[zaloguj się]
[pdf]

RAJCA (187) sb m

rajca (154), radca (27), radzca (6); radca Mymer1, BielKom, GliczKsiąż, Goski, GostGosp (2); radzca BierEz (2), Mymer2; rajca : radca : radzca LibLeg (1:1), BielŻyw (3:–:1), ConPiotr (1:1:1), GroicPorz (12:2), BielKron (42:11), SkarŻyw (1:–:1), SarnStat (23:6).

-a- (86), -å- (10); -å- BierEz (2), MurzNT, BibRadz, RybWit; -a- : -å- BielKron (50:1), Mącz (12:3), SkarŻyw (1:1); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N rajca rajce, rajcy
G rajce radziec, rajców, rajc
D rajcy rajcóm
A rajcę rajce
I rajcą rajcami, rajcy, rajcmi
L rajc(o)ch
V rajca rajce

sg N rajca (44). ◊ G rajce (7). ◊ D rajcy (1). ◊ A rajcę (4). ◊ I rajcą (13). ◊ V rajca (1). ◊ pl N rajce (42), rajcy (4); -y ZapKościer, Calep, VotSzl; -e : -y LibLeg (1:1); ~ -e (9), -é (1), -(e) (32); -e : -é SarnStat (9:1). ◊ G radziec (24), rajców (3), rajc (1); rajców Calep (2); rajców : rajc Mącz (1:1); ~ -ów (1), -(o)w (2). ◊ D rajcóm (15); -óm (3), -om (2), -(o)m (10); -óm : -om SarnStat (3:2). ◊ A rajce (11). ◊ I rajcami (9), rajcy (3), rajcmi (1); -ami ZapWar, BielŻyw, ConPiotr, RejZwierz, Goski, HistLan, RejZwierc, WujJud; rajcy BielKron, OrzQuin, GórnDworz; -ami : -mi SarnStat (1:1); ~ -ami (5), -(a)mi (4). ◊ L rajc(o)ch (1). ◊ V rajce (3); -e (1), -(e) (2).

Sł stp: radca, raca, radźca, radźsa, rajca, rajdca, rajdźca, Cn: rajca, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XIX w.: radzca, radca, rajca.

1. Członek rady; senator Murm, Mymer, BartBydg, Mącz, Cn; consul Mącz, Vulg, JanStat; proconsul PolAnt; consiliarius Calep; vir consularis, patricius Cn (162): Murm 176; Mymer1 11v; BartBydg 142; Mymer2 11; Mącz 5b, 33b, 56d, 63d, 175d (9); Assessor – Społem wurzedzie ſziedzący, rąyca Calep 105a, 247a, 967a, 1041a.

W połączeniach szeregowych (2): Consularis, Ten który pánem rádnym/ Ráycą álbo burmiſtrzem był. Mącz 63d, 63d.

Wyrażenie: »radźca pospolitej rzeczy« (1): [Mieszko wtóry był] niedbáły/ żony ſwey więcey ſłuchał y náſládował niż rádziec poſpolithey rzecży. BielKron 346.
a. Radny, członek rady miejskiej (95): ZapWar 1534 nr 2371; yeſthlibi theſch raycze zmyeſczan swoych dluſznikow onym czo dluſzno. sprawyedliwoſczi Nyeczinyli MetrKor 40/818; ConPiotr 31; Ráyce powinni ná kożdy rok przed ſtárſzymi y celnieyſzymi s poſpolſtwá liczbę czynić/ ze wſzyſtkich wźiętych dochodow Mieyſkich. GroicPorz b4v, b4v, f4v, pv; Gwido przed tym rzecżony/ ten był Ráycą/ miał żonę y dzyeći we Fráncyey potym [...] wybran był ná ſtolec Papieſki. BielKron 183v; Ráyce do krolowey Elżbiety ſzli ſkarżyć ná zamek w niebytnośći krolewſkiey BielKron 393v, 393v; GórnDworz R3v; (nagł) Ráyce. (–) Iákie Pánie wybieracie/ Otoż tákie ſobie macie RejZwierc 234, B3v, 234; ZapKościer 1584/43v; á gdy gáśić [pożar] porządek ma bydź ſpiſány v Rádźiec/ y poſtánowiony GostGosp 142, 142; A Woiewodá lepak Ráyce/ którzy tego vrzędu ſobie zléconégo zániedbawáć będą/ ilekroć wyſtąpią/ ma káráć ſtem grzywien SarnStat 287, 270 [2 r.], 287, 945 [2 r.], 956 [2 r.]; CiekPotr 37; RybWit B3v.

