[zaloguj się]
[pdf]

LEŻEĆ (1601) vb impf

leżeć (1600), leżyć (1); leżeć : leżyć Calag (3 : 1).

le- (1598), lę- (3).

Pierwsze e jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie); -éć (8), -eć (4); -éć BiałKat, Strum (2), KochJez, PudłFr (2), SiebRozmyśl; -eć OrzJan, SarnStat, GosłCast; -éć : -eć KochFr (1 : 1).

Fleksja
inf leżeć, leżyć
indicativus
praes
sg pl
1 leżę leżymy, leż(e)my
2 leżysz leżycie
3 leży leżą
praet
sg pl
1 m leżåłem, -m leżåł m pers leżelismy, -smy leżeli
2 m leżåłeś, -ś leżåł m pers
3 m leżåł m pers leżeli
f leżała m an leżały
n leżało subst leżały, leżeli
fut
sg pl
1 m będę leżåł m pers
2 m leżéć będziesz m pers
f będziesz leżała m an
3 m będzie leżåł, leżéć będzie m pers będą leżéć, leżéć będą
f będzie leżała m an
n leżeć będzie, będzie leżało subst będą leżéć, leżéć będą, będą leżały
imperativus
sg pl
1 leżmy
2 leż, leży leżcie
3 niech, niechåj, niechże, niechåjże leży niech leżą
conditionalis
sg pl
1 m m pers byśmy leżeli
f bych leżała, bym leżała m an
2 m byś leżåł m pers
3 m by leżåł m pers by leżeli
f leżałaby, by leżała m an
n by leżało subst leżałyby, by leżały
con praet
sg pl
1 m bych był leżåł, bym był leżåł m pers
2 m m pers byście byli leżeli
3 n by było leżało subst
impersonalis
praet leżåno
participia
part praes act leżąc, leżąć

inf leżeć (139), leżyć (1). ◊ praes 1 sg leżę (50) [w tym: -e (2)]. ◊ 2 sg leżysz (42). ◊ 3 sg leży (584). ◊ 1 pl leżymy (4), leż(e)my (1); -ymy: -(e)my RejPos (4 : 1). ◊ 2 pl leżycie (3). ◊ 3 pl leżą (167) [w tym: -a (1)]. ◊ praet 1 sg m leżåłem, -m leżåł (9). ◊ 2 sg m leżåłeś, -ś leżåł (7). ◊ 3 sg m leżåł (163). f leżała (33). n leżało (49). ◊ 1 pl m pers leżelismy, -smy leżeli (3); -smy (2) BielKron, BudBib; -(s)my (1). ◊ 3 pl m pers leżeli (62). m an leżały [żórawie] (1). subst leżały (19), leżeli [ulice i rynek] (1) BielKron. ◊ fut 1 sg m będę leżåł (1). ◊ 2 sg m leżéć będziesz (6). f będziesz leżała (1). ◊ 3 sg m będzie leżåł (8), leżéć będzie (4); będzie leżåł FalZioł, Leop, BielKron (2), RejPos, Strum, KochPhaen; leżéć będzie PatKaz II, PatKaz III, CzechRozm; będzie leżåł : leżéć będzie BibRadz (1 : 1). f będzie leżała (3). n leżeć będzie (3) PatKaz II, GliczKsiąż, LatHar, będzie leżało (3) RejKup, BielKron (2). ◊ 3 pl m pers będą leżéć (4) Leop, BibRadz (2), GrzegŚm, leżéć będą (1) BudBib. subst będą leżéć (4), leżéć będą (3), będą leżały (1) UstPraw; będą leżéć BibRadz (2); leżéć będą BiałKat, WujNT; będą leżéć : leżéć będą RejAp (2 : 1). ◊ imp 2 sg leż (9) BielKom, BibRadz (2), OrzQuin, RejZwierc (2), BudBib, SkarŻyw, WisznTr, leży (3) RejKup h3v, n2, MWilkHist B4v. ◊ 3 sg niech, niechåj, niechże, niechåjże leży (7). ◊ 1 pl leżmy (1). ◊ 2 pl leżcie (1). ◊ 3 pl niech leżą (1). ◊ con 1 sg f bych leżała (1) BielKron, bym leżała (1) GórnTroas. ◊ 2 sg m byś leżåł (5). ◊ 3 sg m by leżåł (26). f leżałaby, by leżała (8). n by leżało (13). ◊ 1 pl m pers byśmy leżeli Mącz (2). ◊ 3 pl m pers by leżeli (9). subst leżałyby, by leżały (13). ◊ praet 1 sg m bych był leżåł (2) HistRzym, RejZwierc, bym był leżåł (1) WerGośc. ◊ 3 sg n by było leżało (1). ◊ 2 pl m pers byście byli leżeli (1). ◊ impers praet leżåno (2). ◊ part praes act leżąc (112), leżąć (2); -ąc : -ąć RejKup (3 : 1), SkarŻyw (13 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia
1. Spoczywać siłą bezwładu, w bezruchu większą powierzchnią na czymś; iacere Calag, Cn (935):
Zwrot: »na ziemi leżyć« (1): Auff der Erden ligen. Ná Ziemi leżyć. Iacere in terra. Calag 35b.
a. O ludziach i zwierzętach; najczęściej dla snu i odpoczynku lub z powodu utraty sił; niekiedy także o pozycji półsiedzącej; iacere Mącz, PolAnt, Modrz, Calag, Vulg, JanStat, Cn; cubare, decumbere Mącz, Calep, Vulg, Cn; decubare Mącz, Calep, Cn; quiescere Mącz, Calag; accubare, recubare, recumbere Mącz, Cn; incubare, supercubare Calep, Cn; decumbere Vulg; esse PolAnt; superdormire, superiacere Calep; discubare, dormire, incumbere Cn (740): Lew gdy przyſzedł ku ſtárośći/ [...] Vdziáławſzy się niemocnym/ Leżał záwżdy w pieleſzu ſwym BierEz K3v; OpecŻyw 19, 20, 21, 101v; PatKaz II 57v; TarDuch A8v; natychmiaſt pani ſiedzieć ma na takawem [!] ſtolczu: ktoriby był potemu ſprawiony, To ieſt aby ſie na nim wznak trochę z głową nakłoniła: á nie prawie leżała FalZioł V 20a, IV 14a, V 69; BielŻyw 77, 159; ZapMaz V S 2/332; RejKup f4, f4v, f5v, f7, h3v, Ov, ee7; MurzHist L3; Vśiadło tedy mężów wliczbę iakoby pięć tyśięcy/ A wźiąwſzy chleby Ieſus i podźiękowáwſzy/ rozdáł vcznium/ a vczniowie tym ktorzy (marg) leżeli (‒) śiedźieli [discumbentibus] i także i ryb ile chcieli. MurzNT Ioann 6/11, Mar 5/41; GroicPorz hh3v; KrowObr 49; Co mowili iż zhárdzyał/ á on leżeć muśi/ Ano go ſcijátiká z dycháwicą duśi. RejWiz 93, 83v; Leop Iudic 19/27, Mar 5/40; RejFig Bb2v, Bb8, Cc4, Dd7v [2 r.]; RejZwierz 46v; Auguſtin ſwięty powieda/ iż tá Archá byłá według proporcyiey ciałá człowieczego/ ktore leżąc ieſt dzieſięć kroc dłużſze niż wyżſze/ á ſześć kroć dłużſze niż ſzerſze. BibRadz I 4b marg; BielKron 38, 140, 393v, 400, 428v; Delitescunt in virgultis atque graminibus, Lezą w chrośćiech álbo w trawiech. Mącz 185a, 70a, c [2 r.]; A ciáłá ich będą leżeć po vlicach miáſthá wielkiego RejAp 91v, 92v, Dd2v; iáko ieden leżącz ná trawie/ gdy przy nim drudzy ſzyrmowáli/ ſkakáli/ chodzili zápáſy/ powiedział: gdzież też to było iedno Ricerſkie ćwicżenie/ ták leżeć/ iáko ia teraz. GórnDworz Sv, S8; HistRzym 17v, 22v; RejPos 84v, 123, 255; Záda ſobie chorobę/ leży do nieſzporu. BielSat Dv; Niechciał tego miły Bog ábych ia był ieſzcże v bárwirzá álbo v Doktorá leżał RejZwierc 152, 22v, 91v, 113v, 134v; Y vyrzał áno ſtudnia ná polu/ przy ktorey leżáły trzy ſtádá drobu [ibi tres greges ovium cubantes iuxta illum] BudBib Gen 29/2; á oto niewiáſta założnicá iego leżáłá v drzwi [ceciderat ad ostium] domowych/ á ręce iey ná Progu. BudBib Iudic 19/27, Is 14/18; Zbieżeli śię w tem cżáśie domownicy y ſąśiedźi wſzytcy/ oględowáli onego ránnego/ á on iuż leżąc kona [vulneratus ille iacens et moribundus spectatur]. ModrzBaz 31; KochPs 15; SkarŻyw 75, 173, 480; StryjKron 120, 255, 305, 537; WerGośc 251; KochPieś 32; Zá czym nie tylko leżéć/ ále mi ſpáć przyſzło: Widząc/ ná iákim włoſku ſczęśćié mé záwiſło PudłFr 64; Ono leży w nędznym y plugáwym żłobie/ Syn miły y rowny, wiecżny Boże, tobie ArtKanc B20, B2v, C3v, F3; BielRozm 25; KochProp 11; Calep 14a, 274a [2 r.], 292b [2 r.], 524a, 960b, 1025a; GórnTroas 15; KochAp 12; y weſzli tám gdźie dźieweczká leżáłá [ubi puella erat iacens]. WujNT Mar 5/40; WysKaz 44; SiebRozmyśl F; KmitaSpit Cv, C5v; KlonWor 43.

leżeć na czym (58): Krol Filip aćżkolwiek był barzo ranion/ a wſzakże nie natychmiaſt vmarł ale tak leżał na drodze napoły vmarły. HistAl B4; RejWiz 108v, 110; Leop 1.Reg 31/8, 3.Reg 13/24, 25, 28; BielKron 112, 447; GórnDworz Sv; vcżynił iey kichawkę po tym kichłá/ ták że tá láſá ná kthorey leżáłá zátrzęsłá ſie HistRzym 17; RejPos 19v; RejZwierc 39v, 167v, 199v, 231; WerGośc 245; Ná gołey słomie leżał/ bo pośćieli inſzey nie miał ArtKanc B15v; Incubo ‒ Lieze na czim; wſparłem ſie. Calep 524a; WujNT Apoc 11/8. Cf »na deszce leżeć«, »leżeć na łożku«, »na piecu leżeć«, »na progu leżeć«, »leżeć na rączkach«, »na śmiertelnej pościeli leżeć«, »na wierchu leżeć«, »leżeć na ziemi, na wierzchu ziemie«.

leżeć w czym [= z powodu czego] (14): Záchwycenie ieſt Páráliż wnętrzny/ w ktorym człowiek zá martwé leży SienLek T2v; Lepieyby pániey młodey/ w ten cżas być bes gośći. Niżli leżeć ſtrapiona/ w tákiey niewcżeſnośći. BielSat D2v [idem] BielRozm 27. Cf »leżeć w boleści«, »leżeć w chorobie«, »leżeć we mdłości«, »leżeć (jakoby) w połogu«, »w sześci niedzielach leżeć«.

leżeć na co [= z powodu czego] (1): á tám leżałem zá martwe ná rázy thłucżone/ dwá dni bez pićia y iedzenia. BielKron 458.

W połączeniu z przydawką orzekającą (48): OpecŻyw 51v; SeklWyzn G; RejKup o3v; Temu nie rozumieiąc/ wſzyſcy ludzye głupi/ Iż támo potępyeni/ leżą zmárłych trupi. BielKom B6v; Leop Dan 10/9; BibRadz Mar 7/30; BielKron 308; Pánie ſługá moy leży v mnie w domu páráliżem záráżony RejPos 45; BielSat D2v; RejZwierc 169v, 231; BudBib Bar 2/22 [25]; bo związány wznák leżeć muśiał SkarŻyw 47, 356, 441, 473; BielRozm 27; KochProp 9; GórnTroas 50; WujNT Matth 8/6; GosłCast 16, 21. Cf »leżeć chorobą złożony«, »leżeć niemocen«, »leżeć ranny«, »umarły leżeć«, »leżeć obalony«, »pobity leżeć«, »nie pogrzebiony leżeć«, »leżeć na poły żywy«, »leżeć porażony«, »powity leżeć«, »zdechły leżeć«.

W połączeniach szeregowych (7): RejWiz 6v; Leop Iudic 5/27; Bo mu ſie chce ożrzeć/ opić/ prożnowáć/ roziewiwſzy gębę iáko woł leżeć RejZwierc 113v; y puśćił [Mojżesz] ie [pluskwy] po wſzytkim kroleſtwie ná ludzie y bydło: ktore im wytchnąć niedáły/ iſz áni śiedzieć/ áni leżeć/ ani ſpáć niemogli/ ták ie bárzo kąſały y męcżyły. SkarŻyw 480; ActReg 132; Calep 461b; KlonWor 33.

W przeciwstawieniach: »leżeć ... usta(wa)ć (4), pracować (2), silić się (2), ozdrowieć, patrzać chorego, podskakiwać, przechadzać się, robić, być żywy« [w tym: nie pracować ani robić (1)] (13): BierEz R2; Czyalo leży duch ſię ſyly RejKup h2v, c4, p3; Iż tu leży nie ieden co wcżorá był żywy. RejWiz 85, 138; Iákaś ćięſzka złoſć dźierży ſię go/ á iáko leży iuż więcey nie wſtánie [et qui accubuit non addet ut surget]. BibRadz Ps 40/9; BielKron 168; Qui meliusculus esse coepit adicere debet exercitationem, Który ſie począł lepiey mieć ná zdrowiu/ nie ma leżeć ma ſie przechadzać. Mącz 214c; po tákim pićiu/ leżeć kazáli/ á zá pierwſzym ruſzenim wſtawáć niedáli SienLek 38v, 37v; SarnStat 769; GosłCast 23.

W porównaniach (25): PatKaz II 40; Otoż obaċ iego ſkarby Liezy wznak iako niehardy. Deſczka to wſzyſtka oſzyadłoſċ RejKup c6v; Acż żadnego nie wiodę w tákie niedbáłośći/ Aby leżał ná ſłońcu/ iáko pies we mdłośći RejWiz 193v; RejZwierz 46; RejZwierc 113v; Trupy iáko gnoy po polu leżą/ iáko trawá zá koſarzem/ á nie máſz tego ktoby ie pogrzebał. SkarKazSej 706a. Cf »leżeć jako chory«, »jako umarły leżeć«, »leżeć jako bydło«, »leżeć jako drewno«, »leżeć jako na gnoju«, »leżeć jakoby w gorączce«, »jako pies pod jatkami leżeć«, »leżeć jakoby w połogu«, »leżeć jako porażony«, »leżeć jako snopie«, »jako zapomniały leżeć«.

W charakterystycznych połączeniach: ciało (zabitego) leży(-ą) (11), dziecię (dzieciątko) (2), kości (3), stado, trup (9); leżeć w chlewie, w chrościech, u doktora, na (przy) drodze (5), na drwiech, pod drzewem, w jasłkach (3), w pieleszu, na poduszkach, po polu (pośrzod pola) (2), na gołe (nędznej) słomie (2), na słońcu (pod słońcem) (2), około stadka, w (grube) stajni (4), na (w) trawie (4), miedzy trupy, na ulicy (po ulicach) (5); leżeć w biegunce, ciepło, dawno, długo (4), o głodzie, marnie, w niewczesności (2), w paraliżu (paraliżem zarażony) (2), krom polepszenia, bez pomocy, powietrzem ruszony, na razy tłuszone, rozsiekany (2), sam jeden, smętny, strapiony (2), struchlały, upity, wyrzucony, wyschły (2), zabity, zmordowany, związany; leżeć czekając, jęcząc, nie ruszając się, stękając, umierając; leżeć obżarwszy się, opiwszy się (popiwszy się) (2), wzwaliwszy się; leżąc gnić, konać; leżeć a płakać, leżąc płakać.

Przysłowie: RejRozpr K2; RejPos 239v; Wilk powiedáią iż nie tyie leżąc RejZwierc 221.
Frazy: »chory leży; leżeć w chorobie, cierpiąc chorobę, chorym, choro, jako chory, chorobą złożony« [szyk zmienny] (1; 3 : 1 : 1 : 1 : 1 : 1): FalZioł V 10; Skánderbeg mu wſkazał iżby ſłuſzniey leżał miedzy bábámi w ſzpytalu iáko chory/ niżli w woyſce. BielKron 253; ReszList 166; KochAp 5; Vzdrawiá w Sobotę onego/ ktory leżał v owczey ſadzáwki/ od trzydźieśći ośmi lat chorobą złożony. WujNT przedm 35; iż iáko leżał w chorobie [iacebat in ipsa infirmitate JanStat 480]/ do tego czáſu nie ozdrowiał. SarnStat 769; GosłCast 43, 59; poniewaſz chorym lezał ZapKościer 1597/78v.

»niemocny leży; niemocen, będąc niemocny, niemocnym leżeć; rozniemogszy się leżeć; leżąc nie moc« [szyk zmienny] (5; 3 : 1 : 1; 1; 1): A dlá tego wielmi mnogo tam niemotznych leżało na brzegoch cżekaiątz wzruſſeniá oney wody. OpecŻyw 58v; miloſnik iego Lazárz niemocen leży. OpecŻyw 66v; FalZioł V 13v [2 r.]; MetrKor 59/75; KrowObr 201; SienLek 21, 22v; RejPos 243; Iż muſieliſcie wy nie ſłycháć o oney liſce co rozniemogſzy ſie leżáłá w gorączy dźień pod drzewem ná zieloney trawie RejZwierc 39v; á przedſię tákże go boli iáko onego co ná proſtym lipowym łoſzku tákże leżąc nie może. RejZwierc 105; WujNT Ioann 5/3.

»leży ranny, zraniony człowiek; leżeć ranny, w ranach« [szyk zmienny] (3 : 1; 1 : 1): BielKron 446; SienLek 147v; RejPos 210 [2 r.]; Pomniſz gdyś w oney bitwie leżał miedzy trupy/ Ránny á inſzy biorą z nieprzyiacioł łupy. PaprPan Bv; ták iż trupow y ránnych pełne owy polá rowne zá Wilią z obudwu ſtron leżáły StryjKron 487.

»umarły leży; (na poły) za martwe, za martwego, (na poły) (ob)umarły, (na poły) martwy, jako umarły, jako martwy, by zmarły leżeć« [w tym: umarły leżał umarły (1)] = iacere semivivum HistAl [szyk zmienny] (2; 9 : 4 : 5 : 4 : 1 : 1 : 1): A rzekſſy to/ na tym mieſtzu na ziemię padla/ ij omdláwſſy od ſilnégo ſmutku/ wielmi dlugo za mártwé na ziemi leżala. OpecŻyw 110v, 110v; Iezu ktorys ſtrożą dla boiazni przelęknioną iako vmarłe leżeć vcżynił. ſ. n. TarDuch C7v; RejKup 15; HistAl B4, F8v; BielKom C8, F8; A gdy odiechał/ podkáł go Lew ná drodze/ y vduśił go/ y leżáło ná drodze ciáło iego martwe [Et erat cadaver eius proiectum in itinere] Leop 3.Reg 13/24, 3.Reg 13/25; Noe [...] vcżynił wielkie gody ná ktorych ſie ſam vpił y vſnął/ iáko martwy leżał bez zákrycia nieucżćiwie. BielKron 6, 84, 92, 303, 458 [2 r.]; SienLek T2v; HistRzym 73v, 92v; RejZwierc 155v; Y wſzedł do niey/ áno Syſerá leżał martwy [ceciderat mortuus]/ á gwozdz był wſkroni iego. BudBib Iudic 4/22; y ták go ſrodze zbił ná ćiele/ iſz zá martwego kilá dni leżał SkarŻyw 56; gdy kazano odſtąpić Cżárnokśiężnikowi: vmárły leżał vmárły/ y iáko drewno SkarŻyw 600, 107; MWilkHist D; StryjKron 6.

Zwroty: »leżeć w barłogu« (3): Leży cáły dzyeń w bárłogu/ Ni do ludzi ni ku Bogu BielKom E8; RejWiz 30v, 54.

»leżeć we błocie« (1): Roſkoſz leżeć we błocie á tłuc ſie po kąciech/ Tacżáiąc ſie po ściánach by ſzkápy w chomąciech. RejWiz 30v.

