[zaloguj się]
[pdf]

LUTOŚĆ (337) sb f

lutość (177), litość (160); lutość BierRaj, March1Wiet (2), BierEz (9), OpecŻyw (24), PatKaz II (5), HistJóz, Tar, FalZioł, GlabGad, MiechGlab (2), BierRozm (2), WróbŻołt (2), RejPs, SeklKaty HistAl (2), KromRozm J, KromRozm II, GroicPorz (2), KrowObr (2), SienLek, HistRzym (7), BiałKat (2), KuczbKat, WujJud, SkarŻyw (2), WerGośc, KochPieś, ArtKanc (6), Calep (2), GrabowSet (70), OstrEpit, PowodrPr (2), KlonWor, SzarzRyt (4); litość RejŁas, RejJóz (2), RejKup (4), LubPs (14),RejWiz (3), BibRadz (9), GórnDworz (3), BielSat (2), BielSpr (2), BudBib (3), KochPs (56), KochFr, BielSjem (2), KochTarn, PudłFr, BielRozm, GórnTroas (3), SiebRozmyśl, KmitaSpit, CiekPotr (2), CzahTr (3), GosłCast; lutość : litość BielŻyw (2 : 1), Leop (3 : 2), BielKron (2 : 5), RejPos (1 : 7), CzechRozm (3 : 1), KochTr (1 : 2), LatHar (2 : 20).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N lutość lutości
G lutości lutości
D lutości
A lutość lutość
I lutością
L lutości lutościåch
V lutości
inne sg G a. pl A - lutości

sg N lutość (32). ◊ G lutości (164). ◊ D lutości (6). ◊ A lutość (90). ◊ I lutością (11). ◊ L lutości (8). ◊ V lutości (1). ◊ pl N lutości (4). ◊ G lutości (10). ◊ A lutość (9). ◊ L lutościåch (1). ◊ sg G a. pl A lutości (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Miłosierdzie, współczucie, zrozumienie dla błędów, ułomności, nędzy, nieszczęscia itp., skłonność do przebaczania; commiseratio Calep, Cn; cordolium, miseratio, misericordia, miseritudo, motus misericordiae Cn (337): BierRaj 17; March1Wiet Av; O wierny ſynie boży/ ij cżemu twá pokora tak niſko s ſtąpila? nácż twá lutoſtz przyſſla? cżego twoia miloſtz doſięgnęla? OpecŻyw 23; Pozdrowiona bądz miloſciwá krolowá miloſierdziá/ dziewice nálaſkawſſá/ dla twe lutoſci pomágáſs wſſytkim OpecŻyw 183v, 134; BielŻyw 97; RejPs 139; Płakáli też y Perſowie/ nie tylko dla ſmierći Dariuſowey/ iako dla lutoſći Alexandrowey [pro pietate Alexandri; dlya myloszerdzya alexandrowego HistAl 1510 245] HistAl G2v; LubPs bb2, dd5 [2 r.]; Da mieyſce wſzelákiey litośći/ ábowiem káżdy bedźie pożywał owocu ſpraw ſwoich BibRadz Eccli 16/14, Ps 51/3; SienLek 194; HistRzym 6; Ma abowiém to przykazánie [czwarte]/ ktoré lutość á pobożność w ſobie zámyka/ obietnice y tutecznégo y wieoznégo żywotá BiałKat 53v; BielSpr 48 marg; Litośći twoie mnogie Iehowo BudBib Ps 119/156, Ps 68/16, 77/8, Is 63/15, Thren 3/22; KochPs 20, 38, 42, 45, 52 (29); KochTr 19; Calep 223a; PAnie nád pány/ Oycże wſzech lutośći/ Do ſtołu Syná twego/ w tey niſkośći Idę GrabowSet O2v; Izaż/ lutośćią ſławiony Pánie/ ná wieki/ nie ma ſię vśmierzyć [gniew]? GrabowSet V, A3, C3v, D3v, E2, F (40); OstrEpit A3v; Nieogárniona litośći/ Ciągni mię do twey miłośći. LatHar 64; á ktorym otuchę czyniſz o litośći twoiey/ [...] zwykłego miłośierdźia twego ſkutki rácz miłośćiwie pokázáć. LatHar 450, 33, 72, 164, 230, 496; PRoſzę was tedy bráćia przez miłośierdźie (marg) litośći. G. (‒) Bo że/ ábyśćie wydawáli ćiáłá wáſze ofiárą żywiącą WujNT Rom 12/1; CzahTr G2; SzarzRyt Bv, B2v [2 r.].

