosenny (2), wonny (5); kwiatki rozliczne (6), rozmaite (6); kwiatek się rozkwita, zakwita; kwiatkow natrząść; kwiatki miotać (6), oszczypać, urwać (2), zbierać (3); kwiatk(am)i ochędożyć (2), ozdobić, potrząść (2).

Wyrażenia: »kwiatek polny« [szyk 8 : 2] (10): moię miłe dzyatki/ Rośćcie ku ozdobieniu iáko polne kwiatki. BielKomC7; BielKron 24v; RejAp 22; Pan Kryſtus [...] nam opowiada [...] iżechmy ſą w nierowney łáſce v niego/ niżli kwiatki polne ábo ptaſzętá niebieſkie. RejPos 219, 162v, 217, 217v, 220 marg; KlonŻal Bv; KochPieś 7.

»kwiatek rożany« = róża (2): Poććiwy ſláchćić s wſzetecżnemi pány/ Ieſt iáko kwiatek w Pokrzywach Rożány. RejZwierc 220; PudłFr 41.

peryfr. »z rozlicżnych kwiatkow wysysane treści« = miód (1): Tu ſię ſkąpych pſzcżołek roie zwabiły bez wieśći/ Tu znioſły z rozlicżnych kwiatkow wyſyſáne treści. KlonŻal C4v.

W przen (26): RejPs 127; MączLub nlb 14; RejAp 29v, 44v; Przecż im nie podawaſz kwiatkow ábo zyołek onych wdzyęcżnych ſłow/ náuk/ á poſtánowienia Páná twoiego? RejPos 346, 3v, 4, 87v, 156v, 232v (10); BiałKat a4; Zbieżáłáć iuż wioſná oney kwitnącey młodośći twoiey/ kiedy wſzytki kwiatki zákwitáią. RejZwierc 136, 129, 131; CzechEp *2; Ma tytuł ſwoy duchowny ten Wianek/ od Wieńcá/ z rozlicżnych wonnych kwiatkow vwitego. LatHar 508; WitosłLut A3 [2 r.]; [muzy kładą] ná głowę moię więniec záſłużony/ Z mirtu/ z kádźidłá/ wonny z wieków poświęcony. Z którégo piérwſzy kwiatek/ Ioſippá moiego/ [...] Kłádźćie ſobie przed oczy GosłCast 10; SzarzRyt C4v, D2.

W przeciwstawieniu: »kwiatki ... ciernie« (1): pięknego [świata] iákobyś ſię trzymał/ ktory ták ſproſnego obłápiaſz? kwiatki iego iákobyś zbierał/ ktory y od ćierniá ręki wſtrzymáć nie możeſz? WysKaz 11.

Przen: Ozdoba; tu iron. (1): Oćieráiąc łyśinę/ oſrał mię wrobl rzecże [ksiądz] [...] Alboć w nim dyabli ſráli ná nas temi kwiatki. RejFig Aa8.
a. Część rośliny będąca końcowym odcinkiem pędów o gęsto skupionych liściach przeważnie barwnych ‒ organ rozmnażania płciowego rośliny (często w przepisach i receptach jako składmik lekarstwa) (204): korzeń tego ziela ma być kopany/ przed tym nyſzły [!] kwiatki będzie miało to ziele FalZioł I 10c; FIſtula paſtoris [...] nałokieć roſcie [...] na ſamym wirzchu kwiatek [kwiáth SienHerb 68a] zielony wyraſta FalZioł I 55b, I 25c, 36d, 37a, d, 38c, 39a (45); BielŻywGlab nlb 11; BierRozm 8; RejWiz 23v, 179v; grządecżki [...] pięknie potrzęſą/ wonnemi zyołecżki. S kſorych ſie potym kwiatki/ piękne roſkwitáią/ A przy tym wdzyęcżny owoc/ y zyarnecżká dáią. RejZwierz 138v; BibRadz 3.Reg 6/29; Mącz 39c; SienLek 160v, 256v; MWilkHist A3v; GrabowSet H4v.

kwiatek czyj [w tym: ai poss (89), G sb i pron (31)] (120): kthorego ziela [ptasze gniazdo] kwiatki więcey ſą godne ku lekarſtwu niżli korzenie y liſcie iego FalZioł I 40c, I 16c, 33d, 59b [2 r.], c, 61a (14). Cf W połączeniu z nazwą rośliny.

