»ptak, ptastwo, ptaszę leśne(-y)« [szyk 4:3] (4:2:1): Kuropathwie mięſo nad inſze Ptaki leſne na ſmacżnieyſze ieſth FalZioł IV 22c, IV 23d; SienLek 6v; SkarŻyw 63; GostGospSieb +2v; BIedne/ leśne ptáſzętá/ gniázdá ſwoie máią GrabowSet B4; KlonWor 60.

»zwi(e)rzę (a. źwi(e)rzę), zwierz (a. źwi(e)rz), zwierzątko leśne(-y)« [szyk 16:4] (15:4:1): Thakże y ſarnie/ zaięcze/ y inſzich leſnych zwierzątek mięſo ieſth kruwcżeyſze y czirpnieyſze FalZioł I 95d, IV 6b; Boc wſzytki zwierzęta leſne moię ſą [Quoniam meae sunt omnes foerae silvarum]: [...] Leſne to ieſt ktore ſą w leſiech. WróbŻołt 49/10, 103/20; RejPs 42; LeopPs 49/10; BibRadz Ex 23/29, Ps 50/10, Mich 5/8; SienLek 6v; A ſnadź źwirzęthá leśne lepſzy żywot wiodą/ niż ten/ kto bez białychgłow żywie. GórnDworz Bb6; HistRzym 66v, 132; RejZwierc 48; KochPs 11; SkarŻyw 259; KoohPhaen 17; KochSob 63; PudłDydo Bv.

»gołąbek leśny« = Columba oenas L. (Rost); ptak z rodziny gołębi (Columbidae) (1): Drudzy telko lecie/ ty zową dworowe gołębie. Drudzy ſą leſni á dziczy gołąbkowie/ á ci ſą mniejſzy niżli domowi. FalZioł IV 21a.

»leśny kot« = Felis silvestris Schreb; żbik, drapieżnik z rodziny kotów (Felidae) (3): Leſny kot przed kurzeniem ruty albo migdałow gorzſkich: vcieka FalZioł IV 7a; SienLek 244v; BielRozm 2.

»kozieł leśny« = Capra ibex L. (Rost); zwierzę górskie z rodziny krętorogich (Bovidae) (1): AEgoceros, latine, Capricornus, Koźieł leśny. Kozorożeć. Mącz 4b.

»kur leśny« = prawdopodobnie dziki ptak z rodziny kurowatych (Phasianidae) [cf KUR] (1): [nie będziecie jeść] Bąká/ dudká/ y ſroki. Boćianá [...] Kurá leśnego [montigallus] y niedoperza. BudBib Lev 11/18.

»leśna mysz« = Apodemus silvaticus (L.); pospolity gryzoń z rodziny myszowatych (Muridae) (1): Mus sylvaticus, Leśna myſz. Mącz 436c.

»leśny osieł« = Alces alces (L.) (Rost: łoś); łoś, dzikie zwierzę z rodziny jeleniowatych (Cervidae) (1): (marg) Lápáne dzicy ludzie. (‒) rozmáity źwierz łowią/ iáko ſą báwołowie/ leśne oſły BielKron 293v.

»leśny osieł« = Equus onager Schreb. (Rost); Equus hemionus onager Boddaert; zwierzę dzikie z rodziny koniowatych (Eguidae) żyjące dziko w stepach i na pustyniach Azji (kułan u Kirgizów); onager Murm, Mymer¹, Mącz, Vulg, PolAnt [szyk 4:2] (6): Murm 38; Mymer¹ 27; Leop Eccli 13/23, Dan 5/21; Izali ryczy ośieł leśny [onager] widząc trawę? ábo woł izali ryczy nád pokármem ſwoim? BibRadz Iob 6/5; Mącz 263d.

»leśny szczurek« = prawdopodobnie Glis glis L.; popielica zwana także pilchem, gryzoń z rodziny pilchowatych (Gliridae); glis Mącz [szyk 1:1] (2): Glirarii, Mieyſce gdzie leśne ſzczurki chowáyą. Mącz 146c, 146c.