»na bok [który] leżeć« (2): DObre znamiona wniemoczach: kiedy na bok na prawy albo na lewy niemoczny leży FalZioł V 13v; SienLek 21.

»leżeć w boleści« (1): A gdy tak leżáł w oney wielkié boleſći/ przijdźie k niemv dáwny iego towarziſz Ządoſć ForCnR D3.

»na brzuch leżeć« (1): Więc gwiżdze á nábrzuch lezy A ſzkápá do domu bieży RejRozpr H2.

»leżeć jako bydło, by świnia, jako dziki wieprz« [szyk zmienny] (2 : 1 : 1): Iáko iny dziki wieprz ták leży w bárłogu/ Iuż ni ludzyom ni ſobie nie godzyen ni Bogu. RejWiz 30v, 54; Somno vinoque soluti, Leżąc yáko bydło popiwſzy ſie. Mącz 400c; StryjKron 537.

»cicho leżeć« (1): Deliteo, occultor, lateo – Czicho keze [!], vliegąm. Calep 302a.

»w cieniu, pod cieniem leżeć« = quiescere in umbra Calag [szyk zmienny] (3 : 1): BielŻyw 77; RejZwierc 113; niema ſię názbyt w roſkoſznych ſzátách kocháć/ ále ma przywykáć woiennemu vbiorowi y páncerzowi: nie záwżdy w ćieniu leżeć [non in umbris semper delitescendum]/ ále słońcem á mrozem ſkorę ſwoię ma hártowáć ModrzBaz 109v; Calag 401b.

»na deszce leżeć« (1): Potym po máłey chwili ná deſzce iuż leży/ Iuż co ſie mu kłániáło precż od niego bieży. RejWiz 53.

»leżeć jako drewno« (4): RejKup c6v, h4; Ze leżyſz iáko drewno/ y wonia nie cudna Zálátuie od ciebie/ y twarz bárzo brudna. RejWiz 84; SkarŻyw 600.

»leżeć bez dusze« (1): Padł iey v nog/ ſzcżed/ y vmárł: Walał ſie przed iey nogámi/ y leżał bez duſſe [iacebat exanimis] y mizerny á bydny. Leop Iudic 5/27.

»leżeć w gnoju, jako na gnoju« (1 : 1): Stoſvią też tv ſłowa S. Ioba/ ktory leżącz wgnoiv żywy mowił/ do braciei żywei SeklWyzn Gv; BibRadz Ier 16/4.

»leżeć (jakoby) w gorączce« = decumbere febricitantem, febribus vexatum iacere Vulg (3): FalZioł IV 17b; Y tráfiło ſię że oćiec Publiuſzow leżał w gorączce y w biegunce. WujNT Act 28/8, Mar 1/30.

»w kąpieli leżeć [od czego]« = być bardzo mokrym (1): Sudore fluero, Poćyć ſie áż ná dół pot ſpáda/ álbo w kąpieli leżeć od potu. Mącz 132a.

»leżeć w kolebce« [szyk zmienny] (2): Dzis zás nye ták/ yeſſcże dzyecyę w kołebce leżeć będzye/ ocyec gdi mu ſie goſcye tráfią/ onego ná picye zápráwi/ bo mu pomágáć muſi. GliczKsiąż D8, K2v.

»leżeć na, w łoż((y)k)u (a. w łożnicy)« = in grabato iacere PolAnt, Vulg; esse in accubitu PolAnt; in lecto iacere Vulg [szyk zmienny] (14 : 2): botz buog ſtál ſie vbogim ſpolu ſwami/ nieleżytz w roſkoſſy anij w iaſne lóżnicy/ ale na ziemi kamienné/ wſtayni ſmierdzące OpecŻyw 16, 19; wyżąwſzy toż ziele z oneyże wody/ obkładać nogi á leżeć tak na łożu godzinę albo trzy/ cżynić to po cżtyrzy dni/ á będzie zdrow. FalZioł V 94; MetrKor 59/75; BibRadz Cant 1/11, Mar 7/30; BielKron 62v, 74; RejZwierc 105 [2 r.]; BudNT Mar 2/5; Y długo ná łoſzku leżáłá/ práwie żadnym cżłonkiem niewłádnąc. SkarŻyw 589; Triclinium – Komora w iakiei ſtarzi iadali lieżac na trżech lożkach. Calep [1085]a; WujNT Mar 2/4, Luc 5/25. Cf »na śmiertelnym łożu leżeć«.

»leżeć we mdłości; leżąc mdleć; omdlawszy leżeć« [szyk zmienny] (2; 1; 1): OpecŻyw 110v; Ieden żáłoſcią płácźe/ á drugi ſie śmieie/ A trzeći podſkákuie/ cżwarty leżąc mdleie. RejWiz 138, 193v; Synu? Spiſz? cży ták we mdłośći/ Leżyſz? WisznTr 30.

»miękko leżeć« (1): His oportet substerni frondem, aliudve quid in cubilia quo mollius quiescant, Muśi pod nie podesłáć liścia/ chroſtu/ álbo co tákowego áby miękcey leżeć mogli. Mącz 415a.

»leżeć na nos« (1): Iacet supinus, Leży wznák/ Cuius contrarium est pronus, Ná nos. Mącz 434c.

»leżeć na oblicze« = iacere super faciem Vulg; cubare infaciem Mącz [szyk zmienny] (2): Leop Dan 10/9; Cubare in faciem, Ná oblicze leżeć. Mącz 70a.

»leżeć obalony, upadły« (1 : 1): Oto leżą vpádli wſzędy po káżdey ſtronie/ Możni nieprzyiaciele z nimi ich buyne konie. LubPs hhv; KochPs 66.

»obłokieć leżeć« (1): Sich auff den Elbogen ſttzen. Lokćiem śię podeprzeć. Obłokieć leżeć. Levare se cubito. Calag 439b.

»na piecu, za piecem leżeć« = prożnować, leniuchować (1 : 1): Trzebáć wſſytkiemu zábieżeć Nie wſſytko ná piecu leżeć RejRozpr K2; RejZwierc 26.

»w pieluchach leżeć« (1): Ieſſcże w iaſlkách ij téż w pieluchách leżáł/ a iuż glód/ niedoſtatki/ zimno/ przeſladowanije cirpiál OpecŻyw 15v.

»jako pies pod jatkami leżeć« (1): Iedno wſzytko iáko pies pod iátkámi leży/ A gdy mu kość wyrzucą porwawſzy precż bieży. RejWiz 28v.

»pobity (a. zabity, a. zbity), zabitym leżeć« [szyk zmienny] (5 : 1): BielKron [842], 308, 399v; A ow nędznik zábity dawno leży RejZwierc 148v; Rádin też Zamek náſzy mocny vbieżeli/ Gdzie Niemcy iáko bydło pobići leżeli StryjKron 537; KochFr 93. [Cf b.β. RejWiz 82v].

»bez pogrzebu, nie pogrzebiony leżeć« [szyk zmienny] (2 : 1): Pięć lat bez pogrzebu leżał BielKron 180; RejAp 93; trzy dni nági y niepogrzebiony iáwnie leżał. StryjKron 587.

»leżeć (jakoby) w połogu« (3): cubat puerpera, Leży w połogu. Mącz 70a; KochAp 12; KlonWor 34.

»leżeć na poły żywy« (1): á gdy iuſz práwie śiły nie miał/ tedy leżąc ná poły żywy/ paćierze ſwoie w onym pośćie/ odpráwował. SkarŻyw 29.

»leżeć (jako) porażon(y)« (5): RejŁas w. 54; RejJóz L5; y będą leżeć przed wámi poráżeni [cadent] nieprzyiaćiele wáſzy. BibRadz Lev 26/8; BielKron 401v; GórnTroas 26.

»na pował leżeć« [szyk zmienny] (3): Ná pował leżą po źiemi Trupy ſług twoich KochPs 119, 125; GrochKal 13.

»w powijaniu, powity leżeć« (1 : 1): Serperastum, Nieyákie naczinie które dźiecióm poki yeſzcze w powiyániu leżą do nożek przywięzuyą áby yim krziwo nogi nie rosły. Mącz [388]c; SkarŻyw 27.

»na progu leżeć« = demonstracyjnie zagradzać wyjście, nie zezwalać wyjść, nie wypuszczać (1): By ná progu oćiec leżał/ podepc oycá á wychodź SkarKaz 44a.

»leżeć na [czyich] rączkach« (1): w zyuoczye yey yako w koſzczyele narodzywſzy ſyą, lezal na yey rączkach yako na oltarzu PatKaz II 40.

»leżeć rozkosznie, w rozkoszy« (1 : 1): OpecŻyw 16; niech ſye w nićy [pościeli] wyleży/ Kiedy leżéć roſkoſznie wola mu nádbieży PudłFr 79.

»leżeć jako snopie, jako brogi siana« (1 : 1): ták iż lud leżał pobity po śláku iáko ſnopie BielKron 399v, 250.

»leżeć spokojem, w pokoju« = placide accubare Mącz [szyk zmienny] (5 : 1): Nie prácuie nic áni robi/ Wſzyſtki rzecży ſobie ſobi. A záwżdy leży w pokoiu/ Nie zna źimná áni znoiu. BierEz R2; FalZioł II 6a; Przyſzły cżłonki do żołądká żáłuiąc ſie nań/ iż on ſpokoiem leży trawiąc/ á ony muſzą prácowáć BielKron 108; Mącz 302b; SienLek 37v, 107.

»w sześci niedzielach [= w połogu] leżeć« (2): A gdy w ſześći niedźielách ktora kiedy leży/ Poduſzek pſtrych do wierzchu/ nád ſobą náieży. BielSat D2 [idem] BielRozm 27.

»w szpitalu leżeć« [szyk zmienny] (3): BielKron 253; á nie tylko tym ktorzy w ſzpitalu leżą/ ále też y wſzyſtkim inſzym chorym/ w niedoſtátku położonym/ lekarſtw dodawáią. ReszHoz 121; ReszList 166.

»na śmierć leżeć« = umierać, konać (4): BielŻyw 9, 28; A drvgye vrabaly. tham na ſmyercz lyezi. LibLeg 11/155; vyźrzáłá áno iey mámká Ligoria imieniem ná śmierć leży HistRzym 18.

»na śmiertelnej pościeli, na śmiertelnym łożu leżeć« = umierać, konać; valetudine novissima conflictari Mącz [szyk zmienny] (3 : 1): Mącz 130c, 474c; Bucerus kácerz ná śmiertelney pośćieli leżąc/ zeznał /iż [...] ReszPrz 78; ZapKościer 1589/86.

»na wierchu leżeć« [szyk zmienny] (2): Supercubo – Na wierchu liezę. Calep 1031a. Cf »leżeć na wierzchu ziemie«.

»leżeć wzgorę nosem« = umierać (1): A Pan Lezy wzgore noſem. RejKup c2v.

»wznak, na wznak leżeć« = cubare a. iacere supinum Mącz; supinari Calep [szyk zmienny] (9 : 4): OpecŻyw 139v; á tego potroſzcze puſzcżać na ocżi y wznak leżeć FalZioł IV 45b, V 13v, 29, 91; RejKup c6v; Mącz 70a, 325c, 434c; Kiedy niemocnym ná wznák leży [...]: známię niedobre. SienLek 22v; SkarŻyw 47; Calep 1034a; KmitaSpit C5.

»jako zapomniały leżeć« (1): Oto ſłyſzyſz Apoſtołá tego iáko przed ſtráchem vpadł á práwie iáko zápomniáły leży. RejAp [15]v.

»zdechły leżeć« (1): á gdy chcze ieſć/ thedy zatworzy ocży, Ptaczy mniemaią by zdechły leżał: do niego leczą/ á on ie chwyta. FalZioł IV 32d.

»leżeć na (gołej) ziemi, po ziemi, na wierzchu ziemie« [szyk zmienny] (15 : 3 : 1): OpecŻyw 15v, 16, 20, 110v, 137, 140; PatKaz III 103; LibMal 1552/168; A gdy go [pana] w grob kłádziono/ ná ziemi [pani] leżáłá. RejFig Aa8v; RejZwierz 46 [2 r.]; Y będą leżeć ná wierzchu źiemie iáko ná gnoiu [in sterquilinium super faciem terrae erunt] BibRadz Ier 16/4; BielKron 145, 401v; HistRzym 92v; a poyrzawſzy ná onę wielkość widzieli áno trupi leżeli po ziemi [ecce erant cadavera iacentia in terra] ták iż żaden nie vſzedł. BudBib 2.Par 20/24; KochPs 119; MWilkHist D; KmitaSpit C5.

Szeregi: »leżeć albo chodzić« (1): A onegoś zápomniał nędzniká/ ktory przed ocżymá twymi leży álbo chodzi/ noſząc ná ſobie oſobę Páná twego RejPos 243v.

»(u)paść, (i, a) leżeć; (s)padszy leżeć« (4; 2): OpecŻyw 110v [2 r.], 137; Potym chłop s ſzkápy ſpadſzy pośrzod polá leży RejWiz 73; kazał krolową Elżbiete zwięzáć y w rzekę wrzućić á vtopić/ Mária dziewká pádłá zá martwe leżáłá/ kazał ią opátrzyć. BielKron 303; RejAp [15]v.

»leżeć albo siedzieć« (1): IEſt też druga przycżyná przecż ſie przed ſtároſcią trwożymy/ á to tá/ iż ſie boimy áby nam ciáłá nie zemdliłá/ żeby iuż ták záwżdy leżeć álbo ſiedzieć muſiáło RejZwierc 163v.

W przen (14): RejZwierc 133; Rzecżpoſpolita leży nędzámi y trudnośćiámi obćiążoná [Respublica iacet miseriis et aerumnis pressa] ModrzBaz 64.
Zwroty: »leżeć we mdłości, zemglony« (1 : 1): A tak ſiła przyrodzona leżi zemglona GlabGad K7; RejZwierz 87v.

»potłoczony leżeć« [szyk zmienny] (3): Iedno vbożuchny á nędznicżek ten wſzędy potłocżony leży. RejZwierc 191v, 65, 269v.

»leżeć na stronie« = być zapomnianym, zaniedbanym (1): ALe áni Cepheów naród vtrapiony Będźie leżał na ſtronie zgołá niewſpómniony. KochPhaen 7.

»na śmiertelnej pościeli leżeć« (1): y leżał [Bajazet] dwie lećie około niego [Konstantynopola]/ y iużby ie był wźiął/ bo iuż ná śmiertelney pośćieli leżáło BielKron 240v.

»trupem leżeć« (1): Troia trupem leży GórnTroas 8.

»leżeć jako na poły umarły« (1): Stądże y z wiela inych przycżyn pochodźi ſkázá Poſpolithey rzecży/ iż leży iáko nápoły vmárłá BielSpr b4.

»tuż za drzwiami leżeć« (1): Ieſli będzieſz dobrze czynić/ izáli nie będzieſz wywyżſzon? Ale ieſli źle czynić będzieſz/ tedy grzech tuż zá drzwiámi leży [ad ostium peccatum cubat] BibRadz Gen 4/7.

a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (2): Drewniáne trupy wſzędy w koło leżą A tu/ co dáley/ tym ſie bárziey rzeżą. KochSz B3v, Bv.
Przen (90):
a) O sytuacji człowieka wobec Boga (36): Oto ty leżyſz nędzny cżłowiecże á vbogi pielgrzymie/ idąc z Ieruzalem do tego márnego Hiericho ſwiátá tego. RejPos 210.

leżeć przed czym (9): A gdyż wiemy miły Pánie żeś ty Bog á Ociec náſz ieſt y ſtworzyciel náſz/ á my nie inácżey iedno iáko błoto leżymy przed rękámi twoiemi RejPos 47v. Cf »leżeć przed nogami«, »leżeć przed oblicznością Pana«, »leżeć przede drzwiami«.

W połączeniu z przydawką orzekającą (9): O nędzny ſwiecki Pawie [...]/ Iuż leżyſz oſkubiony/ drudzy cie drą s ſkory. RejWiz 84; GrabowSet I3v. Cf »martwy leżeć«, »porażony leżeć«, »leżeć schorzały«, »leżeć zraniony«.

W przeciwstawieniach: »być żyw (2), wstać ... leżeć« (3): Iż zdać ſie ábyś był żyw á ty dawno iáko obumárły leżyſz. RejAp 35, 34v; wſtań co leżyſz/ wſtań vmárły á Chryſtus ćię oświeći. SkarKaz 387b.

W porównaniach (16): Káżdi iáko Lázarz leży przed oblicżnoſcyą Páńſką. RejPos 164v marg, 105v, 164v, 266v; A iżbyś ſie go bał iáko Bogá ſtráſzliwego/ gdyż iáko nędzne zdziebłko przełomione leżyſz pod nogámi iego RejZwierc 196. Cf »jako błoto leżeć«, »jako umarły leżeć«.

Zwroty:»jako błoto, jako proch leżeć« [w tym: jako błoto a jako proch (1)] [szyk zmienny] (6 : 3): RejAp 20, 38v; A czo ieſzcże ktemu/ ná więtſze pociechy twoie/ iżeś tego pewien ieſt/ iż on krol/ przed ktorego mocą wſzyſcy krolowie iáko proch á iáko błoto leżą pod nogámi iego/ ieſt pewnym opiekálnikiem twoim RejPos 162v, 47v, 166, 167v, 329v; RejZwierc 197v.

»leżeć w boleściach« (1): á ia przedśię leżę w boleśćiách obléwáiąc łzámi pośćiel moię: przydźże iuż ſam o móy namilſzy odkupićielu SiebRozmyśl F.

»leżeć w chorobie, schorzały (a. ochorzały)« [szyk zmienny] (2 : 2): iż bárzo nędzna á ſchorzáła w tobie leży oná ſláchetna dzyewecżká twoiá/ duſzycżká niewinna twoiá RejPos 75, 76, 183, 324v.

»w gnoju leżeć« (1): O niebożątká zapámiętáli Duſz ſwoich/ lepieyby teras w gnoiu z Lázárzem leżeć/ nędzę ćierpieć/ y vćiſki rozmáite/ á niſſli potym wietznie [...] ze wſzyſtkimi bluzniercámi KrowObr 126.

»leżeć pod, przed nogami [czyimi]« (5 : 4): RejAp 20, 38v; RejPos 162v, 166, 167v, 266v, 329v; proſthy cżłowiek ktory iáko proch á iáko robacżek leży przed nogámi iego RejZwierc 197v, 196.

»leżeć przed oblicznością Pana (a. Pańską)« (3): Bo pátrzay nędzny á vbogi Lázárzu/ w kthorymeś kolwiek ieſt ſtanie ſwiátá tego/ ieſliże nie leżyſz iáko on Lázarz będącz pełen rozlicżnych grzechow/ nie inácżey iáko wrzodow á bołeśći przed oblicżnoſcią Páná ſwego á przededrzwiámi iego. RejPos 164v, 105v, 164v marg.

»jako (ob)umarły, (na poły) (jak) martwy, jako zabity leżeć« [szyk zmienny] (2 : 3 : 1): Iż mnimaſz ábyś żyw był á thy iáko vmárły leżyſz RejAp 34v, 35; Tu obácż káżdy nędzniku godność ſwoię/ iż leżyſz nápoły martwy/ ránny/ á odárty przy drodze RejPos 210v; Leżę iáko zábity pod źiemię włożony/ Od ćiebie/ y od świátá wzgardzony. KochPs 131; Oto martwy leżę/ IEzu lutośćiwy/ Powſtań/ wſkrześ mnie/ á iać chwałę dam/ chętliwy GrabowSet O4, T2v.

»porażony leżeć« (1): tedy go ták ſnádnie ſtłucże/ że długo poráżony thák leżeć muśi niżli k ſobie przydzie. RejZwierc 79.

»leżeć u progu, przede drzwiami« (1 : 1): y ſnadz lepiey by leżeć v progu twoiego niżli ſiedzieć wnákoſtownieyſſem máieſtaćie y wrozlycznych páłácoch gdzie indziey. RejPs 125v, 164v.

»na śmiertelnej pościeli leżeć« [szyk zmienny] (3): A pomni iż nie ſyn twoy/ ále ſam leżyſz ná ſmiertelney poſcieli vſtáwicżnie w nędznym grzechu twoim. RejPos 245, 324v; RejZwierc 73.

»leżeć (jako) zraniony, ranny« (2 : 1): Cżwarte/ obacżaymy w przypowieśći tego zránionego cżłowieká leżącego przy drodze/ iż to ná nas tá przypowieść przypada/ iż leżymy zráneni [!] á odárći ze wſzech dobrych ſpraw náſzych/ ná tey nędzney drodze ſwiátá tego RejPos 211v, 210v, 309v.

