[zaloguj się]
[pdf]

LATAĆ (235) vb impf i prawdopodobnie pf

impf (234), impf a pf (1) RejKup H.

latać (233), letać (1); latać : letać Calep (6:1).

W inf la- (26), lå- (11); la- BierEz, Leop, BielKron (4), Calag, KochPs, StryjKron, PudłFr, WujNT, SarnStat, KlonFlis, SapEpit; lå- RejWiz, BielSen, SkarKaz; la- : lå- Mącz (3:3), RejAp (3:2), RejPos (1:1), RejZwierc (4:1), SkarŻyw (1:1); drugie a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie). ◊ W imp a pochylone. ◊ W pozostałych formach: lå- (151), la- (5); la- RejPs, RejWiz, BielSpr; lå- : la- Murm (1:2).

Fleksja
inf latać
indicativus
praes
sg pl
1 låtåm låtåmy
2 låtåsz
3 låtå låtają
praet
sg pl
1 m -m låt(a)ł m pers
n subst låtałyśmy
2 m -ś låtåł m pers
3 m låtåł m pers låtali
f låtała m an låtali
n subst låtały
fut
sg pl
1 m będę låtåł m pers
2 m będziesz låtåł m pers
3 m m pers latać będą
f latać będzie m an
imperativus
sg pl
2 låtåj låtåjcie
3 niech, niechåj låtå
conditionalis
sg
2 m byś låtåł
3 m by låtåł
f by låtała
n by låtało

inf latać (45). ◊ praes 1 sg låtåm (8). ◊ 2 sg låtåsz (5). ◊ 3 sg låtå (56). ◊ 1 pl låtåmy (1). ◊ 3 pl låtają (47). ◊ praet 1 sg m -m låt(a)ł (1). ◊ 2 sg m -ś låtåł (2). ◊ 3 sg m låtåł (15). f låtała (3). ◊ 1 pl subst låtałyśmy (1). ◊ 3 pl m pers låtali (2). m an låtali (5) [cum N pl typu orli (3)]. subst låtały (8). ◊ fut 1 sg m będę låtåł (1). ◊ 2 sg m będziesz låtåł (1). ◊ 3 sg f latać będzie (2). ◊ 3 pl m pers latać będą (1). ◊ imp 2 sg låtåj (1). ◊ 3 sg niech, niechåj låtå (4). ◊ 2 pl låtåjcie (1). ◊ con 2 sg m byś låtåł (1). ◊ 3 sg m by låtåł (4). f by låtała (1). n by låtało (1). ◊ part praes act låtając (18).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Unosić się w powietrzu, fruwać; volare Mącz, PolAnt, Calag, Calep, Cn; volitare Mącz, Calag, Calep, Cn; niti alis Mącz; aërem pennis secare Calep; meare Cn (211):
a. Poruszać się w powietrzu przy pomocy skrzydeł lub dzięki wrodzonym właściwościom (o ptakach, owadach, aniołach i duchach) (193): Owa kániá gdy latáłá/ Myſz ták tonącą vźrzáłá BierEz H, H3, M, Mv, M4, N3 (9); Humivolae aves, [...] Ptacy ktorzy poźyemy látáyą. Murm 81, 43, 44; BartBydg 70, 173; FalZioł IV 18b [2 r.], 23a, 25d [3 r.], 27a, b, 29b; GlabGad C, D, H6v; álbo ku oney ſowie która iedno thylko wnoczi láta RejPs 148; RejJóz I8v; RejKup H, t2; HistAl H7 [2 r.]; á potym go [dłużnika] nie potćiwie do więźienia prowádzą/ [...] á bący około niego latáią/ żáby ſkaczą GroicPorz cc4; RejWiz 2v, 65, 100, 103v, 153v; Leop Gen 1/21, 7/14; IEdná páni nowiny co z Węgier ſłucháłá/ Iż tám Smocy latáli/ drugim powiedáłá. RejFig Bbv, Aa8, Aa8v, Bbv, Cc6v; RejZwierz 116v, 130v; BibRadz Gen 1/20; Lecąc przez morze ſyn iego [Ikarus] wyſoko latał nád wolą oycowſką y nád vpominánie/ przeto [...] vpadł w morze y vtonął BielKron 23v, 21 [2 r.], 25v, 136v, 142, 271, 457; Mącz 52d, 71b, 167a, 248a, 327a (12); y wołał [anjoł] głoſem wielkim/ mowiąc do wſzytkich ptakow kthorzy latháli RejAp 162v, 113v, 119v marg, Dd; RejZwierc 192, 274v; Calag 196a; SkarŻyw 601 marg; KochJez A3; Przetoż nád oycżyſtym źielem/ nád kápuſtą latá Motel/ wąśionká ſkrzydláta. KlonŻal C3; KochPieś 19; Involucris, Quod adhuc volare non potest ‒ To czo ieſzcze lietacz niemoze. Calep 560b, 1138a, b [2 r.], 1139a.