W połączeniu z nazwą rośliny lub przymiotnikiem od takiej nazwy [w tym: ai poss (89), G sb (17), N sb (1); kwiatek + określenie (101), określenie + kwiatek (5)] (107): Wezmi ſoku opichowego [...] ielenich ięzikow, boragowych kwiatkow/ każdego połgarſczi/ korzenia miecżykowego FalZioł I 8b; wino w kthorym wrzało Ptaſze gniazdo kwiathki s hanyżem dane ku piciu/ wiatri grube y oſtre trawi w żywocie FalZioł I 40d; Wezmi kwiatkow grzybienia białego kwiathkow fijołkowych/ po dwu garſci/ naſienia mlecżowego FalZioł I 92a; Też woda w ktoreyby były vwarzony kwiatki grzybieniowe [grzybieniowe kwiecie SienHerb 113a] á pita/ bolenie miechierza oddala. FalZioł I 92b; Potym wezmi kwiatkow rumnowych kwiatkow noſtrzegowych/ kwiatkoch ſwoyſkiego kopru/ tych trzech rowno po garzſci FalZioł V 111, I lb [2 r.], 3b, d, 6c, 9a (104); SienLek 160v; BiałKaz B4v; KochSob 68.

W porównaniach (3): wiárá ieſt iáko ſzcżep pięknie vſzcżepion. Łáſká ieſt iáko kwiatki ná onym nadobnym ſzcżepie roſkwitnęłe RejZwierc 129; BiałKaz B4v; Twarz iáko kwiatki miéſzáné/ Leliowé/ y różáné. KochSob 68.

W przen (23): PatKaz II 56 [2 r.]; vynydzye roſczka ſkorzenya yeſfe [...] a kwyatek ſkorzenya yego wſtąpy to yeſt marya panna PatKaz III 94; będzie roſſerzon iáko piękny Cedron ná puſfczy/ abowyem go ſam pan bog wſſczepił/ á kwiatki iego wznikną áż ná páłac iego. RejPs 137v; KrowObr A, Av [2 r.]; Aby ſie iáko Pcżolki do ciebye zlatáli/ Twey rády á pomocy/ pocżćiwey ſzukáli. Niech twe kwiatki pięknemi/ cnotámi woniáią RejZwierz 130v; by też tá wiárá tylko ſámá miáłá ſtać iáko ſucha gáłąź á kwiatkow ani owocow to ieſt dobrych a pobożnych ſpraw nie było około niey RejAp 173; A coż rozumieſz iákie then ſzcżep a tá látoroſl powinná kwiatki s ſiebie podawác/ kthora wyroſłá s ták ſwięthego korzeniá á s ták ſwiętey mácice Páná ſwego? RejPos 172, 172 [3 r.], 172v, 173 [2 r.], 194; RejZwierc 21v, 259v; Ia iáko winne drzewo wonność wdzięcżną wypuśćiłám/ á kwiatki moię ſą owocem chwały y bogactw. BudBib Eccli 24/19; CzechRozm 197 [2 r.], 179v.
Przen (3):
a) O Jezusie (2): Cżemu leżyſs tu w chléwie [...]O maluſki nádobny kwiátku wielmi ſlicżny/ o dziéciątko ſſlachetné/ roży podobné. OpecŻyw 19.
Wyrażenie: »kwiatek roże ślicznej« (1): Wſſytek w mię racży wſtępitz ſtudnitzo ſlodkoſcij/ abych cie mogł noſitz kwiátku rożé ſlicżné. OpecŻyw 18v.
b) metonimicznie: Pyłek kwiatowy (1): [pszczoły] niektore kwiatki noſzą wązę zakładaią/ drugie materiją na woſk ſprawuią, drugie plaſtri buduią FalZioł IV 27d.
b. bibl. Symbol nietrwałości i przemijania życia doczesnego (9): tu Pan wſpomináć racży/ iż by też był napięknieyſzy kwiatek/ tedy vcięt muśi być á vſchnąć w zyelonośći ſwoiey RejPos 220.