Szereg:»leżeć a nie czuć« (1): A ty leżyſz/ á iáko martwy nie cżuieſz nic co ſie dzyie [!] około tego nędznego vpadku twego. RejPos 223v.
b) Być pokonanym (11): á ſam ſie napirwey potkawſzy s thymi ſprzećiwniki náſzymi/ ſam pomdliwſzy/ poniſzcżywſzy/ á pokaźiwſzy ich moc/ ták iż ſie nam prawie iedno iuż leżąc bronią RejPos [A5].
Zwroty: »leżeć pod, przed nogami [czyimi]« [szyk zmienny] (5 : 1): RejAp BB7, [14]; Nic mi też nie ſtráſzen cżárt/ áni piekło iego/ gdyż ieſt zborzon á zniſzcżon przez thego Páná mego/ á drży przed możnoſcią iego/ á leży potłocżony pod nogámi iego RejPos 110, 20, 130v; RejZwierc 178.

»leżeć jako obumarły« (1): Poráźiłći ią dawno Pan twoy/ y leży iáko obumárła pod nogámi iego. (marg) Smierć poráżona leży. (‒) RejZwierc 178.

»porażon(y) leżeć« [szyk zmienny] (6): Ale coż gdy ten rozum ieſt ták vćiśniony/ Ze ták leży poráżon práwie bez obrony. RejWiz 137v; RejAp [14]; A cżárt kſiążę tego ſwiátá/ leży márnie poráżony pod nogámi iego. RejPos 20, 131; RejZwierc 178 marg, Bbb2v.

»leżeć (rowno z ziemią) potłoczony« (2): oto [Kościoł] leży rowno z zyemią potłocżony ſrogoſciámi cżártá złego LubPs A4v; RejPos 110.

»leżeć jako proch a jako błoto« (1): mocarze ziemſcj leżą iáko proch á iáko błoto pod nogámi iego. RejAp BB7.

c) Bronić dostępu, pilnować czegoś cennego (6):

leżeć na czym (5): OrzQuin E2; głupi tłomoczki y ſkrzyki ſwoie opátruie/ y ná nich leży SkarKazSej 667a. Cf Zwrot.

W porównaniach (4): OrzRozm H2, Iv; nie vſtaway/ áni leż ták ná Kśięgách/ iáko Smok leży ná ſkárbiéch/ z którégo nie vżycza ku pożytku nic nikomu. OrzQuin E2, E2.

Zwrot: »leżeć na, przy skarbiech« [szyk zmienny] (3 : 1): Pánie Boże mnoż tę ſzczodrobliwość tych dobrych Práłatow/ á day to áby przykłádem oni drugim byli/ ktorzy iáko Smokowie leżą ná ſkárbiéch ſwych/ nic z nich nieużyczáiąc nágiemu/ áni łácznącemu. OrzRozm Iv, H2; Tákże on Káliph mizerak vmárł leżąc przy onym ſkárbie BielKron 268; OrzQuin E2.
d) Stykać się w pozycji pionowej; tu: o wielkim tłoku (także o rzeczach) [na kim, na czym] (2): Phalanx, Woysko drabskie/ oſḿ tiśięcy pieſzich w ſobie máyące ku bitwie vſzykowáne/ gdy tarczá ná ná [!] tarczy/ nogá ná nodze leży. Mącz 296d.
Fraza: »jeden na drugiem leży« (1): Confertissima turba, Táká ćyżbá yſz yeden ná drugiem leży. Mącz 118b.
e) Być bardzo blisko, zagrażać (o sytuacjach nieprzyjemnych, niepożądanych) (7):
Fraza: »[na kim] leży ręka [czyja]« (1): á okaż możnoſć twą nád niewinnem rozlianiem krwie ſlug twoich/ áby ieſſcze ći wżdy byli wżywoćie záchowani ná ktorych łeży ſroga ręká ſprzećiwnikow twoich. RejPs 119.
Zwroty:»nad głową leżeć« (1): Ecce supra caput homo levis et sordidus, Oto nád głową leży człowiek niczemny y mierziony. Mącz 434d.

»na szyjej leżeć« (1): y choć nam nieprzyiaćiel żaden ieſzcże nie przyćiſka/ áni ná ſzyiey nie leży/ przedśię to ſámi znamy y wołamy/ że znienacżká ginięmy. WujJud A4v.

α) Być stale obecnym, nie opuszczać, dręczyć, nudzić (4):

leżeć nad kim (3): Immineo. Leżę nád kim/ Przipieram/ przićiskam komu. Mącz 207c, 418d. Cf leżeć o co nαd kim.

leżeć o co nad kim (1): Contendit a me, Stoyi o to v mnie/ leży o to nade mną. Mącz 444b.

W połączeniu z przysłówkami oznaczającymi ciągłość, ustawiczność (1): Instanter urgere negotium, Bez przeſtanku nád kim leżeć. Mącz 418d; [HistFort B5v].

Zwroty: »na szyjej leżeć« (1): His malis insidentibus ne sani quidem esse possumus, Poki nam ty złe rzeczy ná ſziyey leżą s trudnośćią ſie mamy lepſzey fortuny nádźiewáć. Mącz 379d.

[»[komu] w uszu leżeć«: Ale ieden ktory z nim nalepſzy w towárzyſtwie był/ ten iż mu vſtáwnie w vſzu leżał/ chcąc go też Rupert pozbyć/ ták k temv wymyſł nálazł HistFort B5v.]

f) Próżnować, nic nie robić; być bezużytecznym; desidere Mącz (28): dziećię ma ſie v oycá by pącżek w máſle/ nic nye vćirpi/ nic nye vzna/ yedno záwſſe by w vwinyenyu á w ſuptelnym yákim vłożenyu leży Gdzye nye dopuſſcżą mu nic pocżąć/ nicżego ſie tknąć áni do żadney rzecży rzućić GliczKsiąż E4; Y znáć iż nie leżeli/ bo ſie doſłużyli. RejZwierz 63; Mącz 379c; RejPos 106v; RejZwierc 171, 187v; BielRozm 8.

W przeciwstawieniach: »leżeć ... bieżeć (2), robić« (3): Kazdi by rat był nazbyt zyw. Aby lezeć a nie robyċ Iako tako powroza zbyć. RejKup Nv; RejZwierc 179v; Stymim nigdy ná mieyſcu ná iednym nie leżał/ Alem ná głos pogáńſkiey trąby wſzędy bieżał. CzahTr C.

W porównaniach (13): RejKup cc4; GliczKsiąż E4; Nie to áby tylko miał prożnuiąc leżeć iáko wieprz w karmniku/ álbo pies na ſmieciu. RejZwierc 145; ludzie pieſzczeni á zniewieſcieli/ ktorzy tylko iáko Tytirus leżą sub tegmine fagi. RejZwierc 187v, 110, 160. Cf »leżeć jako w barłogu«, »leżeć jako sprochniały pień«.

W charakterystycznych połączeniach: jedno leżeć (2), jedno tylko, tyl(k)o (3).

Zwroty: »leżeć jako [kto, co] w barłogu« [szyk zmienny] (4): Bychmy iedno ná piecży Boſkie dáry mieli/ Iako świnie w bárłogu dármo nie leżeli. RejWiz 56; A też ſą ták roſpieſzcżeni/ iż iuż iedno iáko niewiáſty leżą w bárłogoch ſwoich/ á ku żadney obronie/ áni ku żadney dobrey ſpráwie ni nacż ſie nie przygodzą. RejAp 80; RejZwierc 15, 164v.

»bezpiecznie leżeć« (1): Przecż nic nie dbaſz á beſpiecżnie leżyſz. RejPos B.

»darmo leżeć« [szyk zmienny] (3): RejWiz 56; IEdnoby też trzebá kiedy cżemu cżás przypádnie iáko kárwowi dármo nie leżeć/ á nadobnie ſię y z żonką y s cżeladką do wſzytkiego przycżynić. RejZwierc 110, 179v.

»w kącie leżeć« (1): Snacz wżdy mogło bycz czo zniego Ku twey chwalie godniéyſſygo Niż tak wkączie leżecż pſſiego RejKup cc4.

»leżeć marnie« (1): A wżdyby cie też co kiedy ruſzyć mogło/ żebyś thák nie leżał márnie iáko ſłoń podpárſzy ſie drzewá RejZwierc 160.

»leżeć na miejscu (jednym)« [szyk zmienny] (3): BielSat G3; Leżąc prożno ná mieyſcu/ wolą ſwoy cżás zmudzić BielSen 16 [idem BielSat ]; CzahTr C.

»w pokoju leżeć« (1): Sromota y nie ſprawiedliwoſć krolowi w pokoiu leżeć, gdyż iego lud walcży BielŻyw 166.

»leżeć prożno, prożnując; leżąc prożnować« [szyk zmienny] (3 : 2; 1): Lepyey wżdy niżli drudzy/ co leżąc prożnuią/ Z oną cżyſtą vrodą/ po kárcżmach łotruią RejZwierz 117v; RejZwierc 145; BielSpr c; BielSat G3; Nie leżał nigdy prożno/ powołánia ſwego Rycerſkiego pilnie ſtrzegł kleinotu zacnego. StryjKron 567; BielSen 16.

»leżeć jako sprochniały (a. niepotrzebny) pień« (2): Ale owo prożnuiące idolum á ná co ſie inego przygodzi? iedno leży iáko ſprochniáły pień RejZwierc 160v, 155v.

Szereg:»leżeć albo siedzieć« (1): A nákoniec áni Bogu áni ludziom/ áni ſobie w niwecż ſie przygodzić nie może [zafrasowany człowiek]/ iedno tylko leży álbo ſiedzi iáko niepotrzebny pień RejZwierc 155v.
α. Spać, także leżeć przed zaśnięciem i po przebudzeniu; dormire, iacere Vulg, PolAnt; accubare, requiescere PolAnt (86): Więc ono ktore nośiłá/ Leżąc w nocy vduśiłá: A o ktore nie niedbáłá/ Potym zá namilſze miáłá. BierEz M, Q3; FalZioł V 13v; kſzyądza Lączkiego kthori na then czaſch ſpall Budzicz naczal mowyącz Mili kſzyezą Lączky proſchą wſtanczie ſemna gracz. Tham prziſtapywſchi thenze wirzschowſki rzekl myli panye day mv V. M. pokoy bocz nyedawno lyezi. LibMal 1545/102v; Zna theſch yz wnoczi gląmboko na pokoy gdzie zuchowſka ſczorka ſwą a zdruga dzyewka lyezala themze kluczem othworzywſſy wſchedl. LibMal 1546/114, 1547/126v; RejJóz C8v [2 r.]; MurzHist T4; Ráno leżąc nárzeka przewráca ſie ięcży RejWiz 15; Leop Ruth 3/4, 8; RejFig Dd7; Ieſliż ſię vkłádźieſz/ nie przyidźie ná ćię ſtrách/ á leżąc nie zátrwożyſz ſię/ y gdy ſię vpokoiſz/ wdźięczny będźie ſen twoy. BibRadz Prov 3/24, I 3a marg; BielKron 24, 62v, 85, 380v, 453; GórnDworz S8v [2 r.]; HistRzym 29, 36v, 53, 59v [3 r.], 115v, 116; RejPos 104v; Y było dniá onego/ że Heli leżał ná mieyſcu ſwoim/ á ocży iego pocżynáły ſię záćmiáć BudBib 1.Reg 3/2, 1.Reg 26/7; SkarŻyw 347; Názáiutrz ráno wyſzumiawſzy ſię/ pátrzy gdźie leży WerGośc 246, 245, 246, 251 [2 r.]; RybGęśli B2v.

leżeć na czym (16): LibMal 1547/129v, 1548/145v; A on leży ná pyecu ná ſuchym noclegu. RejWiz 120v; A gdyż pocżął ſpáć/ tedy oná wyćiągnąwſzy pod nim cżęść ſukná na ktorey leżał/ y pomyſliłá rzekąc HistRzym 63; KochFr 18. Cf »leżeć na kamieniu«, »leżeć na ławie«, »leżeć na [czyim] łonie«, »na łożu leżeć«, »na pościeli leżeć«, »na ziemi leżeć«.

W połączeniu szeregowym (1): Strożowie iego wſzytcy ſą ślepi/ nie wiedzą (nic)/ wſzytcy ći ſą pśi niemi/ niemogą ſzcżekáć/ drzemią/ leżą/ nawidzą drzemáć. BudBib Is 56/10.

W przeciwstawieniach: »leżeć ... czuwać, ocknąć się« (2): Ia leżałem y ſpałem (á) ocknąłem [accubui et dormivi et evigilavi] bo Iehowá podpierał mię. BudBib Ps 3/4[6]; czuway/ á nieleży Ale grobu pilno ſtrzeży. MWilkHist B4v.

W porównαniu (1): Pátrz kiedy vſnie ciáło/ iáko gliná leży RejWiz 120.

W charakterystycznych połączeniach: leżeć w chlewie, przy domie bożym, u drzwi, w gmachu, w komnacie, u nog, na piecu, na płotnie, na polu, na wozie (wozku) (2); leżeć w nocy (przez noc) (2); dobrze leżeć (2), źle (2).

Zwroty:»leżeć bezpiecznie« = nie obawiać się; fiducialiter requiescere PolAnt [szyk zmienny] (2): BudBib Is 14/30; IVż my leżmy beſpiecżnie gdy Mikołay w polu/ Nie myſlmy nic o walce ále o pokoiu. PaprPan Xv.

bibl. [Ez 4 w alegorii o niejasnych funkcjach] »leżeć na boku, na bok lewy (a. jeden)« = dormire super latus (sinistrum) [szyk zmienny] (5 : 2): á z tego ſobie vczyniſz chleb według liczby dni ktorych leżeć będźieſz ná boku twym BibRadz Ez 4/9, Ez 4/4; BielKron 96; A ty leż na bok twoy lewy/ á włoż niepráwość domu Izráelowego nań/ wedle licżby dniow/ ile ich leżeć będzieſz ná niem/ (że) ponieśieſz niepráwośći iych. BudBib Ez 4/4, Ez 4/9; SkαrŻyw 32.

»leżeć na (gołej) ławie« [szyk zmienny] (2): Iſch v Mortarwayſza Murarzewy weſpyączky zwaczka groſſi 44 pyenyedzy wyall lyezacz polye nyego na lawye. LibMal 1547/126v; GliczKsiąż E5.

»leżeć na [czyim] łonie« (1): Dla miłośći towárzyſzá twego dopuść mi leżeć ná twym łonie/ ábych ſie trochę przeſpał/ bom vſtał z chodu. HistRzym 78v.

»na łoż(k)u leżeć« [szyk zmienny] (8): Ná ktorembykolwiek łożu tháki ktory ma płynienie naſienia leżał [Omne stratum, in quo dormierit]/ łoże ono ieſt nieczyſthe BibRadz Lev 15/4; HistRzym 41, 45v, 48v, 53, 84v; Ceſarz Otto trzeći názwány dlá wielkich cnot Mirabilia mundi/ ná łoſzku Romuáldá leżał. SkarŻyw 573 marg; ZbylPrzyg B3.

»z pokojem leżeć« (1): Ten obyczaj mowienia od tych ieſt wźięt/ ktorzy v drzwi legáią/ á z pokoiem długo leżeć nie mogą dla onych ktorzy támtędy cżęſto y tám y ſám chodzą. BibRadz I 3a marg.

»do południa leżeć« (1): Do pułnocy gáchuie/ do południá leży KlonWor 61.

»na pościeli leżeć« (1): ná żadney pośćieli leżeć niechćiał dla záſpánia BielKron 349.

»jako umarły leżeć« (1): Ná co więc noc ieſt nalepſza/ gdy ludźie iáko vmárli leżą SkarKaz 609b.

»leżeć na (gołej a. twardej, a. bez posłania) ziemi« [szyk zmienny] (5): kárze cialo przenáſwiętſſé/ niewinne/ na golé ziemi leży/ między zwiérzęty mieſſká ij s nimi optzuie. OpecŻyw 37; Nie ták yáko dzis cżynyą/ záwżdy ocyec mátká ſynacżkowi o kilká poduſk puchowych musi ſie ſtáráć/ nie dopusći mu ná gołey łáwie álbo źyemi leżeć. GliczKsiąż E5; lezeli tám przez noc w nędzy bez poſłánia ná źiemi BielKron 354v; RejPos 104v; RejZwierc 154.

Szeregi: »położyć się i leżeć« (1): A gdy poydzie ſpáć/ náznácż że ſobie mieſce gdzie będzie leżał: á przyſſedſſy podnieſieſz plaſſcżá ktorym ſobie nogi odzieie/ y położyſz ſie tám y będzieſz leżáłá [proicies te et ibi iacebis] Leop Ruth 3/4.

»leżeć i (a, albo) spać; leżąc (nie) spać; leżeć śpiąc; usnąwszy leżeć« = accubare et dormire PolAnt [szyk 6 : 2] (4; 2; 1; 1): gdi on na woſku czaſſem vſnawſchi lyezal LibMal 1545/103v; A ták Dawid y Abiſái przyſzli w nocy do woyſká/ á Saul leżał ſpiąc [iacens dormiebat] w oboźie BibRadz 1.Reg 26/7; Mącz 70c; Spáć albo leżeć thám gdźie wodá ſzumi [...] pomaga ku ſpániu. SienLek 56; Tedy przyſzedł Dawid y Awiſzái do ludu w nocy/ á oto Saul ſpał leżąc w obozie BudBib 1.Reg 26/7, Ps 3/4[6]; SkarŻyw 133; GrabowSet Vv.

W przen [aluzja do przysłowia] (1): Acżći ták powiedáią kto ſam w piecu lega/ Tedy támże ożegiem y drugiego ſięga. [...] Boć nic ná tym choćia teſz ſam w tym piecu leżę/ Lecz z drugimi do tegoſz kreſu śmiele bieżę. CzahTr C4v.
β. O stosunkach intymnych, zwlaszcza współżyciu płciowym; concumbere, cubare, rem habere PolAnt; dormire Vulg; concubare Calep (18):

leżeć na czym (5): Przecz tego ſmutny v fortuny ſobie Ziednáć niemogę/ áby głowie obie Poſpołu ná twym wdźięcznym mchu leżáły/ A zobopólnych rozmów vżywáły. KochFr 18; KochPieś 29. Cf »na łożu leżeć«.

leżeć po(d)le kogo (2): Zeznala theſch prawdziwye ze zeczczia polye thego stacha lyezala awſſakoſz nygdi ſnym rzeezi czielyeſzny nyemyala LibMal 1552/169v; BielKron 298v.

leżeć z kim (12): á częſć [elektwarza] w prawey ręcze dzierżeć, gdy kto ma z panią leżeć/ thedy mu ſyna pocżnie przez wątpienia. FalZioł IV 9a, IV 56a; Tamci łoże vflane [!] Na nim leży pan z panią LudWieś A2v; LibMal 1549/150v; Tedy oná vłápiłá go zá ſzátę mowiąc/ Leż ze mną BibRadz Gen 39/12, 2.Reg 13/11, 14, I 181b marg; Zoná ktora leży z inym choćia mężátká/ niema grzechu ieſli niepocżęłá od niego BielKron 465v; BudBib Bar 6/42[43]; SkarŻyw 118; Calep 234a.

W charakterystycznych połączeniach: leżeć z drugim (innym) (2), z mężem, z panią (2), pospołu, na ręce [u kogo] podle żony; leżąc cudzołostwo płodzić.