latać czym [= za pomocą czego] (2): á záſię dwiemá [skrzydły] latáli [anjołowie]. BibRadz Is 6/2, I 356b marg.

latać czym [= którędy, przez co] = przedostawać się dokąd (1): ſowy [...] iednęć iámę máią/ A w niey poſpołu śiadáią. Iednymiż drzwiámi latáią/ Zadnego vſzćia nie máią BierEz Q.

latać za czym [= w celu złapania] (2): Na tykách mięſo trzymáli/ Zá ktorym orli latáli BierEz G2; Orzeł zá záiącem latał BierEz H2v.

latać za kim, za czym [= towarzyszyć] (5): A gdy ma być bitwa iaka albo porażka znamienita/ tedy oni [sępy] za woyſkiem lathaią. FalZioł IV 27a; RejWiz 55, 82, 177v; RejZwierc 97.

latać na czym [= przy pomocy czego] (1): Perſeus prośił Merkuriuſzá/ [...] áby mu pożycżył ſwoich ſkrzydeł ná ktorych latał BielKron 21.

W połączeniu szeregowym (1): Także y Sokoł y káżdy pthak/ gdy gi nadobnie vgłaſzcżeſz/ foremną iáką cżapecżkę nań włożyſz/ iuż zá tobą lata od ſtawku do ſthawku/ iuż krąży/ biega/ ſzuka cżymćiby ſie przyſłużył RejZwierc 97.

W przeciwstawieniu: »latać ... chodzić« (3): Ale się pomſtá nie zgodzi/ Orzeł lata liſzká chodzi BierEz H3; SkarŻyw 601; SkarKaz 242b.

W porównaniach (4): WróbŻołt D5v; BielKron 127; Y mówię czáſem ſobie/ Gdźieś to człowiekowi/ Wolno było ták látáć/ iáko gołębiowi KochPs 80; BielSen 6.

Przysłowia: Lataſz á ſnaś niezáſuſſył [= robisz to, czego nie umiesz] Wáruy ná rynku zábłądzić Bo ſnadz nie dziś twoy dzień rządźić. RejRozpr A4; NIe ma piérza potemu: wżdy chce látáć wzgorę PudłFr 30; Dałći Icarus znáć ſwym teſtámentem/ Byś ſię nie báwił cudzym elementem/ Po wiátru látáć byś ſobie nie tuſzył/ Gdyś nie záſuſzył. KlonFlis C2.

Abowiem to [szczęście] dziwnemi skrzydły buynie lata Komu chce ſnadnie wſzitko y w nędzy naplata RejJóz K5v; Szczęśćie záś ktore y tám y ſám látáć zwykło/ Od Ruśi do Polakow zdrádnym ſkrzydłem znikło. StryjKron 230.

ále rzecż ielt niepodobna gnuſnego á leniwego oſlá ná wyſokoſć látać/ gdyż skrzydeł nie ma. HistAl E6.

Nie inácżey gdy Sroki zá Sową latáią/ Nárzektawſzy ſie dármo nic zá to nie máią. RejWiz 55.