W połączeniu z nazwą miejscową lub przymiotnikiem od nazwy miejscowej [w tym: ai (21), G sb (4); rajca + nazwa (21), nazwa + rajca (4)] (25): Lyſthv trzeba Krolyewſkyego do radzyecz Lwowſkych Abi nyedaly zelyeſkowy slvczka pienyadzi LibLeg 11/185, 11/55v, 57v; ZapWar 1507 nr 1982, [1546] nr 2646, 1548 nr 2667; GroicPorz bb2 [2 r.]; Sześć Rádziec miáſtá Fránkfurtu ſtali przed kośćiołem ze złotym podniebieniem/ pod ktore wſzedł Ceſarz BielKron 331, 393v [2 r.], 399v, 405v, 418; OrzQuin Aa5v; GórnDworz R3v; Ráyce Krákowſcy w rynku też tryumphowáli StryjKron C3v, B4v; poruczamy tę rzecz [...] Kaſtelanowi Poznáńſkiému/ y Wielkiéy Polſki Generałowi/ z Ráycámi Poznáńſkiémi SarnStat 1236, 967, 1018, 1103; KlonFlis Bv; Sebeſtyan Acernus, Ráycá Lubelſki, Woyt Pſárſki. KlonWor *4, ded **2.

W połączeniu z (imieniem i) nazwiskiem [w tym: nazwisko + rajca (5), rajca + nazwisko (1)] (6): slawatny Ian ffigura raycza y myesczanyn warssowsky y s zona swa anna [...] zessnaly ZapWar 1548 nr 2667; BielKron 418v; My [...] Wolffá Sanſchem [...] Henryká Forothdáńſkiégo/ Ráyce z wysſzéy nápiſánémi iáko z Biſkupem/ Komendorem/ y Ianem/ zá świádki/ [...] miánuiemy y wybiéramy SarnStat 1072; KlonFlis Bv; SZLACHETNEMV Y SLAWIETNEMV Pánu STANISLAWOWI LICHANSKIEMV Ráycy Lubelskiemu, przyiaćieloẃi y Kolledze łáskáwemu, etc. KlonWor ded **2, *4.

W połączeniach typu szeregowego z nazwami innych urzędników (14): TV ſye godźi nieco powiedźieć o niedbáłoſći ktora ieſt w wielu Miáſteczkach/ iże Ráyce z Woythem y s przyſiężniki/ Piſárſkie mieyſce ludźmi ktemu nieſpráwnymi záſadzáią GroicPorz d4v, e; BielKron 370v; Burmistrze, Raycze woit, Ławnicy ktorym sąd y executią nalezy dogladac tego maią ActReg 17; roſkázuiemy wſzyſtkim Stároſtóm mieyſc/ y miaſt y miáſteczek Burmiſtrzóm y Ráycóm: ábyśćie tákowe Iármárki [...] przez obwołánié iáwné Woźnégo do wſzyſtkich [...] wiádomośći [...] przywiedli SarnStat 1229, 219, 275, 320, 954 [3 r.], 957, 971; tákże Woytowie/ Ráycy/ łáwnicy [...] niechayby też záraz po elekcyách ſwoich pewne á znośne pámiętne/ do tegoż ſkárbu Rzeczypoſp<⟨>olitej<⟩> dawáli VotSzl D3v.

Wyrażenia: »rajca miasta« = consul civitatum JanStat, JanPrzyw [szyk 9:4] (13): Przyſięga Sług Mieyſkich. IA. N. przyſięgam P. Bogu wſzechmogącemu/ ize Panom Ráycom Miáſtá tego chcę być wierzen y poſłuſzen GroicPorz g2v; BielKron 331; Item áby Ráycé Miaſt y ini Mieſczánie nie byli niedbáli y niepoſłuſzni w wykonywániu vſtaw SarnStat 944, 204, 275, 287, 385, 926 (11).

»panowie rajce« (12): Myly panye bormistrzv y wy myly panowye raycze ZapWar 1535 nr 2413, 1535 nr 2413; (marg) Kmieciá niewola (–) Bo iako Marćin náſtánie [...] Dáyże czynsz dayże kokoſzy [...] Sery/ gęś iáycá Długoś rządził pánie ráycá RejRozpr D4; A kthoby ſye przećiwił Pánom Ráycom y poſpolitemu dobremu/ y ſpráwiedliwoſći/ tákiemu niechcę pomágáć GroicPorz g2, d4, g, gv, g2v, g3; RejFig Bb5v; Tákże téż y my vczynimy [zjazd] tu w Przemyślu/ z Pány Ráycy Przemyſkimi OrzQuin Aa5v; Owośći pánowie Ráyce/ Pátrząc ná nie áż ſie ſráć chce RejZwierc 234.