Zwrot: »na łożu (małżeńskim) leżeć« [szyk zmienny] (3): LudWieś A2v; ſznya na lozu malzenſkym lyezacz czudzoloſtwo plodziell LibMal 1549/150v; HistRzym 54v.
Szereg: »uczynić [komu] gwałt i leżeć« (1): Ale on nic niedbał ná ſłowá iey/ owſzem ſię zmocniwſzy vczynił iey gwałt y leżał z nią [oppressit eam et rem habuit eum ea]. BibRadz 2.Reg 13/14.
W przen (1): Tho dwoie/ ćiáło y duſzá weſpołek ſie miłuią/ ták że w iedney komorze leżą/ to ieſt w ſercu HistRzym [39]v.
γ. O pozycji zajmowanej dla okazania własnej małości, uniżenia; iacere Vulg (25): Przyſzedſzy do kośćiołá pádł przed grobem S. Woyćiechá/ leżał długo. BielKron 344v; A nákoniec iedno Weneckie Kſiążę Fránciſcus Dándalus rzecżony/ gdj był tą błyſkáwicą záklęty/ tedy zá pokutę muſiał ná ręku á ná nogach przyleść iáko pyes do ſtołu pod nogi Klimuntá trzeciego/ y tám leżał przez wſzytek obyad iego RejAp 114; BudBib 2.Mach 10/4.

leżeć przed kim, przed czym (4): Będą leżeć źli przed dobrymi: y bezbożni przede drzwiámi ſpráwiedliwych [Iacebunt mali ante bonos et impii ante portas iustorum] Leop Prov 14/19; Iozue rozdárł ná ſobie odzyenie/ y leżał przed Arką ná zyemi áż do wiecżorá BielKron 47v; SkarŻyw 160, 357.

leżeć przy czym (1): Vkaſz proſzę ćie/ ktorego dziadá/ álbo Bábę naſtárſzą/ ktorzy vſtáwitznie przy obráziech y kośćielech wáſzych leżą/ y ná obrázy záwżdy pátrzą/ áby ſie tzego zbáwiennego z obrázow náutzyli? KrowObr 115.

W połączeniu szeregowym (1): Acháb ſie zlękł/ rozdárł ná ſobie ſzátę/ y odzyał ſie we włoſienicę/ leżał ná worze. BielKron 85v.

W przeciwstawieniach: »ustać (2), podnosić się, stać ... leżeć« (4): Leop Ios 7/10; Y vſłyſzał głos Boży: wſtań nie leſz twarzą na ziemi SkarŻyw 502, 69, 160.

W charakterystycznych połączeniach: leżeć przed arką, przed drzwiami, przed grobem, przed kościołem, przy obraziech i kościele, przed ołtarzem, na worze, miedzy pokutującymi.

Zwroty: »leżeć krzyżem, na krzyż« [szyk zmienny] (5 : 1): RejPos 276v; StryjWjaz C2, D2v; y wnet do innego bliſkiego Kośćiołá ſzedwſzy/ krzyżem leżał/ proſząc Páná Bogá áby mu drogę do iego zbáwienia vkazał SkarŻyw 28, 357, 511.

»leżeć u nog [czyich]« = błagać usilnie (1): Poyźrzyćie Pánowie [...] ná [...] tłum ludźi [...]/ którzy teraz z płáczem/ y z krzykiem wielkim leżą v nóg wáſzych/ ręce ſwé do was wznoſzą/ was proſzą OrzJan 20.

»leżeć w popiele« [szyk zmienny] (3): byłá wielka żáłoſc miedzy żydy/ poſt płácz y nárzekánie/ á wiele ich oblokſzy ſię w wory leżeli w popiele [et cinis sternebatur multis]. BibRadz Esth 4/3; BudBib Esth 4/3; SkarKaz 120b.

»w popiele leżeć [u kogo]« = być w pogardzie (1): Wierę kiedy ſie tá/ ták ſrodze obchodzi s tymi/ ktorzy ſą iey chęći dobrze godni/ pewnie ći ktorzy nie ſą godni/ w popiele v niey leżeć muſzą GórnDworz Dd3.

»w prochu leżeć« (1): y przetoż y wory ná ſię kłádli/ y w popiele y w prochu leżeli/ áby tym więtſzą żáłośćią y ſmutkiem nápełnić ſercá dwoie mogli SkarKaz 120b.

»leżeć na twarz, na twarzy, twarzą« = pronum iacere Vulg [szyk zmienny] (2 : 1 : 1): Leop Ios 7/10; Y ieſzcże modlitwy/ ná twarz leżąc/ nie ſkońcżyłá/ á owo Angioł ią podnośić z ziemie pocżął SkarŻyw 69, 160, 502.

»leżeć na ziemi« (4): Wſtań/ co leżyż ná twarzy ſwey ná źiemi [surge, cur iaces pronus in terra]? Leop Ios 7/10; BielKron 47v; SkarŻyw 151, 502.

W przen (2): Przybliż ſię proſzę/ á gdyżeś ſam drogá/ Przy tobie leżąc/ żebrze chęć niebogá. GrabowSet N4.
Zwrot: »leżeć krzyżem [pod czym]« (1): Pádniże przęd nogámi Bogá naywyżſzego/ Leſz krzyżem pod ozdobnym máieſtatem iego WisznTr 29.
δ. Być pochowanym, pogrzebanym; iacere, requiescere PolAnt; positum a. sepultum esse Vulg (156): KrowObr 170; RejZwierz 7v [2 r.]; BibRadz Matth 28/6; BielKron 357; GrzegŚm 38; RejZwierc [238]; SkarŻyw 132, 140, 189, 213, 441, 567; KochFr 130; KlonŻal Dv; ArtKanc F3, F15, F15v; Ku téy poſzli mohgile/ gdźie Achilles leży GórnTroas 72, 74; WujNT Matth 28/6, Ioann 20/12; SkarKaz 41b, 386a [2 r.].

leżeć miedzy kim (4): Iżeś nie ſtrzegł przykazania Páńſkiego/ nie będzye twoie ciáło w grobie leżáło miedzy oycy twemi. BielKron 83, 154v, 173, 238v.

leżeć przy kim (1): niech ſie mé złé ſkóńczy Smierćią lekką: nieſczęśćie niech gniewu dokończy Ná mnie/ żebym przy mężu onym ſwoim leżáłá GórnTroas 44.

leżeć gdzie [o miejscu grobu] (49): Ciało Boleſlawa ſina grabie Morawſkiego: leży [humatum est] w Lubiązu w korze v bratow konwierſzow. MiechGlab 13, 27, 68; RejKup Kv, k5; W tym kroleſtwie ieſt Mediná Tálnábi/ gdzie Máchomet leży. BielKron 263v; Tych ćiáłá wſzytkich leżą w káplicy v S. Fránćiſzká kośćiołá w Krakowie. BielKron 377v, 13v, 16, 18, 19, 87v (29); HistRzym 99v; RejZwierc 273v, 274; Y zbudowáłá ná onym mieyſcu Kośćioł/ gdzie ćiáło tey wielkiey męcżenicżki leży SkarŻyw 70; Gdzie z wielką vcżćiwośćią przed Rzymem v wod Saluias leży. SkarŻyw 76, 90, 92, 93 [2 r.], 213, 408, 510, 570; StryjKron 275; LatHar 100.

W połączeniu z przydawką orzekającą (15): KochFr 53, 118; KochPam 88; Długa nádźieiá/ rádość krotka/ żal płáczliwy/ Rodźicow moich leżę tu/ przedśię ſzczęśliwy SzarzRyt C4v. Cf »w grobie leżeć położony«, »leżeć pogrzebiony«.

W przeciwstawieniach: »leżeć ... ocucić się (3), zmartwychwstać (2), wstać (2), chodzić, ożyć, trwać na świecie« (10): iákóż tedy mówić ſye nie wſtydzą óni/ ktorzy powiádáią: iż ćiáłá náſzé wiecznie w ſpróchniáłośći leżéć będą? á nigdy do żywotá wiecznégo nie ożywą? BiałKat 276; A wiele tych ktorzy leżą w prochu ocucą śię GrzegŚm 8, 11, 13; KuczbKat 50; SkarŻyw 52; MEżu móy miły/ ty iuż leżyſz w grobie/ A ia trwam ieſcze ná świećie po tobie. KochFr 81; W źiemić leży ćiáło/ lecż w ſądny dzień wſtánie WisznTr 34; ArtKanc F14v; Tę rozność tylko żywi máią z vmárłemi/ Ze onych ćiáłá chodzą/ á tych leżą w źiemi. KołakCath C.

W porównaniu (1): iż nikt z ziemie powſtháć nie może/ áż cżáſu dniá ſądu iego/ iedno on ſam/ kthory iáko Ionaſz trzy dni leżał pod zákrytoſcią ziemie. RejAp 91v.

W charakterystycznych połączeniach: ciało (umarłe) leży(-ą) (22), kości (5), przodkowie (4); leżeć w kaplicy, przy mężu, miedzy papieżmi, miedzy świętemi; leżeć po śmierci.

Fraza: »tu leży, tu leżę; w tym grobie leży« [w napisach nagrobkowych] (10 : 2; 3): Orſzvla Kochanowſka tv lezy: Kochanie oycowe, albo raczey placz y narzekanie. KochTr 13; W tym grobie piękna Timas leży pogrzebioná KochFr 54; Stániſław Strus tu leżę: nie wchodź pogáninie KochFr 52, 53, 116, 117, 118, 132; KlonŻal ktv; KochPam 88; PudłFr 61; GrochKal 20; SzarzRyt C4v, Dv, D2.
Zwroty: »na cmyntarzu leżeć« (1): Zá te ktorzy ná cmyntarzu leżą. LatHar 660.

»w grobie, w dole leżeć (położony)« [szyk zmienny] (39 : 1): O móy miły panie/ iużci ſmierdzi/ botz iuż cżterzy dnij w grobie leży. OpecŻyw 68, 163; PatKaz III 103; RejPs 129v; Leop 3.Reg 13/31; Gdy [Włodzimierz] vmárł/ námázáli go Ruſzacy máśćiámi tákimi/ iż ieſzcże w zupełnym ćiele w grobie leży w Kijowie BielKron 428; [Mahomet] leży w dole iáko ine ludźi chowáią BielKron 456v, 75, 83, 90v; RejPos Ooo4; KuczbKat 45 [2 r.], 50; RejZwierc [238]; BiałKaz C3; ſpolne teſz więzienie/ y męcżeńſtwo odnieſli/ y w iednym grobie położeni leżą SkarŻyw 131; A ty zwodźcá leżąc w grobie Miey tám pokoy dobry ſobie. MWilkHist B4v; KochFr 27, 81, 121, 132; ReszList 182; WisznTr 30; PudłFr 27, 62; ArtKans F14v [2 r.]; GrabowSet H3, O4v; LatHar 314; WujNT 385; SiebRozmyśl K4; Y było iedno przeklęctwo w zakonie/ nie leżeć zmárłemu w grobie oycow ſwoich. SkarKaz 386a; CzahTr L3v; KlonWor 82. Cf »w tym grobie leży«.

»na miejscu święconym nie leżeć« (1): A ták ſie ſam oſądził iżby go ſłożono z iego ſtolcá/ á po śmierći ná mieyſcu święconym nie leżał miedzy dobrymi. BielKron 154v.

»leżeć pogrzebiony, pogrzebionym, pochowany (a. schowany)« [szyk zmienny] (6 : 1 : 3): BielKron 403; On w prochu pogrzebionym leżąc/ wſtánie wielkiey chwále SkarŻyw 52, 92; KochFr 54, 86, 115; PudłFr 61; LatHar 100; (nagł) NAGROBEK IEDNEY PANNIE. (‒) TV on napięknieyſzy kwiát pánieńſkiey młodośći [...] leży pochowány SzarzRyt D2, Dv.

»leżeć w prochu, w sprochniałości« [szyję zmienny] (6 : 1): Koſći iego nápełnione ſą wyſtępkow młodoſći iego/ á będą leżeć z nim w prochu [super terram requiescet]. BibRadz Iob 20/11; BiałKat 276; GrzegŚm 1, 8, 11, 13; SkarŻyw 52.

»w śmierci leżeć« (1): Ták ſię wtym kazániu z ktorym chodził y o ktore zdrowie położył kochał/ iż znim vmrzeć y w śmierći znim leżeć chćiał. SkarŻyw 537.

»w ziemi, pod ziemią, w łonie ziemie, pod zakrytością ziemie leżeć« [szyk zmienny] (11 : 1 : 1 : 1): Myeycyeſſ ſyα dobrze wi wſſitky duſſe wyer[ne] ktore lyezicye wlonye zyemye długo ij ſſiro[ko] BierRaj 21; OpecŻyw 182; RejKup ſ5; BielKron 303; RejAp 91v; GrzegŚm 42; CzechRozm 194; Bo ci mieczem pobići dawno leżą w źiemi KochJez B2; NIechćiáłám ćię/ męzu móy/ zoſtáć twoiá żoná/ Ale y w źiemi leżę ztobą pogrzebioná. KochFr 86; WisznTr 34; ArtKanc S18; przodkowie wáſzéy kró: M. [...] oto pod źiemią ſámi leżąc/ tobie tę Rzeczpoſpolitą/ tę oyczyznę/ y to zlécáią Rycérſtwo OrzJan 100; KołakCath C; Niech ſámi oślim pogrzebem w ládá źiemi leżą SkarKaz 386a.

Szereg:»umrzeć i leżeć« (4): Vmarł pirwſzego dnia Maia. Roku Bożego. 1481. y leży w Conſtantinopolu [Obiit ..., in Constantinopoli sepultus] MiechGlab 68; Támże w tym Zorawnie ten Stániſław Rey vmárł/ y thámże leży. RejZwierc 274; KoehFr 27, 53.
W przen (4):
Zwroty: »leżeć w grobie« (1): Więc ſzukáć będą/ á ia co tu rzekę ſobie? (‒) Poſpołu/ powiéſz/ z miáſtem leży w iednym grobie. GórnTroas 37.

»leżeć pogrzebiony« (1): Dźiś w Rzymie zwyćiężonym Rzym niezwyćiężony/ (To ieſt ćiáło w ſwym ćieniu) leży pogrzebiony. SzarzRyt D2v.

Przen: W polemice religijnej o obecności Chrystusa w chlebie i winie (2):
Zwrot: »w grobie (aż do dnia sądnego) leżeć« (2): A więc to nie bluznierſtwo? Syná Bożego/ Páná Iezu Kryſtá znowu grześć/ iakoby ieſztze zmartwych niewſtał/ ále w drugim grobie/ Srebrnym albo Złotym/ aſz do dniá Sądnego leżał? KrowObr 105v, 105v.
ε. Mieszkać, gnieździć się (o zwierzętach) (16): A iużby to obycżay ſnadź był práwie krowi/ Ktora nátkawſzy boki leżąc nie nie mowi. RejWiz 16, 30; A będzie mieſzkał wilk z báránem/ á lampart będźie leżał z koźlęćiem [Et habitabit lupus cum agno et pardus cum hoedo accubabit] BibRadz Is 11/6, Is 11/7; CzechRozm 113v.

leżeć gdzie (11): BierEz C2v; FalZioł IV 44b; HistAl K8v; RejWiz 51; Lernaea palus, Błoto álbo yezioro támże w którym Hidrá leżáłá. Mącz 189c; Abowiém Kárṕ źimie nie chodźi/ nie páśie ſyę téż/ ieno ſye położą wybiwſzy ſobie doły iáko kotliny/ támże leżą w doléch/ y żywią ſye źiemią. Strum P. Cf Zwroty.

Zwroty: »leżeć w barłogu« (1): Bo s tym łácno by s świnią co leży w bárłogu RejWiz 169.

»leżeć pod cieniem« (1): [Behemot, tj. hipopotam] Leży pod ćieniem w iámie [Sub umbriferis arboribus dormiet in secreto] trćiny ná mokrádli. BibRadz Iob 40/16.

»leżeć w jamie« = dormire in secreto PolAnt (2): [te ryby] zimie leżą wiamach morzkich, á lecie wychodzą z nich FalZioł IV 32c; BibRadz Iob 40/16.

»leżeć w łożysku« (1): Y zaſz wydrzeſz Lwicy łup/ á duſſę Lwiąt iey náſyćiſz? Kiedy leżą w łożyſkách [cubant in antris]/ á w iáſkiniách cżynią załogi? Leop Iob 38/40.

»w mieszkaniach leżeć« (1): A (ták) w chodzi zwierz do legowiſká/ y w mieſzkániach ſwych leży [in habitaculis suis habitabit]. BudBib Iob 37/8.

aa. Stojąc, siedząc lub klęcząc opierαć się górną częścią ciała o coś (9): Iezns [!] mily od wielkiégo ſmętku zbládwſſy/ na on ſtol vpádl/ ij leżál tam przez dlugi cżas/ placżątz zatraceniá przeklętego Iudáſſa. OpecŻyw 86.

leżeć podle czego (1): á kofel ſmierdzący iákoż wcżorá vſiadł podle niego/ tákże też ieſzcże podle niego leży. RejZwierc 24.

leżeć u czego (1): A nie mam ia nic milſzego/ iák v czopu leżeć Bo tám chłodne piwecżko/ zda ſie w káłdon bieżeć. PaxLiz C4v.

Zwroty: »leżeć na piersiach« [o wyrazie ufności i przywiązania] = recumbere in sinu a. supra pectus Vulg (5): OpecŻyw 173; Leop Ioann 13/23, 25; RejPos 278v; y dla tegoż od Páná [Jan] bárziey był miłowan/ y leżał ná pierśiách Páná Ieſuſowych. WujNT 299.

»na lice leżeć na kolanoch« [o pozycji podczas porodu] (1): Zaſię ieſthliby k temu barzo thłuſta albo ciałem zbytnie była obłożona niewiaſtha Tedyby ſnadniey takowey na licze leżeć nakolanoch. Abowiem richlej y z mnieyſzą cięſzkoſcią porodzi. FalZioł V 23d.

b. O rzeczach; głównie z dodatkowym odcieniem: znajdować się [w tym: gdzie (146)] (192): BierEz D3v, Kv; PatKaz II 39v [2 r.]; FalZioł I 142a, 155d, II 2b, IV 5b, 37d, V 9, 31v; GlabGad G2v, I4; RejJóz D7; LibMal 1547/133v; RejKup f5; iż ták wiele złotá w Perſiey leży [tantum aurum in regno perside requiescit]/ iżby zwyciężyło iáſnoſć Słonecżną HistAl C4; RejWiz 12v, 25v, 132; UstPraw B2v; Wſzák y złoto gdy leży/ tedy poſmledzyeie. RejZwierz 68; Robáctwo po drogách leży iż y do miaſt przyiazd trudny przed wielkim owádem. BielKron 267v, 111v; Fugacia, mala Persica apellat Plinius, Które łatwie gniyą/ nie długo leżą/ niegodzą ſie ná chowánie. Mącz 138d; Dobrze téż pśinki vtłukſzy wlać końiowi w gárdło/ á záwiéść go gdźie ná gnoy owczy/ ktory pré leżąc SienLek 173v; HistRzym 12; HistLan F5; RejZwierc 186v; Strum G2v [2 r.]; CzechRozm 257v; KochPs 72; ZapKościer 1583/39; WisznTr 19; GostGosp 136.

leżeć na czym (26): PatKaz II 39v; RejRozpr A3; Koſchki the y zrabkyem na ſtholye lyezali wgizdbye LibMal 1547/127v; RejWiz 19, 65; BielKron 312v; RejAp 51; RejPos 222; HistLan C2v; Strum G2v; WujNT 122; Padł ná kámień co zdawná na vlicy leżał KlonWor 44. Cf leżeć czym na czym; »na drodze leżeć«, »leżeć na spodku«, »na śmieciach leżeć«, »na wadze leżeć«, »na wierzchu leżeć«, »na ziemi leżeć«.

leżeć czym [= którą z powierzchni] na czym (1): á wſzákże w onę dźiurę w podkład wetkay ſkorkę świéżą záięczą/ áby ná ſádnie śćierwiſkiem/ á nie śierćią leżáłá SienLek 180.

leżeć w czym [= w jakim sprzęcie lub narządzie] (13): Też gir żywot odmiękcża nie długo w żołądku leży FalZioł I 96b, III 25a, b; GlabGad G6v; RejKup m5v; RejWiz 13v, 14v, 61v; HistRzym 83v; Bo iáko iáſne á piękne złoto by też w naplugáwſzym worku leżáło/ tedy ono oney ſwey iáſnośći dla ſzpetnego worká nigdy ſtráćić nie może. RejZwierc 71v, 96v. Cf »w skrzyni leżeć«.

leżeć przez co (1): przez liſt piſáłá krolowi Sálomonowi/ iż widzyáłá v niego iedno drzewo ktore leżáło przez potocżek błotny BielKron 78.

leżeć jak (5): BielŻyw 22; Ale gdy zołądek tak zoſthawi iż go nie dokładzie tedy pokarm beſtworno leżi GlabGad G3; KochPieś 3. Cf »cienko leżeć«.

W połączeniu z przydawką orzekającą (9): Teſtáment leży zdárty prochem przypadł w kącie RejWiz 58v; Y Zbroicżká v Płátnerzá leży zárdzewiáła BielSpr b2v; KochPs 27; Bo iuż dwánaśćie Séymów minęło/ po oſtátecznym wydániu Státutu/ których Conſtituciȩ w ſexterniéch roſtrzéláné/ y rozróznioné dotychmiaſt leżą SarnStat *4, *7 [2 r.]; WitosłLut A5v; KlonFlis F3. Cf »na śmieciach leżeć wyrzucony«.