W porównaniach (8): [człowiek] podobien ieſt ku kwiatkowi ktory ſporánku ſie roſkwitnie/ á kwieczoru wziemię będźie potłocżon RejPs 134v, 54v, 150v; CZłowiek národzony z niewiáſty [...] Wyraſta iáko kwiatek/ y bywa podćięt/ przemiia iáko ćień BibRadz Iob 14/2; RejZwierc 219; BiałKaz B4; LatHar 563; Pánienki/ Młodźieniaſzki/ także dźiatki máłe/ Iáko młodźiucżkie kwiatki/ trawki niedoſtałe. Zárowno koſą gárnie śmierć nieuchroniona KołakCath B4v.

Wyrażenie : »kwiatek polny« (1): wiek káżdy ieſt iáko trawá: y iáko kwiatki polne/ ná ktore ſkoro wiátr oſtry vderzy/ vſycháią LatHar 563.
c. Coll. (2): latoroſl ma długą [...] około latoroſli kwiatek białawy, gdi kwiatek opadnie/ thedi nanim iagody zielone zoſtaią. FalZioł I 114a.
2. Ozdoba w kształcie kwiatu (3): páwiment s ſrebrnych blach/ ſmálcem nápuſzcżony/ Wirzch z onych dziwnych kwiatkow/ wſzytek pozłocony RejWiz 24v; SLawá tá Pyęknie ieździ/ ná Koniu vbránym/ A s proporcem cżyrwonym/ kwiatki zmálowánym. RejZwierz 114.
Wyrażenie: »haftowane kwiatki« (1): A bárzo nam tępią dziatki Owy háwtowáne kwiatki Więc rzezane nogáwiczki Więc akxámitne trzewiczki RejRozpr I3.
3. Coś najlepszego, wybór, ozdoba (13): RejJóz D5v; [dziatki] wſzytkiemu ſtworzeniu nawdzyęcżnieyſzy kwiatek. (marg) W dziathkach iáka roſkoſz. (‒) RejWiz 58; RejZwierc 220; IDź ná świát o Iozyppe/ idź o zákochány/ Stań śmiele wſzyſtkim w oku/ kwiåtku bez przygány GosłCast 12, 34.
Wyrażenia: »cnot kwiatki« (1): Niech tez Krolowa kwitnie iák Lilia, W łáſce v Bogá, która częſte zwiia Cnot świętych kwiatki, ná vbogie ludzie KlonKr F4.

»kwiatek niebieski« (2): POzdrawiam ćię święty Anyele Boży/ kwitnący kwiåtku niebieſki/ kśiążę śláchetne/ ktoremu ieſtem od Páná Bogá porucżony LatHar 47, 48.

»kwiatek niewinności« (1): áby s ſiebie wdzyęcżne owoce cnothliwych ſpraw záwżdy ku ćći á ku chwale Páńſkiey okázowáli/ kłádąc kwiatki nyewinnośći ſwey przed oblicżym yego. LubPs aa4 marg.

»kwiatek panieński, panieństwa« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Witay Pánie IEzu Chryſte/ weſele Anyelſkie [...] práwy człowiecze/ kwiatku y owocu pánieńſki. LatHar 221; PAnieńſtwá kwiátek tu leży ſchowány/ Twą ſkwápna śmierci ręką rozerwány SzarzRyt Dv.

a. Cytat, sentencja (2):
Szereg: »kwiatki a sentencyje« (1): Carpere flosculos. Kwiatki á piękne ſentencie z piſmá wybierać. Mącz 39b.

Iron. (1): A iż mię y to od opiſánia ná nie powśćiągnęło/ iż on ty ſwoie kwiatki názwał śniadániem: obiecuiąc mi po nim iákiś gnaćiſty obiad. CzechEp *2v.

Cf [KWIATUSZEK], KWIECIEC

AK