Zwroty: »latać pod obłoki, pod niebem, na obłokach, w obłokach, po niebie« [szyk zmienny] (4:2:1:1:1): KrowObr 111; Bo y Orzeł latáiąc buyno pod obłoki [...] Muśi vpáść ná zyemię s cżáſem odpocżynąć RejWiz 31, 82, 86v; RejZwierz 127; BielKron 127; RejPos A2; podobieńſtwá wſzelákiego ptaká ſkrzydlaſtego/ ktory lata po niebie [volat in caelis]. BudBib Deut 4/17; SkarKaz 242b.

»po powietrzu, na powietrzu, po wiatru latać« [szyk zmienny] (5:3:1): BierEz G2; FalZioł IV 29c; RejWiz 13v, 166v, 167v; SkarŻyw 601 [2 r.]; Twoiá rzecż po powietrzu iáko ptaſzek latáć/ Niechćiey tu Orle z ptaki náſzey źiemie chwátáć. BielSen 6; KlonFlis C2.

»społem latać« = zlatywać się (1): Convolo, Simul volare ‒ Społem latąm, zlatuię ſzie. Calep 257a.

»latać to tam, to sam (a. i tam, i sam)« = circumvolare, circumvolitare Calep [szyk zmienny] (3): iáko pſzcżołá latáiąc to tám to ſám z rozmáitych kwiatkow miod zbiera GórnDworz E6v; StryjKron 230; Calep 200b.

»wolno, po woli [= swobodnie] latać« (2:1): Ony niebożątecżká [ptaszkowie] co wolno latáią/ Przedſię ná ſwey ſwobodzye ieſzcże máło máią. RejWiz 103v, 54v; SienLek 7.

»wzgorę, na gorę, na gorze latać« [szyk zmienny] (3:1:1): Ktore [orły] kiedy iuż Ezop miał/ Táką im miárę przypráwiał: Iż ſie zá mięſem puſzcżáli/ Wzgorę y ná doł latáli. BierEz Gv; WróbŻołt D5v; SienLek 7; RejPos A2; RejZwierc 246.

W przen (22): TarDuch A4v; Tákież náſz miły pater gdy w vlicy kuka/ Aby mu ſie Gżegżołká gdzye w kącie ozwáłá/ [...] Bo iuż tá nie przebiera/ Krogulec álbo Gil/ Niech lata kędy racży kiloby ná noc był. RejWiz 38v; Ieſliś nie latał zá młodu/ Strzeż ſie zlecieć s tego wſchodu. RejZwierc 237.

latać około kogo (1): Tákći nas to łákomſtwo márnie łowi wſzędzye. [...] A co tákich Iáſtrząbow około nas lata/ Práwie wſzytki nieſzcżęſcie tuż zá rękaw chwata. RejWiz 72v.

latać czym [= za pomocą czego] (2): RejZwierz 25; O wielkiſz to Orzeł kthorego dwiemá ſkrzydły/ to ieſt dwiemá zakony/ lata tá niewiáſtá ſwięta RejAp 104.

latać nad kim, nad czym (2): Sąchmy tu iáko myſzy/ Co w iámę wlecżemy/ Ná zyemi káżde zyarnko/ [...] A nád námi puſtołki rozlicżne latáią/ A ſkoro ſie wymkniemy/ tedy nas chwatáią. RejWiz 157v, 171v.

latać za kim (1): A ſzpetna to Puſtołká/ co zá námi latá/ A práwie iáko s tyłu z nas káżdego chwata. RejWiz 157v.

W porównaniach (7): Iamći to on Heliaſz/ [...] Com dla ludzkich vpadkow wiele s płácżem wzdychał. Odwodząc Páná ſwego/ áby [...] s tymi muchámi/ Obchodził ſie łáſkáwie/ gdyż niewiedzą ſámi/ Co dzyáłáią/ iedno ták by pcżoły latáią RejWiz 178v, 2, 98 v; RejZwierc 50, 51, 145, 179.