Szeregi: »burmistrz, (i, albo) rajca; burmistrz z rajcą« = proconsul cum consule JanStat [szyk 13:2] (8;7): ZapWar 1535 nr 2413 [2 r.], 1546 nr 2646; Consul, qui reipublicae consulit, burmystrz, raycza BartBydg 34b; ConPiotr 31; RejWiz 102; A ieſliby ſię mieſzczánie w tákiey rzeczy inák záchowáli/ tedy Stároſtá má Burmiſtrzá y z iednym Ráycą poimáć y dáć gi ſćiąć. UstPraw F4v; RejZwierz 102; A gdy ſie ták nalázło iż gwałtu nie było/ dali zá to [za niesłuszne stracenie szlachcica] gárdłá pod miecż Burmiſthrz y dwá Ráyce BielKron 418v, 418v [2 r.]; Wzoẃmyſz Woytá z Lawniki Burmiſtrzá z Ráycámi/ Aby przyſzli z mieyſkemi do nas piecżęciámi. HistLan E; Złoto wnet zbłaźni burmiſtrzá y ráycę/ Złoto vcżyni złodzieiá y zdraycę. RejZwierc 227; WujJud 146; SarnStat 504; [OpisyPozn 1564/65 nr 9; GrzegŻarnPos 632 (Linde)]. [Ponadto w połączeniach typu szeregowego z nazwami innych urzędników 6 r.]

»wojtowie i rajce« (1): ná żądánié tegóż Rektorá Wóytowie y Ráyce [Advocati et Consules JanStat 220] miaſt pomięnionych będą winni ſwé ſługi poſłáć ku pohámowániu vporu onégo niepoſłuſznégo [żaka lub studenta]. SarnStat 204. [Ponadto w połączeniach typu szeregowego z nazwami innych urzędników 9 r.]

b. W starożytności (głównie o stosunkach rzymskich) członek Senatu, dostojnik (45): Ten to Boecius czaſu Teodorica Czeſarza w Rzymie był rayczą vcżynion. BielŻyw 168, 61; A ieſliż Demetryus/ y ći ktorzy z nim ſą rzemieśnicy máią co za przycżynę przećiw komu/ wſzák práwo ſiedźi y ſą Rayce/ thámże niech ná ſię ſkárżą. BibRadz Act 19/38; iáko od krolow pirwey do rádzyec/ ták od rádzyec do dzyeſiąći mężow było przenieſienie zwirzchnośći ná lud poſpolity. BielKron 119; rzekli wſzyſcy [Rzymianie do Żyda] prawdę mowi. A gdy obacżyli Ráyce iż to żyd był/ ſkáźili iego rádę BielKron 464, 105, 106, 107, 107v, 109 (11); [WerReguła 142].

W połączeniu z imieniem [w tym: imię + rajca (18), rajca + imię (4)] (22): Gdy to poſłowie przepowiedzyeli Senatowi/ wyſtąpił Brutus ráycá/ vczynił rzecż długą przed Senatem przećiw rzecży poſłow BielKron 105; Potym też Menenius Agrypá Ráycá poſeł wyſtąpił/ mowił do nich przez przypowieść BielKron 108, 106, 107, 108, 108v, 120 (22).

W połączeniu szeregowym (1): KROL Daryuſz ſpráwił wielką wiecżerzą ná wſſyſthkie domowe ſlużebniki ſwoie/ i ná wſſyſtkie vrżędniki Medſkie/ y Perſkie/ y ná wſſyſtkie ſlachćice/ y ſędzie/ y ráyce Leop 3.Esdr 3/2.

Wyrażenie: »rajca rzymski, w Rzymie« [szyk 11:3] (13:1): Ráyce Rzymſcy [Consules ... Romanorum] ſlyſząc przyſcie Alexandrá bárzo ſie przelękli HistAl B5v; Rozdzyał dwudzieſty y czwarty/ o Rzymſkich Ráycoch BielKron 104v, 106, 120, 130 [2 r.], 151v, 175 (10); Mącz 263a; Decemviratus – Vrząd dzeſziay [lege: dziesiąci] rąicow w rzimie. Calep 290a, 290a.
Szeregi: »magistratus albo rajce« (1): Widząc Rzymiánie okrutność Ceſárzow [...] chcieli [...] ná ſtáry obyczay záſię Dyktatorſki náſtępić/ áby záſię Mágiſtratus álbo Ráyce zupełną mocą ſwoią Rzecżypoſpolitą ſpráwowáli BielKron 141.