litość ku komu (4): Leop Hebr 10/34; Któréy nád źiemią niebo ieſt wyſokośći/ Tákiéy on ku ſługom ieſt ſwoim litośći KochPs 153; ArtKanc Q10; CzahTr H3v.

litość przeciw komu (2): Litoſć Bab przećiw ludowi Bożemu. BibRadz Ex 1 arg, Ps 106/46.

litość na kogo, na co (2): Tuby ſie vczyć iáko ſie gniewáią Meżni/ iż przedśię litość na płácz máią. GórnTroas 50. Cf »miewać lutoáć«.

lutość nad kim, nad czym (84): Leop 3.Reg 3/26; BielKron 77v; Grzechy twe iáłmużną odkupuy/ á niepráwośći twoie nád vbogimi lutośćią. KuczbKat 420; Niechay/ pánie/ twą litość nad ſobą poznamy KochPs 46, 13, 60, 63, 113, 120 177, 208; SkarŻyw 142, 243; KochTr 19; KochFr 110; GrabowSet Ev; LatHar 337, 423; CiekPotr 23. Cf »mieć lutość«.

W połączeniach szeregowych (7): OpecŻyw 177; Toć yeſt ono śwyęte myáſto nowe zſtępuyące z nyebá [...]/ á oblubyenicá báránká onego [...]/ ktory poſlubił ij ſobye ná wyeki w ſpráwyedliwoſci/ w ſądźye/ w miłoſyerdźyu/ W lutoſoyach/ y w wyerze KromRozm II tv; RejPos 246; GrabowSet T4v; LatHar 66, 487, 488.

W przeciwstawieniach: »gniew, srogość, strach ... lutość« (3): Niemaſs czężkiey tey ſrogoſczj By wniey nienalazł litoſczj RejKup dd6; bądźćie álbo ſtráchem wielkim nieprzyiaćielowi/ álbo lithość łáſkáwą okażćie/ poyśrodká tu nie trzebá BielSpr 46; GrabowSet T.

W charakterystycznych połączeniach: boska lutość (2), człowiecza, niebieska, nieogarniona, nieprzebrana (3), niewymowna, niezmierna (4), pańska (4), spolna, święta, wieccna, wielka (8), znaczna, zwykła (2); Bog lutości (5), czas, głos, matka, mnostwo (3), ociec (4), pan (5), pełny (pełen, napełnion) (9), potok, promień, rozliczność, studnica (3), umiękczenie, zdroj, zgraja, znak, źrzodło (2), żądza; prędki do lutości; dać miejsce lutości y nie naleźć (2), nie zasłużyć, pragnąć, zapomnieć; duć lutość, odjąc (2), odkładać, poznać ((u)znać) (4), sławić (wysławiać) (3), wyznawać, zatrzymać.