W przeciwstawieniach: »leżeć ... bieżeć, działać, poruszyć, wyrość« (4): BielŻyw 126; RejJóz D6v; Gdyż to máłe miſterſtwo/ kiedy kámień leży/ Piękniey Więc ná to pátrzyć/ kiedy gdzye co bieży. RejWiz 148v; KochOdpr D2.

W porównaniach (9): Máłoćby nam po zyołach bychmy przyrodzeniu/ Nie cżynili bezpráwia w piciu á w iedzeniu. Gdyż to záwżdy w żołądku iáko młoto w kádzi/ Leży/ w ktorym robacy zámnożą ſie rádzi. RejWiz 61v, 14v; Bo wcżoráyſze ieſzcże nie zgniło w żołądku/ leży iáko ſmierdzące młoto w kádzi RejZwierc 157v; KochPs 155; SarnStat *7. Cf »leżeć jak(o) kamień«.

W charakterystycznych połączeniach: bańka śklana leży(-ą), bdła, błoto, brog, ciało Boże (Pańskie) (4), czyn, dar, drzewo, gnoj, grona winne (2), jedło, kamień (kamienie) (6), karty, kloc, kłoda, konstytucyje (4), koryto, kości, kożka, krowiniec, książki (2), liście, lutnia (2), łodzia, muł, ofiara, święty olej, picie, piemądze (4), płachta, płotno, pokarm, pokrzywka, potrawa, prąd, przepaści, robactwo, rzecz (2), siekiera, skarb, skorka, skrzynka, srebro, szaty, szkatuła, szyszki, testament, towar, trąba, wełna, wilgotności (wilkości) (2), woda w stawie (2), zboże (2), zbroiczka, złoto (4), żelazo; beztworno leżeć, (tak) (nie)długo (16), przy drodze (po drogach) (2), w kancellaryjej, na majestacie, na polu, przez potoczek, jako powłoka, w puszce, na sadnie, sierścią, na słońcu (3), na stole (stoliku) (6), ścierwiskiem, na ulicy (2), w worku, wysszej łokcia, zardzewiały, zdarty.

Frazy: »księgi leżą (a. mają leżeć)« = księgi sądowe są wyłożone, udostępnione dla dokonywania wpisu (5): UstPraw B2v, G2v [2 r.]; Grammatophylacium, Káncelaria też sklep álbo ynſze mieyſce gdzie poſpolite xięgi/ w które zapiſy czinią/ leżą. Mącz 148c; Kśięgi po Sądzie trzy dni máią lezeć. SarnStat 746.

»śnieg leży« (2): Mącz 447c; Sniég ná źiemi wysſzéy łokćiá leżał KochPieś 3.

Zwroty: »leżeć we błocie« [szyk zmienny] (2): [Kur do jaspisu:] Szkodá iż leżyſz w tym błoćie/ Bo by godzien być we złoćie. BierEz M2; RejWiz 48.

»cienko, miałko leżeć« = być plytkim (o wodzie stojącej) (2): kędywodá cienko leży w Stáwie Strum L2, L2v.

»darmo leżeć« (4): [Kur do jaspisu:] Ty tedy dármo tu leżyſz/ W nicżym mi ſie nie przygodziſz. BierEz M2; RejWiz 191v; RejZwierc 18, 23.

»na drodze, naprzeciwko leżeć« = stać na przeszkodzie, zawadzać; obiacere Mącz, Calep (1 : 1): Obiaceo, Ná przeciwko komu leżeć/ ná drodze záwádzáć. Mącz 161c; Obiaceo ‒ Na drodze lięzę, zaliegłem. Calep [713]a.

»leżeć jak(o) kamień, by marne kamienie« [szyk zmienny] (3 : 1): Gdyż chleb takowy iż ieſt cięſſzy przeto w żołądku leży iako kamicn [!] GlabGad G6v; Pieniądze w ſkrzyni leżą by márne kámienie. RejWiz 13v, 18v; CiekPotr 45.

»w kupie leżeć« (1): A iż cżyrwone złote przy ſwiecy ſie zdáło/ Bo ich w kupie niemáło ná ſtole leżáło. HistLan C2v.

»leżeć pod ławą« = być ukrytym, porzuconym, nie używanym (1): Niegodziło ſię/ áni tego Pan Bog dopuśćił/ áby táka pochodnia leżeć pod łáwą á táić ſię miáłá SkarŻyw 235.

»odłogiem leżeć« (1): Więc oné [konstytucyje] ſtáré, któré tych wieków iákoby odłogiem leżą próznuiąc, poniekąd ſą porządzone SarnStat *7.

»prozno, proznując leżeć« [szyk zmienny] (2 : 1): Ludzſki åywot ieſt iako żelazo, ieſthli ſie im czo działa ogłodze ſie, ieſtli prożno leży rdza ie kazi. BielŻyw 126; MurzNT A4; SarnStat *7.

»w skrzyni leżeć« (2): Dobrze by tych ſzat poruſzyć A nie wadzy ich przeſuſzyć Czo od roku w skrzyniach leżą RejJóz D6v; RejWiz 13v.

»leżeć na spodku [czego]« (1): Kto ią [rzodkiew] iada przed obiadem/ tedy wżnoſi [!] pokarmy ku gorze á niedopuſzcża ich ſpołem leżeć na ſpodku źołądka FalZioł I [1162]d.

»na swym miejscu leżeć« (2): Káżda rzecż ma ná ſwym mieyſcu leżeć. GostGosp 12, 54.

»leżeć w szpichlerzu« (1): Aby niebyłá pſzenicá/ żyto/ groch/ Soczewicá/ y inne zboże ták weſpoł. Ale áby kożde/ iáko ſłuſze oſobno leżáło w ſzpichlerzu SienLek 45.

»na śmieciach (a. na śmieciu marnym) leżeć (wyrzucony)« (2): iż ſie ſtłukł iáko báńka śklána/ Co ná to y ná owo byłá vdzyáłána. A to co do niey wleią tym będzye śmierdzyáłá/ A potym gdzye ná śmieciu ná márnym leżáłá. RejWiz 53; KochPs 43.

»na wadze leżeć« (1): Dependo, Ná wadze leżę Mącz 289a.

»na wi(e)rzchu leżeć« (2): RejWiz 125v; Ale ty pokrywki kthóre ná nim ná wiérzchu leżą/ nie pewné ſą Strum G2v.

»w (zakrytym) kącie leżeć« (4): RejRozpr D; RejKup g7; Iuż y Lutnia w zákrytym kąćie gdźieś leżáłá/ Snadź y ſtron ſpełná zdrowych ná ſobie nie miáłá. WitosłLut A2; SapEpit A2v.

»w zawarciu leżeć« (1): Wſzákoż nie przeto podáię do niey [libraryjej] ty Kſięgi/ áby ſię ich więtſzy pocżet á licżbá w Bibliotece W. K. M. przycżyniłá/ á potym tylko iżby to w záwárćiu miáło leżeć BibRadz *2v.

»na ziemi leżeć« [szyk zmienny] (7): BielŻyw 22; Detinent terras nives, Leżą długo ná źiemi. Mącz 447c; RejZwierc 18; Twym rozumem ták miernie źiemiá vſádzoná/ Ze ná wieki nie będźie nigdy poruſzoná. Ná téy/ iáko powłoká/ przepáśći [= morza] leżáły/ A góry niezmierzoné wody zákrywáły. KochPs 155; KochPieś 3; GostGosp 48, 88.

Szeregi: »leżeć albo stać« (1): Ledá yákye [zgromadzenie rzeczy] yeſt/ gdźye częſci álbo rzeczy ledá yáko ſye zbyeżą/ á nic ná tym gdźye á yáko która leży álbo ſtoi: Yáko kupá zboża/ ſtádo źwirząt. KromRozm III F6v.

»nie zgnić, leżeć; leżąc (po)gnić« [szyk 3 : 1] (1; 3): Widziſz onego ſkępcá/ coż mu potym [bogactwie] było/ A wſzák to dármo leżąc ná poły pogniło. RejWiz 191v, 14v, 74; RejZwierc 157v.

W przen (23): RejKup g6v; RejPos 326; A on naſláchetnieyſzy wárſtát gdzieby też co ná nim kwoli niewinney duſzycy być miáło robiono bárzo zárdziewiał/ á pełen plugáwey żużelicze/ dziwnych zábawek ſwiátá tego wſzędy około niego leży. RejZwierc 71.

W połączeniu z przydawką orzekającą (5): RejPos 260; Iuż cnotá/ ſławá/ pomierność/ poććiwość/ pobożność dawno záziębła leży/ y kram dawno záwárto gdzie ią polerowáć miano RejZwierc 71; Kto ma być Królem: iuż dekrét gotowy Przed Bogiem leży KochPieś 40 [idem KochWr]; KmitaPsal A2; KochWr 16.

W przeciwstawieniu: »leżeć ... bieżeć« (1): RejWiz 149 cf »jako kamień leżeć«.

W porównaniach (6): Boſkie záś [rzeczy] iáko przyproſzone y śmiáde łeżą: iáko bywá złoto niewypolerowáne bez gláncu CzechEp 233. Cf »jako kamień leżeć«, »jako w popiele zagrzebiony leżeć«, »prochem leżeć«.

Fraza: peryfr. bibl. »zasłona leży na sercu [czyim]« = ktoś trwa w niewiedzy (2): NiemObr 83; ále áż do dźiśieyſzego dniá/ gdy Moyzeſzá czytáią/ zaſłoná leży ná ſercu ich [velamen positum est super cor eorum]. WujNT 2.Cor 3/15.
Zwroty: »jako kamień (a. kamienie) leżeć« (2): Iedno przeklęta zyemiá/ tá w ſwoiey cięſzkośći/ Vżywa vſtáwicżnie tey ſwey márney mdłośći. Iż ſie nigdy nie ruſza/ iáko kámień leży/ Choć niebo vſtáwicżnie około niey bieży. RejWiz 149; RejZwierc 65v.

»w kącie leżeć« [szyk zmienny] (4): BOguſzom tego ſzcżęſcia/ záprawdę nie ſzkodá/ Iż ſą ták obdárzeni/ ſláchetnie od Bogá. Y tych ich cnych zwycżáiow/ ſzkodá leżeć w kącie/ Gdyż dobrych śiłá Koni/ sſzkápieie w chomącie. RejZwierz 81v; RejZwierc 65v; KochCzJan A2v; zátrzymáły náwet záczęté ſtudia y conatus wielkie [...]/ które/ proh dołor, w kąćie odłogiem leżą. JanNKar A3v.

»leżeć odłogiem« [szyk zmienny] (2): Drugi raz nie wywabiſz/ iédź ſam w drógę z Bogiem/ Bo po téy fórze miéſzek móy leży odłogiem. PudłFr 34; JanNKar A3v.

»jako w popiele zagrzebiony, jako popiołem zatrzęsiony leżeć« [szyk zmienny] (1 : 1): RejAp AA3v; A wſzákoż áby tho ſwięte imię iego ták nie leżáło ná potym iáko w popiele zágrzebione RejPos 300v.

»prochem leżeć« (1): áby ſecreta ingenii iego mole pſowáć/ álbo prochem w kąćie leżąc/ zágnić miáły KochCzJan A2v.

»w śmieciach leżeć« (1): niechayże v mnie zakon twoy/ boiaźń twoiá/ y miłość twoiá w śmiećiách nie leży LatHar 642.

»leżeć wzgardzony« (2): Prot A3; Koniecżnie gdyby był ná Concilium Niceńſkiem nic nieważył rozum á wzgląd ná Bogá/ tedyby było Páphnucyuſá iednego wotum leżáło wzgárdzone [contempta iacuisset] względem ták wielkiego mnoſtwá inſzych. ModrzBaz 30.

»zawarty leżeć« (1): A coż ći będzie po onym pożytecżnym/ ktore iáko kámienie záwárte w kącie leży? RejZwierc 65v.

»na ziemi leżeć« (1): Iákoż mamy rozumieć/ áby ſię ći kocháli w rzecżách Bożych/ ktorzi z miłośći ſámych ſiebie/ á z nienawiśći drugich/ dopuſzcżáią ná źiemi leżeć [iacere] práwu/ Bożemu ModrzBaz 140v.

Przen: O dobrach doczesnych wobec Boga (5):

leżeć przed kim, przed czym (3): á więtſzy dáleko v nas ſtrách ledáiákiego thu wechciá ſwieckiego/ ktory przed thym ſtráſzliwym iáko plugáwe ſmieći leży/ á niżli Páná tego przed ktorym drży ziemiá y niebo. RejAp 15v, Cc8v. Cf »leżeć przed nogami«.

Zwroty: »(jako błoto a) jako śmieci(e) (plugawe), jako proch leżeć« (3 : 2): A coż rozumieć mamy o tym Pánu przed ktorego nogámi wſzytki bogáctwá y wſzytki roſkoſzy ſwiátá tego iáko błoto á iáko ſmiecie plugáwe leżą RejAp 176v, 15v, 115, Cc8v; RejPos 167.

»leżeć pod nogami, przed nogami [czyimi]« (2 : 1): RejAp 115, 176v; Niewierzże themu áni miey tey nádzieie/ boć to wſzytko co ieſt s ſwiátá tego/ iáko ſmiecie á iáko plewy leży pod nogámi Páná tego RejPos 167.

α. Opierać się (o budowlach lub ich elementach) [na czym] (7): BibRadz 3.Reg 6/6, 10; kazał chłopcu co go [Samsona] wodził áby go przywiodł do ſłupow/ ná ktorych wſzytek dom leżał BielKron 52; Lacus in aedificiis, Báłki álbo głádkie dyle álbo tramy ná których podłogá leży. Mącz 182b; BudBib 3.Reg 6/6; będąc málucżkim/ gdy ſłyſzał o iednym Pánu Bogu/ wedle lat ſwoich iáko miedzy gorámi vrodzony/ mniemał áby niebo ná gorach leżáło/ y tám Pan Bog mieſzkał SkarŻyw 331.

W charakterystycznych połączeniach: dom leży(-ą), podłoga, tramy (3); na balkach leżeć, na dylach, na murze (2), na odsadzeniach muru, na słupach, na tramach.

W przen (1): Gdy cżłowiek chętny/ á do kreſu bieży/ Ná ktorym/ zakład wiecżney chwały/ leży/ Pod cżás przypada/ że mu wolą mieniſz/ A przećiwnego/ cżęſto ſwym być mieniſz. GrabowSet I2v.
β. Spoczywać na czymś w pozycji przeciwnej do naturalnej lub użytkowej (17):

W połączeniu szeregowym (1): Tacżáią ſie korony/ pádáią infuły/ Z rogátemi birety waláią ſie ſtuły. Leżą tarcże/ proporce/ podle nich pobići RejWiz 82v.

W charαkterystycznych połączeniach: naczynie leży, proporzec, statek, tarcz (2), zbroja.

Zwroty: »na bok leżeć« (1): Futile, Nieyáki ſtátek álbo naczinie s ſzpiczáſtym dnem które muśy záwżdy ná bok leżeć. Mącz 141c.

»leżeć na twarzy na ziemi« [o posągu o ludzkim kształcie] (1): á otho Dagon leży ná twarzy ná źiemi [iacebat pronus in terra]/przed Archą Páńſką: Tedy podnieſli Dagoná/ y poſtáwili ná ſwym mieſcu. Leop 1.Reg 5/3.

»leżeć na ziemi« [szyk zmienny] (3): (nagł) W pokoiu figurá niedbáłośći. (‒) NA ſpokoyną figurę/ koniá vbránego/ Máluią/ w pługu zá nim/ páchołká zbroynego. A tarcż leży ná zyemi/ ptacy po niey gráią RejZwierz 117v; KochMon 26. Cf »leżeć na twarzy na ziemi«.

αα. O roślinach: być wywróconym, złamanym, ściętym (7): [Krzaki winnice] Wyśieczone w ogniu leżą/ niemáſz kto rátuiąc/ A z gruntu práwie niſzczeią KochPs 122.

W przeciwstawieniu: »zakwitać (a. zakwitnąć) ... leżeć« (2): RejWiz 83v; Iáko roſſy trawá ſyta Z poránku pięknie zákwita/ Wieczór koſą podśieczona Leży ná źiemi wzgárdzona KochPs 137.

W charakterystycznych połączeniach: krzak leży, kwiatek (2), trawa.

Zwroty: »w gnoju leżeć« (1): Kwiatek błyſzcżący ſnádnie w gnoiu leży/ Tákże chłop hárdy co ſie pychą ieży. RejZwierc 218v.

»leżeć na ziemi« (1): KochPs 137 cf W przeciwstawieniu.

W przen [w połączeniu z przydawką orzekającą] (3): Tákie więc kwiáty leża [!] koſą podsieczoné/ Albo deſzczem gwałtownym na źięmię złożoné. KochTr 14; y iáko przy poiedynkowym y ſzcżegulnym ſądźie duchowne duſze mey drzewo pádnie/ ták leżeć ná cżáſy wiekiem nieokreſzone będźie. LatHar 638.
Zwrot: »leżeć zwiędły« (1): A on z drugimi ná pokośie kwiatki Leży iuż zwiędły gwałtem/ á nie latki. SzarzRyt C4v.
ββ. O budowlach: być zrujnowanym, powalonym, zniszczonym (5): KochPs 134; Perpetuae aedes ruunt. Wſziſtek dóm weſpołek leży. Mącz 292d.

W połączeniu z przydawką orzekającą (2): Swiątnicá twoiá gore/ namiot roztargány Leży w prochu ſzkárádźie nogámi wdeptány. KochPs 110. Cf »na ziemi leżeć powalony«.

W charakterystycznych połączeniach: dom leży(-ą), mury (2), namiot, parkan.

Zwroty: »leżeć w prochu« (1): KochPs 110 cf W połączeniu z przydawką orzekającą.

»na ziemi leżeć powalony« (1): Ieſzcżeć mury ná źiemi leżą powálone KochOdpr B4.

W przen (1):
Zwrot: »w rozwalinach i rumie leżeć« (1): Szcżeśliwe práwie miáſto ktore w rozwálinách y rumie obálonego świeckiego pánowánia/ leżąc/ [...] ſzyrzey ſwoię duchowną władzą/ niſzli kiedy páńſtwo Rzymſkie/ rośćiąga SkarŻyw 408.
γ. O mgle: unosić się [nad czym] (1): Caligare dicuntur amnes, Gdy ſie kurzy z rzék/ á gdy yákoby mgłá nád wodámi leży. Mącz 31d.
δ. Być przyłożonym, nałożonym, przylegać (12):

leżeć czym podle czego (1): Tak iżeby pirwſzy palecz brzuſzczem leżał podle ſamego ſtawu dłoni koſci FalZioł V 12v.

leżeć przy czym (1): Prży thakowym rodzeniu ma [...] mazać rącżki y ramionka z pleczoma dziecięczemi/ á tak z matki wyciągać iżby rącżki przy vdzikoch leżały. FalZioł V 21a.

leżeć na czym jak (1): Acipenser seu aquipenser, piscis magnae aestimationis olim. Ribá niepoſpolita ná którey łuſzcziná wſpák leży/ to yeſt/ ku głowie á nie ku ogonowi. Mącz 2d.

αα. O szczegółach ubioru (3):

leżeć na czym [o części ciała] (1): Niewierna á pſotliwa/ przypráwiona żoná/ By też ná ſwiniem pyſku/ leżáłá zaponá. BielKom B8.

leżeć na czym [o innym ubiorze] (2): A zwiążą napierſniká z obrączki iego z Obrączkámi Efodu/ táśmą Hiácyntową/ ták iżby leżał ná háftowániu Efodu [ut sit super baltheum superhumeralis] BibRadz Ex 28/28. Cf Zwrot.

Zwrot: »leżeć na wierzchu [czego]« (1): końce łáncuſzkow/ záwleczeſz zá Oſádzenia v humerałow/ kthore będą leżeć ná wierzchu Efodu. BibRadz Ex 28/25.
ββ. O lekarstawach [w tym: na czym (5)] (6): Gdy ten worecżek przyłożyſz na głowę na ciemię/ remę zimną vlecża gdy thak długo na głowie ciepło będzie ten worek leżał/ iſzby fię głowa mogła zapocić. FalZioł I 93d, II 21b, V 88v, 89, 104v; Dobrze téż w tey chorobie vwięzáć koniowi pod gárdłem/ pokrzywnégo korzenia/ coby mu y ná pierśiach mogło leżeć. SienLek 183v.