»leśny wąż« = Coluber Aesculapi Sturm. (Rost), Elaphe 1. longissima Laur.; płaz z rodziny wężowatych (Colubridae) (2): Murm 95; Colubra, genus serpentis, quod cervum fugit et leonem interficit, lyeszny vąsz, drzewny. BartBydg 30.

»wieprz, świnia leśna(-y)« = Sus crofa L (Rost); leśne, dzikie zwierzę z rodziny świniowatych (Suidae) [szyk 4:2] (5:1): Naprzod wezmi ſadła zaięcżego, ſadła wieprzowego nie trzebione^go albo leſnego wieprza FalZioł I 15v.

~ Przen: W tekstach biblijnych lub do nich nawiązujących na określenie nieprzyjaciół religii i Kościoła (5): Uieprz) to ieſt Machmet ktory y ſwemi naſladowci rzecżon wieprz leſny. WróbŻołt cc2v; LubPs S3v; KochPs 121; ludźi y ſzláchetnych y wedle świátá zdawná znácżnych/ názywa świniámi leśnymi CzechEp 72; ArtKanc I16v. ~

»leśny woł« = prawdopodobnie Bos primigenius Boj.; tur, wymarły gatunek przodka bydła domowego z rodziny krętorogich (Bovidae) (1): Urus, Dziki woł/ leśny woł/ zubr wlaſnie. Mącz 508c.

[»żaba leśna« = Bufo bufo L.; ropucha zwyczajna, płaz z rodziny ropuchowatych (Bufonidae): Bufo Zábá kroſtáwa Ruſnacy iednym ſłowem zowią Cżerepáchá/ ieſt to Zábá leśna. UrsinGramm 144.]

»żaba leśna« = Rana temporaria L. (Rost); pospolity płaz z rodziny żabowatych (Ranidae); rubeta Mymer¹ (2): Mymer¹ 28; Zaby ſą rozmagite. Iedny wodne drugie błothne/ drugie Leſne czo ſie wchwaſcie chowaią/ drugie ſą zielone FalZioł IV 15a.

»leśna żabka« = Hyla Arboreae (L.); płaz z rodziny rzekotkowatych (Hylidae) żyjący głównie na liściach krzewów (1): Rubeta, lyesna zabka, rana in rubis manens. BartBydg 133b.

»morski i leśny« (1): y płodźił ſie [Adam]/ nápiſáli/ ze źwierzęty: s tąd że ſie dźiwow morſkich y leśnych nápłodźiło ná ſwiećie/ ktore ſą podobne nieiák cżłowiekowi: iáko Małpy/ Kocżkodani/ mniſzy morſcy BielKron 462v.

»polny i leśny« (1): SKowronek [...] Miedzi ptaki polnemi y leſnemi napierwiey ku Wioſnie ſpiewać pocżyna. FalZioł IV 23d.

»leśny czosnek« = Allium oleraceum L. (Rost) a. Allium ampeloprasum L.v. Porrum L.; bylina rosnąca dziko z rodziny liliowatych (Liliaceae); bulbus, porrum agreste Mącz [szyk 2:1] (3): FalZioł I 5c; Porraceus, Co yeſt z łuku. Porrum aggreste, Leśni czoſnek/ Trzemchá. Mącz 313b, 27d.

»leśna figa, leśne figowe drzewo« = Ficus sycomorus L.; sykomor, figa morwowa, drzewo o bardzo grubym pniu, dochodząee do 15 m wysokośei z rodziny morwowatych (Moraceae), owoc stanowią drobne orzeszki w mięsistym, gruszkowatym, białawym, zielonoprążkowanym osadniku, drewno lekkie i bardzo trwałe stanowiło cenny materiał budowlany już w starożytnym Egipcie (2:1): Leop Luc 19/4; Sycomorus, Leśne figowe drzewo/ albo Aegiptckie drzewo figówe. Mącz 436a; moglibyśćie rzec temu drzewu leśney figi [huic arbori moro]; Wyrwi ſię z korzeniá WujNT Luc 17/6.