Fraza: »nie masz, nie było, nie lutości; litość nie będzie« zmienny] (2 : 2 : 1; 1): BierEz L2; RejJóz F6, F8; Strach mie twey ſprawiedliwoſczij Bo wten ċąs ſnacż nielitoſczij RejKup p3v; BielKron 135v; KochFr 110.
Zwroty: »mie(wa)ć, mający lutość« [w tymi nad kim, nad czym (65), na kogo (1)] = miserere PolAnt, Vulg; misereri Calep [szyk zmienny] (74 : 1): BierEz A3, E, 13, L4, M3, N2, S2v; OpecŻyw 22, 32v, 52, 52v, 103 (8); PatKaz II 54v [2 r.]; HistJóz B4v; TarDuch B3; Maią theż Gawroni ſpolną prziiazń á lutoſć/ tak iż gdy iednemu dzieci biorą/ wſzytczy ſie zlataią iakoby żałuiącz FalZioł IV 22d; BielŻyw 168; GlabGad D2v; MiechGlab 55; BierRozm 15; WróbŻołt T8, T8v; SeklKat S4; HistAl G2v; KromRozm I N4v; Nád vbogim nie będźieſz miał lutoſći ná ſądźie. GroicPorz pp2v; KrowObr 22, 210; RejWiz I09v; BibRadz Prov 14/21, 4.Esdr 15/19; BielKron [842]v; GórnDworz Q2v, Y3, Z2v; HistRzym 4, 6 [2 r.], 37v, 106v, 113; RejPos 182v, 183, 183v, 227 [2 r.], 246, 246v, 248v; BiałKat 146; Ná wſzyſtki mężoboyce/ nie mieway litośći. BielSat N4v; BudBib Bar 6/37; KochPs 162, 168; KochPieś 50; ArtKanc Q10; Calep 665b; GórnTroas 50; GrabowSet N4 [2 r.]; LatHar 47, 95, 148, 480, 563; KmitaSpit C4; PowodPr 8, 11; CiekPotr 63; CzahTr H3v; KlonWor 49.

»okaz(ow)ać (a. pokazać, a. ukazać) lutość; lutość pokazana« = compati Vulg; ostendere Ionganimitatem PolAnt [szyk zmienny] (14; 1): Pánie wilku w mey boleśći/ Vkaży nieco lutośći. BierEz L2v; OpecŻyw 141; LubPs 13, bb2 marg; Leop Iob 30/25, Hebr 10/34; BibRadz 1.Tim 1/165 BielKron 77v; BielSpr 46; KochPs 63, 127; GrabowSet Ev; Bo w niey w dźieśiąći wierſzách/ dźieśięć rzecży Pánná przenadoſtoynieyſza wyſławia w Pánu Bogu: Wielmożność/ doſtátek/ Miłośierdźie oney ſámey pokazáne/ Swiątobliwość/ Litość drugim pokazáną/ Moc/ Spráwiedliwość/ Szcżodrobliwość/ w ſłowie niepochyhność/ y miánowićie łáſkę y táiemnicę wćielenia Páńſkiego. LatHar 66, 423; CiekPotr 23.

»lutości, o lutość prosić« [szyk zmienny] (1 : 1): Lutośći tey proſzę/ co z wiekow ſłynęłá/ A dla náſzych złośći/ z niebá ſię śćiągnęłá. GrabowSet K3v, O2.

»użyć litości« (7): Vżiy nádemną litośći/ Boże nieogárnióny KochPs 13, 41, 60, 120, 177, 208; KochTr 19.

»(w)zruszyć (a. poruszyć) lutość, lutości; lutośćią wzruszyć (a. poruszyć) się, wzruszony (α. poruszony); poruszyć się (a. [kogo] wzruszyć), poruszon k(u) lutości; lutość (po)ruszy (a. poruszyć może)« = dare in misericordias PolAnt [szyk zmienny] (3 : 2; 2 : 3; 2 : 1; 4): PatKaz II 34, 54v; Tedy rzekłá oná niewiáſtá ktorey ſyn był żyw/ do Krolá: bo ſie były zruſzyły wnętrznośći iey lutośćią nád ſynem ſwoim [commota sunt quippe viscera eius super filio suo]: Proſſę pánie/ dayćieſz iey to żywe dziećię/ á niezábiiayćie go. Leop 3.Reg 3/26; BibRadz Ps 106/46; GórnTroas 10; A wzruſzywſzy lutośći Pomni/ że rátunek/ Bożey ieſt właſnośći. GrabowSet C4v, B2, Gv, G3v, N4, Q2 (11); LatHar 337.