W charakterystycznych połączeniach: worek leży; ciepło leżeć, (tak) dlugo (3), na głowie, na licu, na piersiach, na włosiech.

ε. Kryć się, tkwić w czymś (11): potim w ty dołecżki gdzie żołtki leżały: naſyp nieczo koperwaſeru FalZioł II 19b.

leżeć w czym (6): Też ſwieże riby przeſolić/ ale aby w ſoli długo nie leżały FalZioł V 64, V 94v; GlabGad H7v; Utriculus, Luská álbo plewá żytna w którey ziárno leży. Mącz 509d; Strum G3; Calep 1101b.

W charakterystycznych połączeniach: gębkα leży, jaje, ziarno (2), żołtko; długo leżeć, w konwi, w łusce, mocno, w occie, w plewie, w soli, w stręku, w ziemi.

Zwrot: »w skryciu leżeć« (1): Sublateo – Wskriczi [!] lezę. Calep [1017]b.
W przen (3):
Zwroty: »w popiele zagrzebiony leżeć« = być opuszczonym, zaniedbanym (1): káżdy napilniey ſtrzeże właſnego ſwego ábo powinowátego fwego/ á Rzecż poſpolita w popiele zágrzebiona leży. RejZwierc 194.

»leżeć w rosole« = być w kłopotach (1): Owa ták długo leżał w tym roſole KochFr 64.

»leżeć w swym starym rosole« = nie pragnąć zmian dotychczasowego położenia (1): Poki im fráſzki piſzeſz/ to rádzi czytáią/ Piſzże co ſtátecznego/ ſrodze ſię gniewáią Bo prawie (iáko mowią) to ie w oczy kole/ Snadź im miło ták leżeć w ſwym ſtárym roſole. Prot A2v.

c. O częściach ciała ludzkiego [jak] (2): á to trzeba pilnoſci aby cżłonki czo na proſciey leżałyby ſzija ſie nienachylała/ [...] y inſze cżłonki aby inacżey niżli potrzeba nie leżały nachylone. FalZioł V 35v.

W połączeniu z przydawką orzekającą (1): FalZioł V 35v cf wyżej.

2. Znajdować się, być, trwać w jakimś miejscu lub sytuacji, być położonym (590): Abowiem nigdy ſie nie ináczey nieſtánie áni ná niebie áni ná ziemi áni wgłębokoſći morſkiey iedno ták iako ſie iemu podoba/ á ſnadz y ná tych mieſcach/ ktore leżą wniewiádomych głębokoſćiach. RejPs 201v.

W połączeniu z przydawką orzekającą (1): IEden ſie pan iął báiáć/ co Srzodá vmiáłá/ Trzy látá głowá żywa ná koſciach leżáłá/ Ktora Srzodę ſuſzáłá/ áż ią rozgrzeſzono/ Toż ią potym s koſciámi do grobu włożono RejFig Aav.

W przen (1):
Zwrot: »wszem na uściech leżeć« (1): In ore atque in sermone omnium esse Wſzem ná uśćiech leżeć. Mącz 386d.
Przen: Kryć się, chować się [pod czym] (1): Pellacia, per blanditias deceptio, Piękroſzki słów pod któremi zdrádá leży. Mącz 182b.
a. O ludziach, jednostkach ludzkich: przebywać (46): bo iáko Ionaſz trzy dni w żywocie Wielorybá leżał/ ták też Pan Kryſtus do trzeciego dniá w grobie był. BielKron 92, 120v; Ibi plurimum est, Tám vſtáwicznie leży/ tám go záwżdy naydźieſz. Mącz 307b; RejAp 91v; przodkowie wáſzéy Kró: M. nie pod ſtrzechą leżąc/ ále w polu ſie potykáiąc budowálić ták wielkié páńſtwo. OrzJan 86.
Zwroty: »leżeć darmo« (1): Też nie leż domá dármo iáko niepotrzebne drewno/ miey ſie też cżáſem do konicżká/ do zbroiczki/ y do inſzych potrzebnych fobie rzecży RejZwierc 28.

»doma, w domu leżeć« = domo se tenere, publico abstinere Mącz [szyk zmienny] (4 : 1): Publico abstinere, W domu leżeć/ nie vkazowáć ſie ná wiátr. Mącz 446d, 94c; RejZwierc 28; ActReg 132; OrzJan 48.

»w kącie(ch) leżeć« (2): HistLan F6; Toć też tu trzebá rozumieć/ iż nie tylko to ieſt ćichy Czo tylko w kącie milcżąc leży/ á ni nacż dobrego áni ludziom/ áni Bogu/ áni Rzecżypoſpolitey przygodzić ſie nie może. RejZwierc 139.

»leżeć jako niepotrzebne drewno« (1): RejZwierc 28 cf »leżeć darmo«.

»odłogiem leżeć« (1): Przymiérze ſtánowić z nieprzyiaćielem: woyny zániechywáć: odłogiem prózno domá leżeć: wſzyſtko to ſą pożytki właſné OrzJan 48.

»prożno leżeć« (1): OrzJan 48 cf »odłogiem leżeć«.

Szereg: »leżeć, (a) chować się« [szyk 1 : 1] (2): y owſſem then ktoryby tákye [wrzody a niemocy, choroby] ćirpyáł w zámknyenyu á mieyſcu oſobliwem leżeć á chowáć ſie ma GliczKsiąż G4v; Mącz 94c.
α. Mieszkać, zwłaszcza tymczasowo lub w prymitywnych warunkach; sypiać, nocować, kwaterować (33): Ná co y Ceſarz z zamku pátrzyć mogł/ gdzie ze wſzytkim dworem ſwym leżał. BielKron 328v; Záwſzeć śmierć zá páſem/ być téż dobrze nigdy ná woynie nie był/ tylko w lichéy gdźie háyduczce leżał. OrzJan 43; SkarKaz 520b.

leżeć u kogo (1): czaſzu onego Gdi Pan Weyer vſzukoma sthnachty leſzal ZapKościer 1582/27.

W połączeniu z przydαwką orzekającą (1): Był też niektory żebrak imieniem Lázarz/ ktory leżał v wrot iego/ wſzytek owrzedźiáły WujNT Luc 16/20.

W przeciwstawieniu: »leżeć ... bieżeć« (1): Przydzye ſyem/ niebożątká po ſtodołách leżą/ A iáko Woźny krzyknie/ tho by pcżoły bieżą. RejWiz 123v.

W porównaniach (2): RejPos 138v; Obaczywfzy ſię ludźmi być żyli iák ludzie/ Co pierwey káżdy iák Wilk leżał w leśney budzie. StryjKron 250.

Zwroty: »leżeć u drzwi, przede drzwiami, za drzwiami, u fortki, u wrot, pod (w)schodem, przed sienią« [w tym: przed sienią abo u wrot (1)] = iacere ad ianuam Vulg [szyk zmienny] (2 : 1 : 1 : 1 : 2 : 2 : 1): RejKup 18v; MurzNT Luc 16/20; Y dał iemu chlebá ryb y wody/ áby iadł/ á kázał iemu zá drzwiami leżeć rzekąc Pielgrzymie chceſzli ſie ty oświęćić/ idźiſz ná oſobliwe mieyfce. HistRzym 37v; RejPos 138v, 161, 162; On niechćiał przed ſię odchodzić dáleko: ále leżał przed śienią ábo v wrot ták ná wietrze/ y ná zimnie przez długi cżás. SkarŻyw 184, 135; WujNT Luc 16/20.

»leżeć w karczmie« (1): Bo ſię dzys oſwieczy kazdy By też lezał wkarczmie zawzdy. RejKup m3v.

»leżeć w kącie« (1): Y leżał w onym kąćie. Y pocżnie mu iego Ociec/ z ſtołu ſwego potraw poſyłáć mowiąc: Cierpliwy to iákiś vbogi/ ták ná zimnie y deſdżu wytrwa SkarŻyw 135.

»po stodołach, w stodole leżeć« [szyk zmienny] (2 : 1): Iſch trzi nyedzielye myneli wſſobothą swyatheczna ſpyanthkv na ſobothą zwyeczora wkonynye v kvyaviny wſtodolye na przedmyeſczyv lyeząncz Staniſlawem strichem ad cuius instanciam yeſth pogimana LibMal 1552/169v; RejWiz 123v; RejZwierc 189.

Przen (14):
a) O pohańbieniu, nędzy, niskiej pozycji społecznej (12):

W połączeniu z przydawką orzekającą (1): A nędzny łázarz vćiſniony bez wſzego miłoſierdzia leży przedewroty náſzymi/ á my to ſobie zá roſkoſz á zá krotofilę mamy. RejZwierc 260.

Zwroty: »leżeć przede drzwiami, przed dworem, przede wroty« (4 : 1 : 1): Obeyrzyſz ſie tedy nędzny bogacżu/ á obácż iáka wielkość Lázárzow leży przede drzwiámi twoiemi RejPos 162v, 164v, 185v, 192; RejZwierc 260; Y co ono Zbáwićiel náſz w iednymże przykłádźie Bogacżá y Lázárzá ſrogą przegrożkę zoſtáwił/ tego ſie w Polſzce poſpolićie nápátrzy/ gdy cáła wieś Lázárzow leży przed dworámi budownych Bogacżow PowodPr 70.

»leżeć (jako) w opłotkacb, pod płotem« [szyk zmienny] (4 : 2): á koſcioł zywy nędze cirpy podplotem leząc/ yſamy gy oddzieraią y pożeraią gorſzy niſly wylczy drapieżny. SeklKat Q3, L2v; A iż też tho dla proſtych á dla tych ktorzy leżą na vlicach á w opłotkoch/ [...] ieſth vcżyniono RejPos 156, 160 [2 r.], 239.

b) O życiu doczesnym (2):

W porównaniu (1): Bo obácż w iákieyś łáſce od niego ſtworzony/ Ześ máło od Anyołow ſtanem vniżony. Nie leżyſz tu ná ſwiecie iáko ine źwirzę/ Co nátkawſzy brzuch trawą potym w piaſku gmerze. RejAp AA6v.

Zwrot: »leżeć na świecie, na ziemi« (1 : 1): RejAp AA6v; A nigdy niebędźiemy mogli ták iáko przyſtoi Páná Bogá miłowác y chwalić/ (co ieſt nieiáką rzecżą więtſzą y poważnieyſzą/ niżelibyſmy leżąc ná źiemi zá mocą ludzką doſtáć iey mieli) ieſli nas pomoc łáſki Bożey nieweſprze. KuczbKat 395.
b. O narządach anatomicznych, płodzie itp.: być położonym [gdzie] (36): O muſzyl to bycz y był dzywno czyſty zyuoth gdzye criſtus myal lezecz y chczyal ſyą narodzvcz PatKaz II 45v; FalZioł II 7d, V 16, 17a, 31, 44; Cżemu w ſamym cżłowiecże ſerce ieſt przy lewym boku gdiż v bydląt inſzich leżi w poſrzotku. GlabGad E3, E3, E7 [2 r.].

leżeć na czym (3): Płucá dwoy vrząd máią/ Sercućiem miáſto wezgłowia podłożony/ ná ktorych leży SienLek 16v, 89v, 95v.

leżeć w kim, w czym (19): PatKaz II 71; FalZioł V 33v, 85; v kthorego źwierzęćiá przodek iáko v Liſzki/ poſládek iáko v małpy/ nogi iáko v cżłowieká/ pod brzuchem ma iáko ſkrzynię/ w ktorey dźieći iey leżą ták długo/ áż ſie wychowáią BielKron 444v. Cf »w łoż((ys)k)u leżeć«, »leżeć we wnętrzności(ach)«, »leżeć w żywocie«.

leżeć czym (2): Ieſtliby ręki w niewiaſtę w prawić nie mogła/ tedy iako może tę ſtronę kthorą dziecię bliżey progu albo fortki leży: ku wyſzciu nawodzić FalZioł V 23b. Cf leżeć czym ku czemu.

leżeć czym ku czemu (1): Grżbietem ku żywotowi/ á vſty ku grzbietowi matcżynemu leży: ſkurcżywſzy ſie w kłębek. FalZioł V 15v.

W połączeniu z przydαwką orzekαjącą (3): PatKaz II 76v, 80v; WOdka Balſamowa [...] Vrynę pędzi y paniam ich przygody wywodzi/ Theż Loże w kthorym dziecię leży w żywocie vmarłe. FalZioł II 4d.

W porównaniu (1): aby lezal w zyuoczye yey yako w koſzczyele narodzywſzy ſyą PatKaz II 39v.

Zwroty: »w łoż(k)u (a. łożysku) leżeć« (4): Murm 62; Podkurzanie gnoiu ſępiego/ wywodzi Secundinę: to ieſt łożyſko wktorem dzecię leży w żywocie FalZioł IV 27b, II 4d, V 20c.

»na swym miejscu leżeć« (1): KromRozm III F7 cf Szereg.

peryfr. »[z kim] pod jedną wątrobą leżeć« = być najbliżej spokrewnionym (1): Bo mię dźiś w mym nieſzcżeśćiu y ći odbieżeli/ Ktorzy ze mną pod iedną wątrobą leżeli. CzahTr C2.

»leżeć we wnętrzności(ach)« [szyk zmienny] (2): tocz dzyw nath dzyuy yz bog nyegarnyony zgromadzyl ſyą y lezal w yey wnąthrznoſzczyach PatKaz II 47, 49.

»leżeć w żywocie« = intra uterum iacere Murm [szyk zmienny] (13): PatKaz II 39v [2 r.], 47, 76v, 80v, 83v; A napierwey ktorim obyczaiem płod w żywocie lezy/ a wielą błonek bywa obleczon. FalZioł V 15v; Ale te paćierze on mawiał liczbą wedle dni onych/ ktorych Pan Kryſtus leżał w żywoćie Pánieńſkim OrzRozm M4; ArtKanc C3v. Cf »w łoż(k)u leżeć«.

Szereg: »stać albo leżeć« (1): każdy członek ná ſwym myeyſcu/ ſwym ſpoſobem ſtoyąc álbo leżąc/ ſwego właſnego powinowátſtwá ſtrzeże KromRozm III F7.
c. O treściach intelektualnych (1): ktemu ważnieyſzy w they mierze Cicero v mnie/ ktory perfecto Oratori (ktoremu de fundo cżęſto mowić/ y pokázáć/ iáko gdzie ktory grunt leży/ á około cżego ieſth roznicżá/ przychodzi) málowánia nie náznácżył. GórnDworz B2v.
d. O większych grupach ludzi ruchomych i zorganizowanych (o wojsku i plemionach koczowniczych): być rozłożonym, rozstawionym na powierzehni ziemi (157):
α. Być rozbitym, rozłożonym obozem, obozować, stacjonować, kwaterować; castrametari (a. castrametatum esse) HistAl, PolAnt; stativa tenere Miech; residere [o wodzu] HistAl; manere PolAnt [w tym: z podmiotem w pl a. coll (101), w sg [zwykle ‘wódz’] (55)] (156):

leżeć gdzie [o miejscu rozbicia obozu] (79): Gdzieſz przez piętnaſcie dni leżącz [ubi quindecim diebus stativa continuando] wſzycko okolicżnie ſpuſtoſzyli MiechGlab 14, 6, 56; tamzeſmi y ſynſchimy pani v. k. m. vkraynnimy na yedno myeſcze zyechawſchi sye lezely kylka dny oczekawayacz poſlanczow Z oczakowa LibLeg 11/107, 11/77v; HistAl C8v, H, H7v; UstPraw Dv; RejZwierz 37v; BibRadz 1.Reg 26/5 [2 r.], I 418d marg; Prawdá ieſt/ ále niechay Krol we Lwowie albo w Kámieńcu záwſze przez látho z námi leży OrzRozm V3; kiedy drugi raz będą trąbić/ tedy ſie ma ruſzyć drugie woyſko ktore będzye leżáło od południá BielKron 39v, 30v, 85v, 112v, 119v, 125v (28); Sparserant se toto passim campo, Po wſziſtkim ſie polu roſpoſtárli/ y tu y owdźie leżeli. Mącz 403d; HistRzym 35; RejZwierc 60v, 149v, 163; Eumenes w Grecyey gdy leżał z woyſkiem przećiw Antigonowi wálcżąc/ náydowano wiele liſtow w iego woyſcże y przynoſzono mu ie BielSpr 46v, 53, 66, 67v, 68v; KochMon 25, 29; A (ták) zgromádziłem ie ku rzece/ która wchodzi do Acháwy/ y leżeliſmy tám trzy dni BudBib 1.Esdr 8/15; StryjKron 240, 472, 657, 682, 757; Gdyś w tym mieyſcu leżał Poſeł prędki z nowiną do ćiebie przybieżał/ Pewny nieprzyiaćielſki lud opowiádáiąc KochJez By, B2v, B3, B4; KochPam 83; ActReg 48, 56, 171; SarnStat 888; KmitaSpit C2, C3v. Cf »na granicach leżeć«.

leżeć od czego (z określeniem odległości) [w tym: elipsa „od czego” (1)] = być odleglym, oddalonym; abesse Mącz, Cn; dirimi, disiunctum esse, disiungi, distare, distitare, recedere Cn (5): bo od nas lyezal wwielkich oſſmy mylach na teligoly. LibLeg 11/77; Bidui castra aberant, Woyſko leżáło na dwu dniu yázdy. Mącz 24d; Ne longius a castris triduo absit, Aby nie dáley leżał od obzu [!] yedno przes trzy cugi. Mącz 429b; StryjKron 772; Iam lezał wborze dwie mili od Wielunia ActReg 56.

leżeć jak [o walorach obronnych obozu; w tym: wyrozumieć a. dowiedzieć się a. wywiedzieć się, jako leży (5)] (11): BielKron 202v, 256v, 327; Ut situm castrorum cognosceret, Aby wyrozumiał yáko obós leży. Mącz 397d; [Rzymianie] oſobno kthemu mieli młodzieńce prędkie ná zabiegi/ [...] áby ſie też wywiádowáli gdzie nieprżyiaćiel woyſko ſwoie położy/ obacżywſzy dowiedzieć ſie iáko leży BielSpr 7; Darius gdy leżał we złym mieyſcu z woyſkiem przećiw Scytom/ obacżył woyſko nierowne przećiw ſobie wielkośćią BielSpr 45, 7v, 15, 25v [2 r.], 37.

leżeć z kim [= pod wodzą kogo] (1): Drugie woyſko więtſze/ ktorego 50000. leżáło z Serebrnym od Orſzy dwie mili/ Filon Kmitá dziſieyſzy Woiewodá Smolenſki tym fortelem ſtrwożył StryjKron 772.

W połączeniu z przydαwką orzekającą (2): BielSpr 25v; Przyszli tegodnia Zołnierze zwielkim durmem [!] do Hetmana prosząc go aby ie gdzie ruszył żeby tak desides nielezeli ActReg 8.

W przećiwstawieniaeh: »ciągnąć (2), ruszyć ... leżeć« (3): Szpiegi máią ze wſzech ſtron y Mártálauzy/ gdzie leży woyſko nieprzyiáćielſkie albo ćiągnie/ wſzyſthko wiedzą przes nie. BielSpr 53, 25v; ActReg 8.

W porównaniu (1): Przeſzedſzy przez Iordan/ położyli ſie w dolney kráinie Iezráel/ á leżeli iáko ſzáráńcża. BielKron 50.

W charakterystycznych połączeniach: leżą ci przećiw tym; leżeć w boru, na gorze, u gory, pod gory, miedzy gorami, przy jezierze, przy rzece, nad rzeką, za rzeką, nie blizu rzeki, pod miastem, w jednym miejscu, w pewnym miejscu, w trudnym (złym) miejscu (2), mocno, jako szarańcza; leżeć a czekać, leżeć czekając (oczekawając) (2).

Frazy: »oboz leży; leżeć obozem, w obozie, z taborem, w taborze« [szyk zmienny] (1; 3 : 1 : 1 : 1): Leżąc Kocyánder w zyemi Boſeńſkiey s taborem ſwoim/ oblegli ie Turcy w koło iż im żywnośći nie mogły przebyć niſkąd. BielKron 191, 202v, 398v; Mącz 397d; BielSpr 65v; Y leżeli obozámi ći przećiw tym ſiedm dni [Et castrametati sunt isti eontrα illos septem diebus]. BudBib 3. Reg 20/29; StryjKron 657.