Przysłowie: ia ieſlim Orzeł/ nie ſwym pierzem latam/ Iedno ſie ták potroſze wáſzych ſkrzydeł chwatam. RejZwierz 25.
Zwroty: »gorą, wysoko, wzgorę latać« = mieć większą wartość, znaczenie (3:2:1): co pochlebſtwo vmie á co prawdá/ bo tá záwżdy gorą látáć muśi iáko orzeł RejZwierc 50; Gorą záwżdy lata cnotá RejZwierc 231; Prawdá wyſoko lata RejZwierc Bbbv, 51 [2 r.], 211v.

»z myślami latać« = myśleć o czymś (1): ZAwżdy krewkość cżłowieńſtwá [!] náſzego ieſt thák przychylna ſwiátu/ iż záwżdy thu z myſlámi náſzemi latamy/ á gdzyeś dáleko ſie vnośimy zá piecżliwym nábywániem dobr tych docżeśnych náſzych/ odłożywſzy ná ſtronę pilność á opátrzność Páńſką RejPos 312.

»po powietrzu latać« (1): Która [moc szlachectwa] by buyny Orzeł po powietrzu lata RejWiz 98v.

»rozno latać [od kogo]« = różnić się od kogoś, nie być z kimś zgodnym (1): Słow/ mowy/ poſtawek/ tychći doſyć/ ále ſerce y ſkutek gdzieś dáleko rozno lata od niego/ á ná dziwne wykręty wychodzą nam ſwięte ſłowá iego. RejZwierc 195v.

Przen (41):
a) W połączeniu z różnymi okolicznikami znaczy myśleć o czymś wyższym, zajmować się ważnymi sprawami (25): Dáley tám kędyś lata rozum tám tych głowek. RejZwierc 251v; WujNT 860.

latać czym (2): RejWiz 86v; A máło też ſą mędrſzy co idą zá nimi [kaznodziejami]/ Latáiąc pod niebiosá rozumkámi ſwemi. Prot B3.

latać z czym (9): RejWiz 28v, 60, 90v; RejAp 11; RejPos A2v, 289; iáko o nich rádzić/ á nie thylko ſobie ná nogi iáko paw pátrzyć/ ále dáleko trzebá latáć z rozmyſłem ſwoim przeſtrzegáiąc rzecży przyſzłych/ y theráznieyſzych/ iáko ie y miárkowáć y ſtánowić RejZwierc 41, 214; NiemObr 98.

W porównaniu (1): Bo rozum ma oſtry nos á ſkrzydłá ſzyrokie/ A iáko buyny Orzeł lata pod obłoki. RejWiz 6v.

W charakterystycznych połączeniach: myśl lata (3), rozum (2); z myślą (z myślami) latać (6), z rozumem (3); latać rozmowami, rozumkami.

Przysłowie: Ale wierz mi ći ſłudzy/ żeć ſie śmieią s ciebye/ Mowiąc/ tu rzecż w popyele/ choć myſl lata w niebie. RejZwierz 124; Wſzytko ſie wſzytkim podoba do ſiebie/ Ano rzyć w piaſku choć lata myſl w niebie. RejZwierc 219.
Zwroty: »nisko latać« = nie mieć dużego znaczenia (1): á ći Rzymſcy Biskupowie nisko ná ten cżás latáiąc, ieſzcże nie wylećieli byli gory: co rozumiemy, żeby teraz, gdy ią iuż wylecili, y niezbożnie stolicę Ceſárską ośiedli, nie miał był [Hieronim] Antychristá poznáć CzechEp 411.

»latać pod obłoki, pod niebem, pod niebiosa, po niebie, w niebie« [szyk zmienny] (5:1:1:1:1): RejKup ee8; By tu ſtánął Herkules co ſie bijał s Smoki/ Alexánder co z myſlą latał pod obłoki. [...] A wżdy káżdy tey pániey [rozkoszy] ná wſzytko przyzwalał. RejWiz 28v; Albo oni Mędrcowie z dziwnemi głowámi/ Co latáli pod niebem ſwemi rozmowámi. RejWiz 86v, 6v, 90v; Prot B3; RejPos A2v; RejZwierc 214, 219.