»figa leśna« = Ficus communis Lam., Caprificus insectifera Gasp.; drzewo z rodziny morwowatych (Moraceae), rośnie do 10 m wysokości, gałęzie pokładayące się, „owoce” czyli osadniki owocostanowe (figi) o słodkim miąższu stanowią ważny artykuł spożywczy na Wschodzie (1): Caprificus, Figi lieśne. Mącz 37a.

»leśny gałgan« = Scirpus silvaticus L. (Rost); roślina z rodziny turzycowatych (Cyperaceae), ostrysz; cyperus (Babylonis) Mącz, Cn; cyperon Mącz (1): Cyperus vel Cyperon, Rodzay nieyáki rokićiny woniáyący y dobrego ſmáku/ Nie którzi máyą zá leśny Gáłgan. Mącz 76d.

»leśny groch« = Orobus silvaticus L.; leśny gatunek wyki, rośliny rosnącej dziko w lasach liściastych Zachodniej Europy z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) [szyk 1:1] (2): Leśny groch/ Orobus ſylueſtris, Wild wicken. SienLek 233, X2.

»leśna gruszka« = owoc jadalny jednej z odmian gruszy; achras, pirum silvestre Calep (4): Leſne [gruszki] ſą więczey kwaſnocierpniącze/ á więczey zmarſzcżaią y ſciſkaią żołądek FalZioł III 24a; SienLek 101v; Achras, pyri sylvestris genus est ‒ Zimoſtratki, grdulie, gniełky, lieſnegruſzky. Calep 17a.

~ Przen: Mała wartość, miernota (1): Są tyránnowie cżyrwone iábłuſzká/ Z wirzchu nadobne we wnątrz leśna gruſzká. RejZwierc 226. ~

»leśne jabłko« = owoc jadalny jednej z odmian jabłoni; arbutum, unedo Mącz, Cn; agreste a. silvaticum pomum Mącz [szyk 5:2] (7): PIgwy ſą rozmagite/ Iedny ſą ſlodkie/ drugie takiego ſmaku iako leſne iabłka niedozrzałe FalZioł III 13b, V 18b; Poma sylvatica, Leśne yábłká. Mącz 436c, 14b, 368b, 387a; SienLek 101v.

»jabłko (a, jabłuszko) leśne« = owoc rośliny Citrullus colocynthis Schrad. (Rost: coloquintida); tu ozdoby w kształcie tych owoców (2): A na tárćicach cedrowych ktorymi był dom obit we wnątrz/ było rzezánie ná kſztałth Iábłek leśnych [colocyntarum] (marg) Lekárze ty názywáią Kolocynthydámi. (‒) á kwiátow rozmáitych BibRadz 3.Reg 6/18; BudBib 3.Reg 6/18.

»jabłoń leśna« = Pirus malus L. (Rost); drzewo owocowe pospolite z rodziny różowatych (Rosaceae) (2): Arbutus, Yábłoń leśna. Mącz 14b; Cis, Modrzeẃ, Iábłóń leśna, y inné tym podobné, inſzym obyczáiem tego dochodzą, nie ćiążą tylko. SarnStat 669.

»leśny kalament« = Acorus calamus L. (Rost); tatarak zwyczajny, bylina kłączowa z rodziny obrazkowatych (Araceae); tu tłumaczenie łacińskiego terminu calamus silvestris bez zrozumienia, o jaką roślinę chodzi (być może: Calamintha vulgαris L. Druce, czyścica storzyżesz, bylina z rodziny wargowych (Labiatae), używana w lecznictwie) [calamentum Łac śr] (1): ale to proſtho vlecżyſz/ przyłożywſzy Emplaſtr zczebule tłucżoney/ albo z leſnego Kalamentu. FalZioł IV 7a.