»wojsko (a. [ile] wojska), lud, żołnierze (a. żołnierz) leżą(-y); z wojskiem, z ludem leżeć [o wodzu]; wojskiem leżeć« = castrametari (a. castrametatum esse) HistAl, PolAnt; cum exercitu residere HistAl [szyk zmienny] (22 : 2 : 2; 7 : 7; 4): BielŻyw 162; A gdi ſie przez ſtrażą dowiedział iż Etius z niewymownym ludem pod gory Korytanſkimi leżał cżekaiąc go [quod Ethius et innumere gentes in radicibus Alpium operirentur eum], Obrocił ſie zaſię do Dalmatiey y Hiſtriey MiechGlab 56; Tegoż cżáſu niektory mąż bárzo mocny/ kthoremu imię Amontá kſiążę rycerſtwá Dariuſowego pod Arabią/ z ręką nieprzyacielską woyskiem leżał [cum manu hostium residebat]. HistAl C8v, Hv, H7v; UstPraw Dv; RejZwierz 9; BibRadz 1.Reg 26/5 [2 r.]; Nádiecháliſmy ie gdy woyſkiem leżeli/ było ich w pocżćie trzydźieśći y pięć tyſięcy Káráwany BielKron 456, 39v, 112v, 119v, 201v, 227v (17); HistRzym 35; RejZwierc 163; Iáko Woyſko ma leżeć z Namioty. BielSpr 7v, 15, 37, 45v, 46v, 53, 66, 68v; żołnierze náſzi ná gránicy leżą [militem nostrum in finibus versari] ModrzBaz 103; StryjKron 772; BielSjem 32; KochPam 83; GórnRozm M2; ActReg 171; Dan w Kole ná polu tám gdźie Woyſká náſze leżáły [Actum in Colo Campestri stationum exercituum nostrorum JanPrzyw 11] SarnStat 888; KmitaSpit C3v.

Zwroty: »na granicach leżeć« = in finibus versari Modrz [szyk zmienny] (8): BielKron 108v, 400v, 402; Limitanei milites, Którzy ná gránicách leżą. Mącz [194]a; A ták Iuda y brácia iego widząc iſz ſię złego przymnażáło á iſz iuſz ony woyſká leżą ná gránicach ich [et exercitus applicabant ad fines eorum Vulg] BudBib 1.Mach 3/42; ModrzBaz 103; GórnRozm M2 [2 r.].

»leżeć pod namioty, z namioty, w namieciech« (4 : 1 : 1): Przetoż przyſzedł áż ku mieyſcu gdźie Saul leżał z woyſkiem/ y widział kędy ſpał Saul/ y Abner ſyn Nerow [...]/ Bo Saul ſpał w oboźie/ á lud leżał około niego w namiećiech ſwoich [et populus erant castrametati per circuitum]. BibRadz 1.Reg 26/5; Rzekł/ Arká Boża y pan moy Ioáb tákież wſzyſcy Izráelitowie w polu leżą pod namioty ná zyemi/ á iabych miał domá wcżeſnośći vżywáć nád nie? BielKron 70v, 401; BielSat Hv; BielSpr 7v; BielSen 19.

»leżeć w obronie« (1): áby przes to: ták ſłyſząc nieprzyiáćiel mniemiał woyſko leżeć w obronie/ á ſam w nocy vſtąpił z ludem. BielSpr 45v.

»w polu, polem leżeć« [szyk zmienny] (3 : 1): TEbańſki Krol gdy polem z wielkim ludem leżał/ Przypádłá nań potrzebá/ iże precż odbieżał. RejZwierz 9; bo leżeli iedni w polu pod namioty drudzy w Kijowie BielKron 401, 70v; ActReg 168.

»prożno leżeć« (1): Tegoż Roku Włádiſław Iágieło przećiw Turkom pięć tyſięcy iezdnych Polakow/ y Litwy z Ruſſakámi ná pomoc Ceſárzowi Sigmuntowi poſłał do Wołoch/ ále záś iáko przyſli ták wyſli/ gdy Ceſarz w Czechách zábáwiony prożno leżał. StryjKron 557.

»leżeć na ziemi« [szyk zmienny] (2): Rzekl Vryiaſz do Dawidá: Archá Boża/ y lud Iſráelſki y Iudſki mieſſkáią theraz pod namioty/ á Pan moy Ioáb/ tudzieſz ſludzy Páná moiego ná źiemi leżą [super faciem terrae manent] Leop 2.Reg 11/11; BielKron 70v.

Szereg: »położyć się i (a) leżeć« (2): BielKron 50; A Litwá ſię położyli ná Gorách/ y leżeli tám ná ten ćzás przez wſzytkę Ieſień. StryjKron 682.
W przen (2):

W porównaniu (1): bo przeto zoſtáwieni ſą ći Philiſtynowie w ziemi ſercá náſzego: ábyśmy niezlenieli/ ále iáko wpolu záwżdy leżeli SkarŻyw 560.

Zwrot: »w polu leżeć« (2): SkarŻyw 560; Zwyćiężcy wſzytkich trudnośći/ ktorzy śpiewaćie pieśni wygráney bitwy wáſzey: wſpomnićie ná nędzne towárzyſze/ ktorzy ieſzcze w polu ná żołdźie niebeśpiecznym leżą/ á ná trudnym y ſtráſzliwym morzu żegluią. SkarKaz 639b.
αα. Oblegać; obsidere Miech, Vulg; oppugnare Mącz (43): Mieſzcżánie ráno vyrzeli z muru wielkość mąki/ mnimáli áby ſie to ná długi cżás gotowáli leżeć/ poſłáli łáſki proſić BielKron 301.

leżeć gdzie [w tym: około czego (21), u czego (6), pod czym (4), przed czym (1)] (39): tamże Tatarzy gdy miaſto puſte nalezli zamek optocżyli/ ale nie długo tham leżącz [Et post aliquot dies obsidionem solventes] odiechali MiechGlab 9, 56; HistAl B7; Leop 4.Reg 17/5, 2.Par 32/9; RejFig Dd7v; A Káldeycżycy leżeli około miáſtá [et Chasdim erant iuxta civitatem per circuitum]. BibRadz Ier 52/7; gdy [Francuski król] obegnał Pápią [lege: Pawiją] przez źimę tam leżano BielKron 201v; Miáſto y zamek Moſkwę oblegli/ [...] by byli ieſzcże ze trzy dni leżeli około Moſkwy/ poddáli by ſie byli BielKron 439v, 69v, 89, 104, 104v, 106v (26); Mącz 330b; RejZwierc 45, 163v; StryjKron 502, 637, 647.

W połączeniach szeregowych (2): A potym gdy ſie mu ſprzećiwił Ozee/ prośiwſzy k ſobie krolá Egipſkiego ná pomoc Sálmánázár/ przyciągnął do Sámáryey/ obległ miáſto/ leżał około niego trzy látá. A gdy ią głodem śćiſnął/ łácno ią otrzymał. BielKron 89, 257.

W charakterystycznych połączeniach: leżeć około miast(eczk)a (9), pod miastem (2), przed miastem, około zamku, pod zamkiem (2).

Fraza:»wojsko leży; z wojskiem, z zastępem leżeć« = cum exercitu obsidere Vulg [szyk zmienny] (4; 2 : 1): odzierzawſzy wſzytkę Syrią przyiechał y rozbił namioty nád miáſtem Tyr/ gdzie tám Alexander z zaſtępem ſwym leżąc [ubi Alexander cum exercitu commorans] wiele nieprzeſpiecżnoſći pożył/ bowiem było miáſtho bárzo twárde/ ták w ogárnieniu morskim iáko y w mocnym budowániu HistAl B7; Leop 2.Par 32/9; A gdy thám [pod Jeruzalem] Dawid leżał z woyſkiem ſwoim/ wzyął miáſto nizſze przez wydánie Ornán Iebuzá BielKron 69v, 104v, 106v, 380v, 457v.
Zwrot: »prześpiecznie leżeć« (1): Sendywoy Swidwá [...] máiąc s ſobą trzy ſtá ludźi z włocżniámi y s kuſámi/ rzućił ſie ná woyſko Domárátowo ktore prześpiecżnie v Poznániá leżáło ráno poki ieſzcże leżeli/ niżli ſie vbráli BielKron 380v.
Szeregi: »oblec, (i) leżeć« (2): Pod tym Ceſárzem Sáráceni oblegli Konſtántynopole y leżeli v niego ośḿ lat BielKron 167v, 109v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»położyć się, leżeć« (1): A gdy Amurat przyciągnął z ſynem Machomethem/ wielki ſtrách okazowali wſzythkiey Albániey/ położyli ſie w koło Kroiey/ leżeli ná dwie mili ze wſzech ſtron BielKron 249v.

»przyciągnąć, (i) leżeć; przyciągnąwszy leżeć« (2; 1): tam czo naznamienitſze miaſta zburzywſzy przy morzu Adriaticſkim przyciągnął ku Akwilei j leżał około niey przez trzy lata [ad Aquilegiam venit et per triennium obsedit]. MiechGlab 56; Z ieździł pothym y zdobywał wſſyſtkę źiemię iego/ potym przyćiągnąwſzy do Sámáriey/ leżał v niey trzy láthá [ascendens Samariam obsedit eam tribus annis]. Leop 4.Reg 17/5; BielKron 298v. [Ponadto w polączeniach szeregowych 2 r.].

β. Być uszykowanym [jak] (1): Ieſth tedy wielki pożytek wſzem ludziom Rycerſkim tak iezdnym iáko pieſzym/ cżęſto wyieżdżáiąc ná plác ku ćwicżeniu áby miał zwycżay dobry á wiedział [...] iáko wielkie cżoło ná dłuż/ iáko też we śrzodek leży/ iáko cal ſzykowan/ iáki lud ná przodku álbo ná calu BielSpr 8v.
e. O narodach: zamieszkiwać; situm esse Mącz [gdzie] (6): drudzy też [Tatarzy] po polach Sarmatiey Europſkiey leżąc przy Białym iezierze y przy morzu pontſkim, aż do Białego grodu trzymaią. MiechGlab 72; A narodowie oney źiemie/ kthorzy leżeli nád themi ći [incumbentes his] co ſą w żydowſtwie/ y podnoſſąc im budowánie/ á załogi cżyniąc/ y lud ná nie przywodząc/ bronili im budowáć Leop 3.Esdr 5/72; BielKron 337v; Mącz 397c.

leżeć miedzy czym (1): Miedzy ktoremi ty narody náſzego ięzyká leżą BielKron 338.

W połączeniu z określeniem strony świata i dodatkowego obiektu geograficznego (1): Y poráźił Fud y Lud/ y poborżył wſzytki ludźi z Kaſes y z Izmáel ktorży leżą ku puſzczy ku południu od Cheleyczykow [qui erant contra faciem deserti et ad austrum terrae Cellon Vulg]. BibRadz Iudith 2/12[13].

f. O obiektach geograficznych (najczęściej określa położenie geograficzne i topograficzne), gospodarczych, astronomicznych, geometrycznych itp.: być położonym, rozciągnąć się; stać; zawierać się; situm esse Mącz, Vulg, Modrz, Cn; esse Miech, Vulg, PolAnt; positum esse Vulg [gdzie] (257): ZapWar 1523 nr 2191, 1542 nr 2450, 1545 nr 2627, [1547] nr 2652, 1548 nr 2667, 2668, 1553 nr 2685; Murm 30; MiechGlab *7v, *8, **5v, 1, 74; ComCrac 19; POtem poſzedł Ieſus za morze Galileiſkié/ Któré leży pod miaſtem Tiberias rzeczonem MurzNT Ioann 6/1; Leop Num 22/1, Ios 12/2, 9, Ez 27/3; UstPraw E2v; BibRadz Gen 14/15, Iudic 18/28, I 253c marg, 418c marg, Iudith 2/10[12], 3/12; gdyż to [przedmieście] w dobrey obronie zá ieźiorem y wáły od nieprzyiaćielá leży BielKron 316, 8v, 9, 75v, 159v, 193 (48); Euboea, insula in mari AEgeo, Teras Nigropontem zową/ przi którey wyſpie máły ſtrumień morzá od Mácedoniey odtrącony leży. Mącz 109a; Compestella, Gdzie ſwiętego Iákubá grób powiedáyą leżi. Mącz 142b, 2c, 20d, 30d, 32d, 55a [2 r.] (23); Wiedz záiſtą rzecż/ że niektorego klaſztoru opát ktory przy morzu leży/ ten mie wychował HistRzym 37; BielSαt M4v; KwiatOpis A4v, Bv, C3; BietSpr 58v [2 r.]; A ták krol Ptolemeus/ pobrawſzy miáſtá leżące nád morzem áſz do Seleukyiey/ ktore teſz ſámo leży nád morzem [usque Seleuciam maritimam Vulg] zle myſlił przećiw Alexándrowi. BudBib 1.Mach 11/8, 1.Par 4/33; ModrzBaz 91; SkarJedn 173; Ogrod ktory liezy ku ſzydlicom, dzieći pierwſze trzymaią. ZapKościer 1580/7, 1581/17v, 1582/27v, 1586/68v; StryjKron 11, 16, 26, 46 marg, 51, 582; KochJez B2v; KochFr 52; KlonŻal A3v; IAkokolwiek dáleko Andromedá leży: Przedśię zá nią Wieloryb niewśćiągniony bieży KochPhaen 14, 12; BielSjem 35; Calep 198a, 551b, [834]a, 1016b; Pálcem ſkázuiąc/ gdźie Troia leżáłá GórnTroas 68; POd Párnázem/ gdźie ſtrumień ſławnéy wody bieży/ Ląká práwie ná zachód pochodźiſta leży KochFrag 28; inſza byłá źiemiá Itálſka, inſza Látińſka: Italia bowiém powyſz ku morzu Adriátckiému leżáłá JanNKar B4v; Wſzákże té zamki ſzlachćicóm obywátelóm kráiów tych/ gdźie té zamki leżą/ zléconé y dawáné bydź máią SarnStat 26; Kommiſsarze onéy źiemie y powiátu/ w którym dobrá ku rozgrániczeniu leżą [in quibus bona limitanda consistunt JanStat 404]/ [...] náznáczymy/ y náznáczyć będą powinni. SarnStat 235, 450, 474, 839, 847, 934 (14); CiekPotr 3; KlonFlis H.

leżeć na czym (31): ZapWar 1534 nr 2360; Iákożeś zginęło ktore leżyſz ná morzu [quae habitas in mari]/ miáſto známienite [tj. Tyr] Leop Ez 26/17, Ios 24/30, Tob 5/8, 1. Mach 5/46, Matth 5/14; RejFig Cc4v; ziecháli ſie do Prycyey miáſthá/ kthore leży ná gránicy Cżeſkiey BielKron 228v; To miáſto [Fryburg] ná ſkáłách y miedzy ſkáłámi leży BielKron 282v, 236v, 237, 242, 248v, 265 (16); Acrocorinthus, Góra ná któréy miáſto Korinth leży. Mącz 2d, 209d; KwiatOpis A4v; ZapKościer 1584/44, 1586/65; Ku téy gwiaźdźie/ trzy drugié koniowi należą: Ktoré ná iego bokach cztérmi kąty leżą KochPhaen 8; KlonFlis Dv, Gv.

leżeć miedzy czym, miedzy kim (a (i) (miedzy) czym) (35): Ten wyſep Taurika lezy miedźi Białym ieziorem [Est autem Tauricena insula inter paludes Meotidas] maiąc na dłużą dwadzieſcia y cżtirzy mil á na ſzyrzą pięthnaſcie MiechGlab 70; Iuż tu przypomina woyny miedzy Krolmi Egiptſkiemi y Syryiſkimi/ miedzy ktoremi leży źiemiá Zydowſka. BibRadz I 453d marg; BielKron 124, 268, 273, 278, 385 (9); mare AEgeum, Morze ktore miedzy Greciyą y Aſiyą leży. Mącz 4a, 161b [2 r.], 178a, 368c, 429d; Kąt albo Angulus ieden ieſt/ który między dwiemá liniámi proſtymi leży. GrzepGeom C3, C3, E2v, Gv, G3v [2 r.], G4; KwiatOpis A4, A4v, B, C; ZapKościer 1579/1v, 3, 3v, 1580/4, 11v, 1581/21; StryjKron 395.

leżeć czym (3): Tha [ruska ziemia] bokiem od wſchodu ſłoncza leży przy rzecze Tanais y przy białem iezierze [Latus eius orientale adiacet flumini Tanai et paludibus Meotidis] MiechGlab 76; KochPhaen 8. Cf leżeć czym ku czemu.

leżeć czym ku czemu (1): Ieſt to miaſtho [Konstantynopol] na trzy grani dwiema kątoma nad morzem, á trzecim ku polu leży [duobus angulis mari adiacens, tercio campos perspectans] MiechGlab 69.

leżeć od czego a. niżej czego (z określeniem odleglości) = być odleglym, oddalonym; abesse Mącz, Cn; distare Modrz, Cn; dirimi, disiunctum esse, disiungi, distitare, recedere Cn (17): Károluſowi poſłowie przyecháli do Mogunciey która leży pięć mil od Fránkfortu BielKron 194v, 227, 267, 430v, 431 [2 r.], 432 (13); Bidui spacio abest abeo, Przes dwá cugi leży od niego. Mącz 429b; KwiatOpis B4; ModrzBaz 93; StryjKron 395.

W połączeniu z określeniem strony świata i niekiedy dodatkowego obiektu geograficznego (28): Zaſie ku zachodu leży Podolſka ziemia [Sequitur Podolia ad occasum]/ Mołdawſkiey y Wałaſkiey ziemi ku połdniu pograniczna. MiechGlab 77, 49; LubPs N; Leop los 18/16, 24/30; KochZuz A2; BibRadz Iudith 2/14[15]; Scytia leży w źimnym á niepogodnym kráiu ná pułnocy BielKron 8v; Wtora cżęsć ſwiátá ieſt Afryká álbo Libia po Grecku/ od nas ná południe leży BielKron 269v, 9, 26v, 263v, 264, 268v (17); Spectat orientem/ Ná wſchód słóńcá leży. Mącz 405a, 76c, 405a; owaby iákożkolwiek mogli przepráwiwſzy ſię do Pheniki/ źimowáć/ v portu Kretſkiego ktory leży ku południowi y zachodu [portum Cretae respicientem ad africum et ad corum] WujNT Act 27/12.

W połączeniu z określeniem strony świata i drugiego obiektu geograficznego stanowiącego granicę danego terytorium (4): MiechGlab 76; Tranſálpiná Gálbá [lege: Galija] álbo Fráncia ktora około gor Alpes ku wſchodu leży [= wschodnią granicą Francji są Alpy] BielKron 280v, 290; KwiatOpis B3.

Zwroty: »gruntem leżeć« (1): a ten dom Gruntem leſzy na norczye ZapKościer 1584/44.

»leżeć [w tym: od czego do czego (1), miedzy czym a czym (1)] w puł drogi« [szyk zmienny] (2): Tolsburg. Zamek nád odnogą wyſzey pomienioną: á práwie wpuł drogi miedzy Nerwą miáſtem á Rewlem leży. KwiatOpis A4v; CzahTr Hv.

W przen [na czym] (1): názywáiąc nas nieſłuſznie (ále podobno z niewiádomośći) Nowokrzcżeńcámi/ przypiſuiąc nam to żebyſmy gdźie y iáko mogąc z zwierzchnośći ſię wybijáli/ á do śiebie ią/ ábo zborku ſwego przyćiągáli/ by też on gdźie y na piędżi we trzćinie leżał. CzechEp 383.
g. Żyć, trwać w jakimś stanie [w tym: w czym (82)] (83):

W porównaniu (1): Przemierzły chłopie/ myśląc o tym złoćie/ Leżyſz w fráſunku / by świniá we błoćie. PudłFr 10.

Zwroty: »leżeć w frasunku, rozpaczy, smutku« [szyk zmienny] (1 : 1 : 1): RejKup p2v; Ba weirzy nanie/ w iakiemci ſmutku leżą MurzHist N; PudłFr 10.

»pod zasłoną [czego] leżeć« = być pod czyjąś opieką (1): Mądrość z imienim dzyedzicżnym dobra ieſt/ y więcey pożytecżna pátrzącym ná ſłońce. Abowiem kto poſpołu pod zaſłoną (álbo obroną) mądrośći y pieniędzy będzye leżał/ ma pirwſze mieyſce náuká/ przeto iż mądrość dawa żywot ſwoim dzyedzicom. BielKron 80v.