»po powietrzu latać« [szyk zmienny] (2): Siedziſz ty zámknąwſzy ſie/ iż nie widziſz ſwiátá/ A myſl przedſię od duſze po powietrzu lata. RejWiz 120v, 60.

»z ociętymi skrzydły latać« (1): thák iáko o nim [o Rzymie] y dziś ſłyſzymy/ chocay iuż ták nápoły z ociętymi ſkrzydły lata/ A chociay ſámo iuż y nie ták wielkie RejAp 122.

»wysoko latać« [szyk zmienny] (5): OrzRozm T; nie latay wyſoko z rozumem ſwoim/ widziſz iákom ia ieſt ćichy. RejPos 289; NiemObr 98; WujNT przedm 32; W iákiey wadze mieć KROLA, poddáni więc máią/ Niepoſłuſznym zapłátę iáką zá to dáią? Powśćiągnąłeś ná ten cżás przećiwnym wędźidłá/ Chćieli látáć wyſoko/ vćiąłeś im ſkrzydłá. SapEpit B.

»wzgorę latać« [szyk zmienny] (4): RejWiz 90v, 91v; RejAp 11; A ták wy zacni ſtanowie/ [...] Niech was práwe Orły znamy. [...] Wy wzgorę lataycie. RejPos A2v.

b) Rozszerzać się, nabywać rozgłosu (o sławie), też głosie, rozpowszechniać coś (o nauce Ewangelii) (16): RejWiz 22; Niech ſławá iego [człowieka zacnego] lata/ nie ná mieyſcu ſtoi RejZwierz 38v; A iákoż to latáć ma [prawda pańska] proſzę cie? RejAp 120, 120; RejZwierc 177v.

latać z czym (2): ale wiele ich być muśi [...]/ ktorzy roznośić muſzą po ſwiátu á látháć s tą nieomylną prawdą Páńſką RejAp 120, 120.

W porównaniu (1): [sława] záwżdy ſobie lata iáko buyny orzeł po ſwiátu w ſwoich roſkoſzach. RejZwierc 136v.

W charakterystycznych połączeniach: Ewanielija lata, sława (9); latać z Ewanjeliją, z prawdą.

Zwroty: »latać i po niebie, i po ziemi (a. po ziemi i do nieba)« [szyk zmienny] (2): gdyż to ieſt ſwięta wola iego/ áby tá ſwięta prawdá iego wiecżnie latáłá y po niebie y po zyemi. RejAp 120; RejZwierc 120.

»latać pod obłoki« [szyk zmienny] (2): Acż y dziś zacnych ſławá pod obłoki lata RejZwierz 44v, 50.

»latać po świecie, po światu, po szyrokości świata« [szyk zmienny] (2:2:1): RejAp 119v; która [sława] y dziś po ſwiecie iáko żywa lata y wiecżnie látháć będzie. RejZwierc 38, 133, 136v.

b. Unosić się w powietrzu (tu w przen) [na czym] (5): LubPs E; I wſtąpił ná Chierubim/ y latał ná ſkrzydłách wietrznych. Leop Ps 17/11; BibRadz Ps 17/11; Siedźiał [Pan] ná lotnym Cherubie/ ná niezśćigniónych Skrzydłách latał Aquilonów nieuieżdżónych. KochPs 23.
Szereg: »latać a jeździć« (1): Więc wſiadł [Pan] ná Cheruwá y latał/ á iezdził [et volavit, volavitque] ná pierzu wietrznym. BudBib Ps 17/11.
c. Przenosić się w powietrzu (o przedmiotach nieożywionych) (13): Potym latháły ogniſte iskry HistAl [I]3; RejWiz 145v, 151v [2 r.], Cc5v; á cżęſto pocżęły iáć kule/ ták że nie dáleko około krolewſkiey głowy latáły. BielKron 308; Twoie ogniſte ſtrzały/ twé ſtráſzné gromy Latáły: á niebieſkié trzáſkáły domy. KochPs 114; A ſtrzáły z krzywych Lukow ſwiſzczące latáią StryjKron 230, 230.
Zwroty: »po światu latać« (1): A iáko ſtráſzne ognie po ſwiátu latáią. RejWiz 49v.