»senat (a. senatorowie) i (a, albo, takież) rajce« [szyk 2:2] (4): Ráyce tákież Senat Rzymſki vrádzili poſłáć do nich [nieprzyjaciół] poſły mądre BielKron 107v, 108v; młoć [lege: młodź] Rzymſka podług ſtárego zwycżayu wybornie byłá poſtanowiona/ ktora Senat álbo Rayce ktore oni oycami zwali tego dnia gdy mieli ſędzić w ſenaćie/ do Ratuſza doprowadzała KwiatKsiąż D3v; Grekowie látá ſwe od tych iſtych piąćy á piąćy lát. Olympiadas ráchowáli rownie yáko Rzimiánie wedle raic á ſenatorów Rzymskich. Mącz 263a.

c. U Żydów: członek Sanhedrynu (2): O przeklęci Żydowie báli ſie ſſemraniá ludſkiégo/ a niebáli ſie zabitz ſyna bożego [...] O przewrotni rayce/ ij tzo cżynicie OpecŻyw 83.
Szereg: »rajca abo senat« (1): przyſzedł Ioſeph z Arimáthjiéi/ vtćiwy pán radny (marg) Ráica abo Senát (–) ktory téſz czekáł kroleſtwa Bożego MurzNT Mar 15/43.
2. Doradca; suasor Mącz, Calep; consiliarius PolAnt, Vulg; consultor Mącz; consiliator Calep; consul Vulg (21): W tey rádzie nigdy nie byway/ Ani złego radzce wzyway BierEz G, H4; BielKom B7v; GliczKsiąż K5v; RejWiz 3v; Goski A2, A2v; Consultor, Ráycá/ ten który rádę dawa. Mącz 63d, 287c; O dziewictwie/ powiáda/ y poświęceniu duſze Páweł Apoſtoł/ wyborny ráycá SkarŻyw 120, 595; Consiliator – Rąyca, radi dodawaiący. Calep 247a, 1013b, [1041]a; GrabowSet N3; [NowomModl 22].

rajca czyj (1): Bo ktoż poznał vmyſł Páńſki? ábo kto był ráycą iego? WujNT Rom 11/34; [SenekaGórn 80].

W połączeniach szeregowych (2): Pan [...] odyimuie z Ieruſzalimá y z Iehudy [...] Rycerzá y mężá walecżnego/ ſędzią [!]/ y proroká/ y wieſzcżká á ſtárcá. Rotmiſtrzá y vććiwą oſobę y ráycę/ y mądrego BudBib Is 3/3; ktory [Bóg] towárzyſzá żadnego/ pomocniká y ráyce niepotrzebował/ do tego áby nas ſobie obrał CzechRozm 10v.

Wyrażenie: »rajca dobry« (1): Ziednyi ſtrony ſtáł duch/ raica dobry/ z drugiéi zdrádné ciało MurzHist M; [Y był tám w mieſcie ieden mąż imieniem Yohanneſz/ [...] wymowcá y dobry ráycá/ á vmiał rádźić wielu FlawHist 53v].
Szereg: »([abo]) rajca a ([abo]) pomocnik« [szyk zmienny] (1): [okrutnik] zwołał wſzitęk [!] lud ſrzod miaſta y pocżął Zenona dręcżyć aby mu powiedział, ktoreby kthemu [tj. namawianiu do buntu] raycze á pomoczniki miał ale on [...] wſzithkie ocżyſcił BielŻyw 41; [Ia pieńiędzy niedałbych temu nigdy/ któryby ie wiádomośćią pewną moią/ ábo ná grę/ ábo ná zákazáne wſzeteczeńſtwo obróćić miał/ żebych ſie nie zdał bydź iego ábo pomocnikiem/ ábo ráycą. SenekaGórn 80]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
Przen [czego] (1): Zadney wymowki niemaſz ieſtli przeciw przijacielowi przewiniſz, bowiem radzcza pzzyacielſtwa [!] był domyſł cznoty. BielŻyw 119.
3. Zarządca; consul Mącz, JanStat (3): [w dzień fortunny] Wſzelki vcżynek pocżciwy pocżynay. Krole, kxiążęta y ine pany na pańſthwa przekladay Burgkrabie, Raycze w gimieniu vſtawiay FalZioł V 52; Designare aedificio consules, Poſtanowić albo wyſadźić ráyce którziby mieli pieczą około budowánia Mącz 392c.
Zwrot: »wybierać rajce« (1): [podkomorzy] ná dźién [!] świętégo Ianá Krzćićielá ma wybiéráć Ráyce w Wieliczce [eligere consules in Wieliczka JanStat 44] y ſtárſzé Stolniki/ to ieſt robotniki w górách SarnStat 379.
4. Zwycięski wódz (1): Kiedy Ráycá zwyćięſtwo otrzymał: do kupy Nieprzyiaćiołom wźięte znaſzał wſzytki łupy. KlonWor 17.

Synonim: 2. asesor.

Cf PORADNIK, RADA, 1. RADNY

DDJ