»kapusta leśnia« = Crepis tectorum L.; pępawa, roślina jedno albo dwuletnia z rodziny zlożonych (Compositae) a. Mycelis muralis (L.) Dym.; sałatnik leśny, bylina z rodziny złozonych (Compositae) (2): KApuſta ma vilkotnoſc wliſciu ſwoim/ á ieſth troiaka/ domowa/ leſnia y morſka/ leſnia ta ieſt nawiecſzey gorzkoſci FalZioł I 34a.

»kardamomum leśne« = Elletaria cardamomum White et Maton.; kardamon malabarski, bylina indyjska z rodziny imbirowatych (Zingiberaceae), której owoce używane są jako przyprawa kuchenna i w lecznictwie [cardamonium [!] ‒ paradyskie ziele Mącz 38b; rajskie ziarnka, ziele – cardamomum Cn] (1): CArdamomum ieſt naſienie z iednego drzewa [...]/ ieſth dwoiakie więtſze y mnieyſze/ więtſze ieſt domowe/ á mnieyſze ieſt leſne/ á to ieſt rzecżone polny kmin FalZioł III 7a.

»konik leśny« = Trifolium repens L.; koniczyna biała, bylina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) (1): Serapio piſze dwiżaki Konik być/ ieden domowy drugi polny albo leſny FalZioł I 147c.

»leśny kopr« = Foeniculum capillaceum sub. sp, vulgare Mansf. (Rost); fenikuł włoski a. koperek włoski, roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae), hodowana jako przyprawa i roślina lecznicza; hippomarathrum Calep, Cn; anethum silvestre, meon, meu, meum Cn (1): Hippomarathrum – Leſni kopr. Herba est foeniculi, sed maioris, et gustu acriore, quod officinae Foeniculum silvestre appellant. Calep 484a.

»leśny korb(s)« = Citrullus Colocynthis Schrad. (Rost); kolokwinta, koloeynta, śródziemnomorska roślina z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae), o owocach przypominających jabłka, używana w lecznictwie; colocynthis Mącz, Cn; coloquintida, cucurbita (silvestris), somphus Cn (1): Colocynthis, Leſne korby. Mącz 60b.

»laktuka leśnia« = Mycelis muralis (L.) Dum, salatnik leśny, bylina trująca z rodziny zlożonych (Compositae) (1): FalZioł I 73d cf »sałata leśnia«.

»lebiodka leśnia« = Origanum vulgare L. (Rost); bylinα z rodziny wargowych (Labiatae) (1): LEbiodka ieſt ciepła y ſucha w thrzecim ſlopniu/ Ieſt dwoiaka/ to ieſt leſnia która ma na ſobie liſt ſzirſzy y mocznieyſzy, Druga Lebiodka ieſt domowa kthora roſcie w ogrodziech FalZioł I 93c.

»leśny len« = Linaria vulgαris Mill. L.; lnica, roślina z rodziny trędownikowatych (Scrophulariceae), pospolita na polach i miejscach piaszczystych (1): Osiris est herba alias urinalis, et linaria Leśny len. Mącz 271a.

»łuk leśny« = Allium oleraceum L. et sp. aff.; czosnek zielonawy, pospolita bylina z rodziny liliowatych (Liliaceae), rosnąca w zaroślach, na zrębach, przydrożach bulbine Mącz (2): LVk ieſt dwoiaki/ ieden domowy á drugi polny/ [...] leſny ieſth gorſzi abowiem ieſt ciepleyſzy y ſuſzſzy niżli domowy. FalZioł I 101c; Mącz 27d.

»leśna macica winna« = Vitis vinifera L. sp. silvestris Beger; pnącze winorośli rosnące dziko o kwaśnych i mało soczystych owocach; salicastrum, taminia Mącz; labrusca Calep (3): Taminia, Nieyáki rodzay leśnych máćic winnych. Mącz 439b, 365a; Labrusca, vitis agrestis, quae et erratica dicitur ‒ Leſną maczicza winną. Calep 575a.