»latać po wietrze« (1): Cżynią też Puſzkarze Smoki ogniſte tákowymże prochem przypráwionym/ ktorzy látáią po wietrze BielSpr 74.

astron. »wolno latać« = krążyć po zmiennych orbitach (o błędnych gwiazdach) (1): Tákże też ſą ná niebie [...] Rozne gwiazdy/ drugie też co wolno latáią. RejWiz 145v.

W przen (1): Sklenice w kąt latáią RejWiz 16v.
2. Przenosić się szybko z miejsca na miejsce, biegać, prędko chodzić; volvere Mącz, Cn (22): RejKup i8v; HistAl A4; A wſzy ſtády latáły nie wygubioné. KochPs 158.

W porównaniu (1): Pátrzayże ná owego/ ktory ná południe/ Oſádził też ſwoy pocżet/ [...] Co z mieſzki by ſzaleni po ſwiátu latáią RejWiz 173v.

Zwroty: »po powroziech latać« (2): Mącz 258c; Bo trudnieyſzać ieſt rzecż po powroziech látáć/ pod wodámi chodzić/ zátonęłe rzecży wynośić/ nád przyrodzenie ſkákáć/ kuglowáć RejZwierc 78v.

»po światu (a. po świecie) latać« [szyk zmienny] (4): RejKup t3; RejWiz 173v; Orbem volvere, Wokół po świecie látáć y tám y ſam ſie po świecie tłuć. Mącz 506c; RejPos 144.

»wolno [= swobodnie] latać« (2): RejWiz 168; Choćia cżłowieká zábiją/ choćia ſię ná cudzą máiętność tárgną/ [...] przedśię ći zbrodniowie wſzędźie wolno ſobie latáią [passim ac libere volitant]. ModrzBaz 140v.

Szereg: »biegać, latać« (2): Gdzyeż thedy oná twoiá wiárá nędzny cżłowiecże/ czo biegaſz/ co lathaſz po ſwiátu RejPos 144, 146v.
W przen (3):
Fraza: »śmierć przed oczyma lata« = zbliża się śmierć (1): A ſerce we mnie táie/ śiłá odſtępuie/ Smierć przed oczymá lata [et formido mortis cecidit super me Vulg Ps 54/5]/ á mnie ſtrách zdéymuie. KochPs 80.
Zwrot: »po światu (a. po świecie) latać« (2): A coż nam niebożątkom owſzem więcey/ ktorych myſli/ ſpráwy y obycżáie/ rozmáicie po ſwiecie latáią RejPos 132v, 209v.
Przen: Przeglądać, wertować, szukać (w książce) [po czym] (2): Conſtituciy Epilogus: To iest, ſummowné zebránié, któré vczyniono dla proſtſzych, áby niewiele latáiąc po kártách miał iákoby ná reieſtrzyku wſzyſtkę ſummę práwá SarnStat 823, *6.
a. Zabiegać, starać się o co (5): á on z nádzyeią ſwą latha zábyegáiąc od márnego ſwiátá tego pożytku á podpomożenia ſwego RejPos 325v.

latać za czym (1): To czyniſz co chceſz/ tylko wierzyſz ilko chceſz/ latáiąc zá prożną chwałą OrzList c3v.

Przysłowie: Lepſſa ſzkodká nizli ſzkodá Káżdy iáko może lata Wżdy czym może tym nápłátá RejRozpr E2.
Zwrot: »po światu latać« (2): Poſwiathuz ſznadzeią lathał I thu ſam rady ochwatał [...] Anapilnieyſſe twe ſtharanie Bez woliey yego [Boga] nieſtanie RejKup p4; RejWiz 20v.
3. Być w ciągłym ruchu w obie strony (2): Velivolus, in quo vela volant, W czym żagle latáyą. Mącz 479b; GórnTroas 35.

Synonimy: 2. biegać, gonić.

Formacje współrdzenne cf NADLECIEĆ.

Cf LATAJĄCY, LATANIE

BZ