Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. RACKI

Następne hasło: RACYJKA »

RACYJA (28) sb f

-cy- (8), -ci- (8), -ti- (7), -cyi- (3), -ty- (2).

Pierwsze a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie), końcowe pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	racyjå	racyje
G		racyj
A	racyję, racyją	racyje
I	racyją	racyjami

sg N racyjå (5). ◊ A racyję (1) KwiatKsiąż, racyją (1) SarnStat. ◊ I racyją (1). ◊ pl N racyje (7). ◊ G racyj (3). ◊ A racyje (4). ◊ I racyjami (6); -ami (4), -(a)mi (2).

Sł stp brak, Cn s.v. mowa mięszana z rożnych językow, Linde XVI(XVIII; wstawka z XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

Wynikająca z czyjegoś rozumowania przyczyna, na której opiera się jego pogląd, postępowanie; argument, uzasadnienie, słuszność (28)

Wynikająca z czyjegoś rozumowania przyczyna, na której opiera się jego pogląd, postępowanie; argument, uzasadnienie, słuszność [ratio – rozum BartBydg, Mącz 347a; – wzgląd, obyczaj Mącz 347a; – rozum, rachowanie Calep; dowód; przyczyna; rozum; sens – ratio Cn] (28): (marg) X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ ſobie wſzytkiego pozwala przećiw piſmu ś. (–) [...] Broniąc ſię y ſzcżycąc w tey mierze rácyámi/ ktore ſię I.M. y nagruntownieyſze y naſłuſznieyſze być zdádzą. CzechEp 7; Ze wsprawie Pana Gniezninskie^go tak często WKM molestuię wyciska to namnie y powinnosc ktorą znim mąm y łaską WKM ktorą znam y ratie niektore wypisane odemnie doPana Podlaskiego ActReg 115; Prawie tedy pod tę resolucyą pisanie wm MM Pana trafiło naktore acz komorny ale nie taki odpis wm̅ posyłam, iakiby miał bydź zatemi ratiami ktores wm̅ wypisac raczeł ActReg 141; á Allegátia iedná ták ma bydź rozumiáná/ odmowá ſtrony przećiwnéy áż dotąd/ że druga ſtroná ná to odmáwiáć pocznie: choćia tám rátiy/ y odmów będźie nie máło SarnStat 1157, 1299.

racyja czego (1): Rátia tego [tj. sposobu pisania]. Bo ieſliż /ć/ z áccentem /ś/ z áccentem, tákże y /ż/ z punktem ná wiérzchu miąſzym, ważné [...], niewiém czemuby to /ċ/ z punktem [...] ważné bydź niemiáło? JanNKar E2v.

racyja w czym (1): baczęmy zich zdania yrzeczy przywodzenia rozne naobie stronie w tey sprawie racye ActReg 134.

racyja czyja [w tym: pron poss (3), G sb (1), ai poss (1)] (5): LibMal 1548/145; ieslim winien niech moia mowa y racye mieysce maią vwm̅, a za zdraicę mię nie mieycie bom się ia do zadnego zKrolow nie przywiązał ActReg 50, 108; SarnStat 415; Ztąd ſie też pokázuie oſtátnia racia náſzá: iż tá konfederacia ieſt niepotrzebna PowodPr 46.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym: aby, żeby (2), iż (1)] (3): bo iesliby kiedy zMaximilianem iednanie było a szkod się vpominał. Tedy łatwa ratia aby na tych patrzał co go vprowadzili. ActReg 7; [na sejmie przyszłym] wszytkie rzeczy są nie małego vwazania godne, Nadrugą tez stronę nie małe takze są racye, zeby nie mieszkanie ten Seim był złozon ActReg 134; PowodPr 46.

W połączeniach szeregowych (2): Coſz tedy o mądrośći za roſſądek dąmy/ ktora ſtak okwitych á wielkich rzecży powſtáie/ w ktorey/ náuki wſziſtkiego żywota/ przykazania/ y racyie zámikáią ſię? KwiatKsiąż E2v; CzechEp 7.