»macierza duszka leśna« = Origanum vulgare L.; lebiodka, bylina z rodziny wargowych (Labiatae) (2): MAcierza duſzka ieſt zagrzewaiącza y wyſuſzaiąca w trzecim ſtopnin [!]/ Ieſth dwoiaka iedna ieſt domowa á druga leſna FalZioł I [138]c, I [138]c.

»leśna marchew« = Daucus Carota L. (Rost); roślina dwuletnia dziko rosnąca z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) (1): WOda Anyżowa/ Pietruſzcżana/ Oorzeſzkowa [!]/ Malenowa/ Rumiankowa/ Opichowa/ Leſniey marchwie/ Sirpikowa. FalZioł II 14b.

»leśna miętka« = Mentha longifolia (L.) Huds., M. silvestris L.; bylina rosnąca dziko z rodziny wargowych (Labiatae); menthastrum Mącz (2): Mącz 217a; á kthemu tłuczony korzeń rućiány przykłádáć/ álbo Leśną miętkę zeżwawſzy. SienLek 80.

»mlecz leśny« = Sonchus oleraceus L. (Rost); mlecz zwyczajny, roślina zielna pospolita z rodziny złożonych (Compositae) (1): Wyſoki mlécz [errata dodaje: leśny]/ Sonchus aſperus. Gens diſtel. SienLek 202v.

»leśna(-e) oliwa, oliwne drzewo« = Olea europaea L. (Rost); drzewo środziemnomorskie rosnące dziko z rodziny oliwkowatych (Oleaceae) (1:1): Mącz 261c; Oleaster Olea sylvestris ‒ Płona oliwa, leſna oliua. Calep [727]b; [Oleaſter Oliwa leśna/ álbo dzika. UrsinGramm 123].

»orzech leśny« = owoc rośliny Corylus Avellana L. (Rost), leszczyny, krzewu z rodziny brzozowatych (Betulaceae) (1): [na raz pożywać Rhabarbarum] iáko czerwony złoty Ducat záważy: álbo ieſli z cáły nie będźie/ ná rozum iáko dwá orzechy leśné Oczko 38.

»leśny oset« = Carduus personata Jacq.; oset łopianowaty, bylina z rodziny złożonych (Compositae) (3): Cactos, Rodzay nieyáki oſtu. Leśny oſet. Mącz 28d; SienLek 242, X3.

»leśna piotruszka« = Cicuta virosa L.; szalej jadowity, bylina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) (1): Apium montanum Herba est cicutae foliis, quae apium agreste vocatur, in montibus fere, locisque petrosis nascens: unde et nomen habet – Lieſna piotruſzka. Calep 81a.

»leśny polej« = Dictamnus albus L.; dyptam pospolity, bylina z rodziny rutowatych (Rutaceae), której kwiaty wydzielają olejki eteryczne zapalające się na słońcu (1): Dictamus vel dictamum, Leśny poley. quidam Peoniam maiorem, quidam Diptan vocant. Mącz 87d.

»leśny polej« = Nepeta sp. L.; jeden z gatunków kocimiętki, dziko rosnącej byliny z rodziny wargowych (Labiatae) (1): Nepeta, sive Nepita herba, Leśny poliey albo leſna ſzáłwia/ álbo kotcze ziele. Mącz 245c.

»leśna roża« = Rosa canina L.; pospolity, dziko rosnący krzew z rodziny różowatych (Rosaceae) (1): Cynorrhodos, herba, Polna álbo leśna różá. Mącz 76c.

»leśna ruta« = Hypericum perforatum L.; dziurawiec zwyczajny, pospolita bylina z rodziny dziurawcowatych (Guttiferae) (1): Corion, herba quae et chamepitys dicitur, Swiętego Yaná ziele/ Leśna rutá. Alias perfoliata. Mącz 65d.