α. Ustawicznie źle czynić, popełniać złe uczynki [w tym: w połączeniu z przysłówkiem oznaczającym długotrwałość, ustawiczność, upór (13)] (77): KrowObr 186v; [Pan] Cżeka áby ſie vznáł á żáłował thego/ Iż ták márnie obráźił Páná ták dobrego. A ieſliże nic niedba á twárdo w tym leży/ Iuż też on ma ſwą ſtrzelbę co ná tákie mierzy. RejWiz 130v; RejPos 120, [278]; RejPosWstaw [1103]; Zayrzeli wam Grekowie ięzyká ſwego/ nie podáli wam Szkoł Greckich/ podobno byśćie byli w odſzcżepieśſtwie [!] ich długo nie leżeli SkarJedn 361; SkarŻyw 168; SarnStat 165.

W połączeniu z przydawką orzekającą (2): RejPs 76v; Potym zeymie odźienie ſwe/ to ieſt cnoty ktore przyiął ná krzćie á ták nági á nędzny leży w prożnośćiách ſwieckich. HistRzym 47.

W przeciwstawieniach: »ocucić się, powstać, przestać, wydźwignąć ... leżeć« (3): GórnDworz Gg5; Ocućże ſie tedy nędzniku ocuć/ á niechciey więcey leżeć thák wtey niedbáłośći ſwoiey/ ále powſtawſzy co narychley ku Pánu temu ſwoiemu RejPos 180; Chrześćijáńſka/ grzechu przeſtáć: Dyabelſka/ w grzechu leżeć. LatHar 137.

W porównaniαch (16): RejPs 96; Grzeſą przeciw panu Bogu/ ktorzy w cieleſnym grzechu łeżą iako ſwinia wblocie SeklKat K3v, K4v; Znayacz twą wielką Wielmożnoſcz Aby miał mieċ yaką godnoſcz Albo czo zaſłużiċ ſobie Liezacz w grzechach yako w Grobie RejKup dd7v; BielKom Fv; LubPs Q marg; RejWiz 138; RejAp 178v; Káżdy cżłowiek iáko ránny leży/ przi drodze w grzechu ſwoim. RejPos 210 marg, 74 [2 r.], 81, 106, 162, 226v, 309v.

W charakterystycznych połączeniach: w cudzołostwach leżeć, w gamractwach, w kacerstwie, w krnąbrności(ach) (2), w krzywdach ludzkich, w nakażeniu, w niedbałości(ach) (2), w niedowiarstwie, w nienawiściach, w obżarstwach, w odszczepieństwie, w prożnościach świeckich, w przygodach, w uporzech, we wszetecznych sprawach, w złych obyczajach; bez pokuty leżeć, bez uporu; długo leżeć, głęboko, krnąbrnie, nieuprzejmie, niewiadomie, upornie (3), ustawicznie (4), na wieki, zawżdy; leżeć jako (by) wieprz (świnia) w barlogu (2), jako (świnia) w błocie (po uszy) (5), jako ranny przy drodze, jako w grobie, jako na śmiertelnej pościeli, jako w ziemi zagrzebiony; leżeć jako poganin (2), jako źwierzęta.

Zwroty: »w błędzie leżeć« (3): BielKron 234; BudNT przedm c2v; W czym potrzebá ná ſię pierwey weyźrzeć/ ieſli ty ſam w tákim błędźie y grzechu nie leżyſz. SkarKaz 279a.

»w błocie leżeć« (3): KrowObr 61; ábo żeby then miał porządek cżynić/ kto ſam nie rządny: álbo w błocie kto leży/ żeby miał drugiego wydźwignąć ſniego. GórnDworz Gg5; SkarŻyw 598.

»(głęboko) w grzechu, w głębokości grzechow leżeć« = vivere vitam sceleratam Calag [szyk zmienny] (39 : 1): RejPs 96; SeklKat K3v, K4v; RejKup n2, ſ2v, dd7v; MurzHist L2; KrowObr 62v; Mącz 398c; zá grzech twoy w ktorim vpornie leżyſz/ iuż będzie zátwárdzono ſumnienie twoie RejAp 31v; moc boża/ nie będzie przebywáłá ſtobą/ iáko długo leżeć będzieſz w grzechách. HistRzym 48, 65v, 120; Coż my tedy rzecżemy nędzni pogáni á nędzni iáwnogrzeſznicy/ ktorzy vſtáwicżnie leżymy w grzechu RejPos 74, 74, 81, 176, 210 marg; WujJud 83; Calag 301a; Bo bárziey ten grzeſzy/ ktory wiádomie wzłym ſumnieniu/ y z vporu hárdego zle cżyni: niſzli ten/ ktory nie wiádomie w błędnym ſumnieniu y bez vporu w grzechu leży. SkarŻyw 79, 80, 88, 168, 294, 310 (9); CzechEp 206; ReszHoz 129v; LatHar 137, 170 marg, 567; Tákże wſzyſcy Apoſtátowie Zakonni w Króleſtwie náſzym [...] mieſzkaiący/ áby dłużéy w tym grzéchu nie leżeli [ne diutius in suis peccatis tollerentur JanStat 850] SarnStat 1074 [idem] 1113; SkarKaz 82a, 279a, b; SkarKazSej 661a. [Cf 1.a. Przen a)].

»leżeć w nałogu« (2): BielKom Fv; Káżdemu tákiemu cżłowiekowi/ ktory iuż zápomniawſzy káżdego nápominánia Páńſkiego [...]/ iedno ták leży iáko ſwiniá we błocie w onych nałogoch ſwoich/ á w onych roſkoſzach ſwiátá tego/ iuż tákowemu ieſt trudnieyſze vznánie iego/ á ieſt obciężliwſze ſerce iego RejPos 162.

»leżeć w rozkoszach« [szyk zmienny] (2): RejPos 162; W roſkoſzách leżą/ ná to ſye podáli/ By ieno woli ſwéy doſyć dźiáłáli. KochPs 107.

»w upadkoch leżeć« (2): RejPs 76v; A ták tu może być wielka pociechá tym/ ktorzy ábo w vpadkoch/ ábo w przygodach leżą RejPos 74.

»w występku leżeć« (1): Ktorzy ſą preſbitery ſtárſzy/ y kxięża inni kośćielni/ ktorzyby w wyſtępku nietzyſtośći leżeli/ zákázuiemy im [...] w chodzenie do kośćiołá KrowObr 234v.

»w zbytkach leżeć« (1): tákiez ine duchowieńſtwo w nádzieię wolnośći ktore máią/ vrzędowi ſwemu niecżynią doſyć w zbytkách leżą BielKron 204v.

»leżeć w złości(ach), w złościwych sprawach, w złych uczynkach« = haerere in iniquitatibus Mącz [szyk zmienny] (11 : 2 : 1): RejWiz 138; BibRadz I 381b marg; Mącz 152a; Bo on ieſt ták miłoſierny/ iż y onego ktorego odrzućił od ſiebie/ prze złośćiwe ſpráwy iego/ ktory iuż leży iáko pogánin w złośćiwych ſpráwach ſwoich/ tknie go z miłoſierdzia ſwego RejPos 74, 74, 106, 109v, 226v, 308v, 309v; CzechRozm 223v; SkarŻyw 80; Iż/ ponieważ nie wierząc: k temv w złośćiách leżąc: z tym ſię świátem roſtali CzechEp 325; SkarKaz 82a.

Szereg: »leżeć a kochać się« (1): A coż ty chceſz vcżynić nędzny Apoſtole/ ktoryś dáleko od ogroycá iego/ ktory leżyſz nie ná kámieniu á nie na twárdey zyemi/ iáko oni nędzni Apoſtołowie leżeli: ktory leżyſz á kochaſz ſie w obfitoſciach ſwoich. RejPos 104v.
β. Zwlekać, zaniedbywać czynności prawnej [w czym] (2): Wſzákże też to bywa na łáſce zwierzchniego Páná/ iże powołány po czáſye námienionym może być przywrocony ku práwu ſwoiemu/ y wyzwolić ſye od onego powołánia. [...] Ale to iuż potćiwoſći iego będźie ſzkodźiło/ przeztho iż ono powołánie thák długo ćierpiał/ á niewyzwolił ſye s niego. Bo tym vkazał wzgárdę przećiw Krolowi álbo ſwemu Sędźiemu zwierzehniemu/ iż ták długo wtym leżał GroicPorz o3; WYWOLANY ciuiliter, Conuictum ieno tráći: ále máiętnośći y czći nie tráći. A wſzákoż ieſli w tym niedbále leży przez ośm mieśięcy, tedy Detruzia bywa: y rośćie ztąd ex ciuili in criminalem. SarnStat 549.
h. Być usytuowanym w czasie, przypadać w jakimś terminie (1):

leżeć z czym = rozpoczynać jakiś okres (1): Klimunt z Zimą v nas leży LatHar ++7.

3. Charakteryzować się jakąś cechą lub stanem, być jakimś (o ziemi lub stałych obiektαch na niej się znajdujących) (18):

leżeć na co = mieć jakiś kształt (1): A miáſto ná cżtery węgły leży [quadrangularis sita est]. BudNT Apoc 21/16.

leżeć miedzy czym = być czymś pokrytym (1): Ktorych ziemiá leży miedzy ſmolnymi bryłámi/ y miedzy kupámi popiołow [terra iacet in piceis glebis et adgeribus cinerum Vulg] BudBib 4. Esdr 2/9. [Cf 2.g.].

leżeć jak (6): bo pierwey ledá iáko kędy kto chćiał budował ſie/ á ſtąd nierządnie vlice y rynek leżeli w ſobie BielKron 363. Cf »płonno leżeć«, »pusto leżeć«, »szeroko leżeć«.

W połączeniu z przydawką orzekającą (5): Leżą łąki po ſwoich kwiatkách owdowiáłe WitosłLut A5v; Iuż moiá źiemiá leży dawno nie orána KmitaSpit B3. Cf, »pusty, spustoszony leżeć«.

Zwroty: »odłogiem leżeć« [szyk zmienny] (3): Mącz 251d, 372a; Iuż ſię báwi frántoſtwem y ſwoim náłogiem Kárcżemnym; rola będźie leżałá odłogiem. KlonWor 41.

»płonno leżeć« (1): Nihil est damnosius deserto agro, Nic nie yeſt ſzkodliwſzego yáko rolą płonno leżeć. Mącz 77d.

»pusto, pusty, spustoszony leżeć« = squalere, vacαre Mącz [szyk zmienny] (3 : 2 : 1): Mącz 356b, 411b, 472a [2 r.]; +.1. Lais. Zamek. 2. Operpal. Krolá I. M. Polſkiego Lud wypalił. Puſto leży. KwiatOpis B2; źiemiá ſpuſtoſzona Podolſka leży KochPieś 37.

»szeroko leżeć« (1): Late patet, Szeroko lężi [!]/ Szeroko ſie roſciąga. Mącz 185c.

W przen (2):
Zwroty: »leżeć odłogiem« (1): PHilozophi ktorzy ſie/ rozumem paráli/ Wolność nád wſzytki ſkárby/ s cnotą obieráli. Lecż gdy ſie to zábáwi/ nietrefnym nałogiem/ Iáko ná płoney roli/ ták leży odłogiem. RejZwierz 50v.

»płono leżeć« (1): Tákże też iáko rydlem/ ruſzay przyrodzenia/ A dodáy mu ze cnoty/ wdzyęcżnego naſienia. Niech ták płono nie leży/ by Lopian s Pokrzywą/ Miałći márnie zágłuſzyć/ náturę cnotliwą. RejZwierz 138v.

4. Być ocenianym, traktowanym (2):

leżeć pod czym (1): NA vmyśle prawdźiwé bogáctwá zależą/ Pod nim śrébro/ y złoto/ y pieniądze leżą. KochFr 20.

Zwrot: »leżeć [jakim] obyczajem« (1): á tak Miedz była nadroſſza, á złoto j ſrebro dla niepożitku zamiatano, Ale teraz obycżaiem przeciwnym leży miedz, á złoto w wielkiey czci y w wadze. FalZioł IV 52b.
5. Zajmować się czymś z dużym zaangażowaniem, czemuś się poświęcać, ślęczeć nad czymś; incumbere, (mente et animo) insistere, invigilare, operam dare, persequi, studere, vacare, (saepe et multum) versari Mącz, Cn; assidere, assiduum esse, evolvere Mącz; agere, colere, conferre operam, otium dare, deditum esse, exercere, facere, factitare, haerere, impendere curam a. operam a. tempus, immorari, indulgere, inhaerere, laborare, multum esse, operari, pertractare, ponere operam a. studium, profiteri, tractare Cn (18):

leżeć nad czym (11): Persequi artem aliquam, Bawić ſie około którey nauki/ leżec nad nią. Mącz 385d; Mente et animo insistere in rem aliquam, Leżeć nád czym/ vdáć ſie ná co ze wſzyſtkim vmysłem ſwym. Mącz 397a, 248a, 397a, 423b, 471d; Ale kto vſtáwicznie leży nád liczmany KochFr 20. Cf »nad księgami leżeć«.

leżeć na czym (6): In hac causa saepe et multum versatur, Vſtáwicznie bez przeſtanku ná tey ſpráwie leży. Mącz 364a, [18]a, 496b, 507a; RejPos 351. Cf »długo na jednej rzeczy leżeć«.

leżeć w cżym (1): Ia tego dworzáninowi nie bronię: ále niechczę áby thák w tym wſzytek leżał GórnDworz M4.

W połączeniu z przysłówkami i wyrażeniami w funkcji przysłówków oznaczającymi długotrwαłość, ustawiczność, wielą zaangαżowαnie (9): BielKom A2v; Assiduus est in praeliis, Zawżdy ná walce leży vſtáwicznie walczy. Mącz [18]a; Totius corporis nixu in id quod semel invasit incumbit, Czego ſie ras podeymie nád tym ze wſziſtkiemi śiłámi leżi. Mącz 248a, 364a, 378d; GórnDworz M4; KochFr 20; RejPos 351. Cf »długo na jednej rzeczy leżeć«.

W porównαniu (1): Tákże theż y my vcżyńmy nędzni Zácheuſzowie/ kthorzy vſtáwicżnie iáko iáwnogrzeſznicy leżemy ná tym nędznym mycie/ á ná ſproſnych á rozmáitych háńdloch ſwiátá RejPos 351.

W charakterystycznych połączeniach: leżeć na czytaniu, nad liczmany, na sprawie, na walce; bez przestanku leżeć, ustawicznie (5), wszytek, wszytko, ze wszystkiemi siłami, zawżdy.

Zwroty: »długo na jednej rzeczy leżeć« (1): Contextu longiore loqui, Długo ſie yedney rzeczy trzimáć/ długo ná yedney rzeczy leżeć. Mącz 453c.

»nad księgami leżeć« = assidere librum a. libris Mącz [szyk zmienny] (4): Wſzytko nád kſięgámi leżyſz/ Do roboty nie dobyeżyſz BielKom A2v; Mącz 378d [2 r.]; RejPos 209v.

6. W utartych strukturach składniowych i połączeniαch frazeologicznych (32):

leżeć na kim jak = jakoś na kimś wyglądać (o strojach) (2): GórnDworz L8; Albo ieſli iáko pięknie ná nim ſzátá leży/ tedy tákże drugiemu ſzepce: á prawdá iż práwy Hiſzpan. RejZwierc 50v.

Frazy: »co [w kim] leży« = jaki kto jest naprawdę (5): Domi inspicere aliquem, Poznáć kogo yáko ma być co w kim leży. Mącz 94b, 165c, 405c, 406a, 435b.

»[na kim] wszystka nadzieja, poślednia uciecha leży [= jest pokładana]« [szyk zmienny] (2): Przyiaćiele mili/ wam więcey wierzę niż komu ná ſwiećie/ porucżam to wam dziećię/ ná nimże leży ma poſlednia vćiechá. HistRzym 18; Tárſia corká twa ná kthorey wſzyſtká náſzá nádzieiá leżáłá: vmárłá ieſt. HistRzym 21v.

a. W strukturach mających znaczenie czasowników prefiksalnych: zależeć, należeć, podlegać, polegać (16):
α. Z podmiotem gramαtycznym (14):
αα. Z podmiotem nieosobowym (13):

leżeć na kim, na czym (10): Columen familiae, Podpora rzeczy domowey/ to yeſt ná kiem goſpodárſtwo leży. Mącz 60c; Si mihi esset integrum, Bymi ſie godźiło/ álbo by tá rzecz ná mnie leżáłá. Mącz 171d; Quasi de verbo non de re laboretur, Iákoby to ná słowiech á nie ná rzeczi leżáło. Mącz 181a, 73c, 220b; CzechEp 407.

~ Frazy: »wiele leży na tym« = permαgni interest, plurimum momenti in hoc positum est Mącz [szyk zmienny] (2): Plurimum momenti in hoc positum est ad omnia, Wiele ná tym leży. Mącz 230b, 430a.

»wszystko leży« (2): In uno praelio omnis fortuna Reipub. disceptat, Ná yedney bitwie wſziſtká fortuna rzeczy náſzey poſpolitey leży. Mącz 90a, 485d. ~

leżeć pod kim (1): dźiś [Recyję] Báwárską źiemią zową iż pod Báwárskiemi Xiążętámi málem więtſza część yey leży Mącz 355b.

leżeć w czym (2): Ale áby wolno záwżdy było ták Polakowi w Litwie/ iáko y Litwinowi w Polſcze káżdym ſłuſznym obyczáiem doſtáwáć imieniá/ y dźierżéć ie wedle Práwá: w ktorym leży ono Imięnié. SarnStat 1014 [idem] [1023].

ββ. Z podmiotem osobowym [na czym] (1): Tu me ad verbum vocas? non ante venio quam recusaro, Ty mię ku słownemu á zwierzchno rozumnemu textu ku rozmowie wzywaſz/ álbo ty chceſz ábyſmy tilko ná zwierzchnym wyrozumieniu textu leżeli Mącz 504b.
β. Z podmiotem logicznym (2):

leżeć na czym (1): Quid interfuit utrum hoc decerneres, Co ná tym leżáło? Mącz 430a.

leżeć komu o co (1): Ci zaś ktorym o duſze i ſwóie i owieczek im poruczonych nie twardo leżało/ ale tilko o ſwe pożytki ſtali MurzHist Cv.

b. W zwrotach oznaczających ‘być stale w polu uwagi’ (7):

W połączeniu z przysłówkami oznaczającymi ustawiczność (2): Agito. Vſtawicznie czinię/ Myſlę záwżdy o tym/ záwżdy mi to ná myſli leżi. Mącz 6b; Observari [!] dicitur res, Vſtáwicznie ná vmyśle leżeć/ álbo w głowieſie wić/ motáć. Mącz 488b.

Zwroty: »leżeć w oczach, na oczu« = inhaerere oculis, oculis obversari, ante oculos versari Mącz [szyk zmienny] (2 : 1): Inhaeret oculis memoria imaginis, Plecie mi ſie w oczách xtałt obrázu álbo leży mi w oczách. Mącz 152b, 488b [2 r.].

»na sercu, w sercu leżeć« (2): Peragrare per animos hominum per translationem, Wywiedźiec ſie co ludźióm ná ſercu leży. Mącz 290c; Ale pátrz/ owo Pirrhus rozgniewány bieży/ Srogiégo coś (z twarzy znáć) w ięgo ſercu leży. GórnTroas 66.

»na umyśle, na myśli leżeć« (3): Candinae [!] cladis memoria, non animis modo, sed prope oculis obversatur, Pámiątká káudińskiey porażki nie tilko ná vmiśle ále málem ná oczu leży/ málem ſie przed oczymá plecie. Mącz 488b, 6b, 488b.

*** Bez wystarczającego kontekstu (5): l láſka leży/ liſty/ liſzka MurzOrt B2v; Iaceo, Lezę. Mącz 161b; Calep 496a.
Zwroty:»w ciemnościach leżeć« (1): Iacere in tenebris, W ciemnościách leżeć/ to yeſt/ nie być ná yáwie. Mącz 446a.

»leżeć pusto« (1): Vacare, Być próżen/ prożnym/ nie mieć nic ná ſobie/ leżęć puſto. Mącz 472a.

*** Dubium (1): Wierę ſnadz náſſe wierdunki Idą też czáſem ná trunki Abowiem wto trudno vkroćić Aby niemiał w ptaki wſkoczyć A zwłaſſczá gdy krotko leżą Ty iuż nigdziey nie zábieżą RejRozpr E.

Formacje współrdzenne cf LEC.

Cf LEŻĄCY, LEŻENIE

RS