Fraza: »racyja [na kogo] się ma« = jest wzgląd na kogo (1): Przypominał y to Im. P. Kanclerz ze się mała ratia napowinne iego ma ktory [lege: którzy] y maietnosci y zdrowie tracą, nasłuzbach Rptey yWKM. ActReg 97.

Zwroty: »racyją dawać« (1): O Hetmáńſkiéy záś Iuriſdiciiéy gadáiąc, piękny przykład ex Ariſtotele ex Ethicis może ſie tu przytoczyć: [...] Dla czego, dla któréy przyczyny maior poena irrogabatur iis, qui in praelio clypeum amitterent, quam iis qui gladium: y rácią piękną dáie SarnStat 1263.

»mieć po sobie racyje« (2): ia/ máiąc po ſobie/ z łáſki Bożey/ lepſze/ pewnieyſze/ ważnieyſze/ trwálſze y prawdźiwſze: bo z ſámego/ ſzcżyrego ſłowá Bożego/ rácye/ przycżyny y świádectwá [...] nie chriſtyáńſki poſtępek w tákowey ſpráwie [tj. wypaczanie Pisma św.] [...] pokażę. CzechEp 7; JanNKar D2v.

»racyje przytaczać« (1): Powya yſch suknye polſkiey on nyema y chcze gardlo dacz yeſlize vnyego bądzie nalyezyona Nad tho racie y obroni scheraffedinowe czi obadwa theſch przithaczali LibMal 1548/145.

»racyje przywodzić; racyje rozwieść się mogą« [szyk zmienny] (3;1): KwiatKsiąż I2; Tu się y insze racye rozwieść mogą do tey materyei słuzące, oktorych namawiało, wszytko ad eum finem aby wstępek iaki vczynic się mogł do zgody y dopokoiu ActReg 149; Iednak niechcąc przywodzic zawodzic zadnych ratyi swych [pan gnieźnieński] puszcza się nasamę łaskę WKM nie wątpiąc ze od niey odrzucon niebędzie ActReg 108, 137.

»racyjami się spierać (a. rozpierać)« (2): Posłowie przy intencyji swej stojąc powtorzyli tego, ze są gotowi o obojej tej obronie radzić, gdy też zdanie IchM o obojej usłyszą, a gdy im będzie dano opatrzenie. Były zatym collocutoria promiscue panow z posły racyjami się spierając. Diar 116; SarnStat 1299.

»racyj szukać« (1): boiest na co oko miec, gdyz szukaiąc społem rozmaitych racyi nie widziemy modos tak łatwych, iako pacta Remp: vczynic. ActReg 95.

Wyrażenia: »racyja z obu stron (a. na obie stronie)« [szyk 2:1] (3): zobustron ratye, my godne bydz dobrego, y rozmyslnego vwazęnia rozumieiąc chcielismy topodac, doPanow rad naszych ActReg 136, 136, 137.

»racyje słuszne« [szyk 1:1] (2): ſą ięzyki ná wſzyſtkim Swiećie przednieyſze/ s ktorych iáko źrzodł żywych/ inſze rozmáitych Narodow ięzyki początki rozmnożenia/ właſnośći/ y rozne dla roznośći gránic wymowy ſwoie máią/ co ia káżdemu ſłuſznymi raciámi wywiodę StryjKron 95; Zyczyłbym iednák Oyczyznie tego/ áby kożdy co kto może y vmié, byle miał po ſobie rácię ſłuſzné, nie lénił ſie okázáć co pożytecznégo bydź oyczyznie rozumié. JanNKar D2v.

Szeregi: »racyje, argumenta« (1): Controuerſiae przedtym piſywano práwie rozpiéráiąc ſie ráciámi, árgumentámi, y replikuiąc SarnStat 1299.

»racyje albo dowody« (1): abowiem oni chcą yżeby każdy ſententią ſwą/ to ieſt/ rzecż álbo ſprawę krotkimi słowy wypowiedział/ y yżęby gołę racyie/ álbo ſwey rzecży dowody prziwodzili KwiatKsiąż I2.

»racyje i obrony« (1): LibMal 1548/145 cf »racyje przytaczać«.