»leśna rzeżucha« = Nasturtium silvestre R. Br. et Barbarea vulgaris R. Br. (Rost), Rorippa silvestris Bess (L.); roślina zielna, bylina z rodziny krzyżowych (Cruciferae) (2): Nasturcium aquaticum, Brunkreſſe Leſna rzerzuchá. Murm 114; Calep 688b.

»sałata leśnia« = Mycelis muralis (L.) Dum.; sałatnik leśny, bylina trująca z rodziny złożonych (Compositae) (1): SAłatha albo laktuka ieſth dwoiaka, Iedna ieſt domowa á druga leſnia FalZioł I 73d.

»szałwija leśna« = Nepeta sp. L.; jeden z gatunków kocimiętki, dziko rosnącej byliny z rodziny wargowych (Labiatae); stachys Calep, Cn; nepeta Mącz; chiliodynamis Calep [szyk 2:1] (3): Mącz 245c; Stachys frutex est marrubio similis, sed longior, folia ferens numerosa, hirsuta, rara, praedura, cana, odoris iucundi, et complures virgas ab radice exeuntes, marrubio candidiores – Szałwya leſna. Calep 1002b, 188b.

»leśny szafran« = Crisium Mill. (= Cnicus L.); ostrożeń, jedno albo dwuletnia roślina z rodziny złożonych (Compositae) (1): Cnicos, vel cnicus, herba, Dwoyákie ziele yedno bywa zwano leśny ſzáfran/ á drugie Cartamus/ albo Atractilis. Mącz 58b.

»leśny szarłat« = Celosia cristata L. (Rost); grzebionatka właściwa, roślina ozdobna z Azji wsch., u nas uprawiana, z rodziny szarłatowatych (Amarantaceae) (2): Orminium seu orminum, Niektórzy máyą zá leśny ſzárłat/ Niektórzy zá kwiát leśnego ſzárłatu. Mącz [269]b.

»leśny ślaz« = Althaea officinlis L. (Rost); prawoślaz, bylina z rodziny ślazowatych (Malvaceae) (1): Leśny ślaz/ Ibiſcus, et Althia, Sygmarzwurtz. SienLek 210v.

»żorawiny leśne« = Oxycoccus palustris Hill. (Rost), Oxycoceus quadripetalus Gilb.; żurawina błotna, krzewinka z rodziny wrzosowatych (Ericaceae) (1): Zorawiny leſne maią mocz zaciſkaiączą dla ſwoiey kwaſnoſci. FalZioł I 85b.

»(tak) leśny albo (jako i) polny« [szyk 2:1] (3): FalZioł I 147c; Mącz 76c; Oprocz powynnego R P placzenya poboru wyczągany y przimuſzany nebely, a te y owſzem Mayetnoſczy swych Gruntow, nath tho Laſzow Ląk, Paſzy tak Leſzny yako y polny, yeſzor y rzek vſzywanya. ZapKościer 1582/33.

»gruby a leśny« (1): Broń záś łuk proſty/ ſzáblá ledwo v Hetmáná/ [...] ſiodłá z dębu bez násłániá/ munſtuki z łyká/ etć. ták iáko ony látá ludowi grubemu á leśnemu ſtroie y naczynie dawáły. StryjKron 265.

»srogi i leśny« (1): á dla tego muſicie proſtyh zioł pożywáć iáko bydło y żywot wieſć ſrogi y leſny HistAl K3.

»leśna bogini« [szyk 1:1] (2): A gdy v Delfu przycżyny pytáli/ wzyęli odpowiedź iż to gniew Dyany boginiey leśney BielKron 56v, 24v.

»leśny(-i) mąż, ludzie« = satyr, faun, leśne bóstwo [szyk 2:1] (3): Sátyry ludzye leśni w gorach álbo w wielkich leſiech bywáią BielKron 8; Prot A2; Płácżą ćię Sátyrowie kozłonogie boſtwo Y Panes Arkádiyſcy/ mężow leśnych mnoſtwo. KlonŻal B.