»lutości żebrać« [szyk zmienny] (2): w żáłośći/ V ćiebie/ Boże moy żebrzę lutośći. GrabowSet Sv, R4v.

Szeregi: »dobroć i lutość« [szyk 2 : 1] (3): KochPs 177, 179; Wyſłuchay proſzę/ me rzewliwe łkánie/ Według lutośći nigdy nieprzebráney/ Y dobroći twey wiekom vkazáney. GrabowSet I3v. [Ponadto tu różnych członach zdania złożonego 3 r.].

»łaska(wość), (a, i) lutość« [szyk 4 : 1] (5): March1Wiet Av; Abowiem tho byłá ſentencya á ſkazánie Páńſkie/ że miáły ſkámieć á z twárdzieć ſercá ich/ yżby walcżyli przećiwko ludu Iſráelſkiemu: á (od niego) byli poráżeni y ſtłumieni: á żeby niezáſlużyli żadney litośći á łáſki [non mererentur ullam elementiam ac perirent] Leop Ios 11 /20; SkarŻyw 142; GrabowSet D3, T. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.; w połączeniach niewspółrzędnych i w różnych członach zdania złożonego 4 r.].

»miłosierdzie, (i) lutość; lutość z miłosierdziem« = misericordia et miseratio PolAnt [szyk 5 : 4] (8; 1): PatKaz II 34; BibRadz Ier 16/5; bo odiąłem pokoy moy od ludu tego/ mowi Iehowá/ miłoſierdzie moię y litośći moię. BudBib Ier 16/5, Is 63/7; GrabowSet C4, I; LatHar 27, 148, 337. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w połączeniach niewspółrzędnych i w różnych członach zdania złożonego 10 r.].

»miłość i lutość« (1): Ale miloſoi pelny ij lutoſci Iezus mily vcieſſyl ie iako ocietz OpecŻyw 54. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w róznych członach zdania złożonego 3 r.].

»lutość, (i, a) prawda« [szyk 3 : 3] (6): Litość/ á prawdá/ páńſkié ſą właſnośći KochPs 35, 59, 133 [2 r.], 207; GrabowSet D2. [Ponadto w różnych członach zdania złożonego 1 r.].

»lutość i łaskawe serce« (1): wielką lutość iego nád vpadkiem ludzkim/ y niemśćiwe á łáſkawe ſerce/ káżdy poznáó może. SkarŻyw 243.

»lutość i sprawiedliwość« (1): Lutość y ſpráwiedliwość/ wſzytkie twoie ſpráwy SzarzRyt B3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w różnych członach zdania złożonego 1 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »bez(e), przez, oprocz, krom lutości« (33 : 2 : 2 : 1): Drudzy mu ocży zawiązali/ a tam bez lutoſci bijątz mowili: Prorokuy nám kryſte OpecŻyw 114v, 126 [2 r.], 134v; MiechGlab 17; Szosy i ine popłatki, Wyciągając przez lutości, Drą ubostwo aż do kośći. BierRozm 11; RejKup dd8; Ty wyrwyeſz vbogyego w wſey [!] wyelkyey miłośći/ Od tych ktorzy go łupyą oprocż wſſcy litośći LubPs 13, C3, G2, Kv, N5v; GroicPorz hhv; RejWiz 104, I09v; Leop 3.Mach 4/5; BielKron 60v, 125v, 126v, 364v; BielSat M4; CzechRozm 238; BielSjem 24, 34; KochTarn 75; PudłFr 55; ArtKanc I16v, R17; BielRozm 11; SiebRozmyśl H3v; GosłCast 40; CzahTr L3.

~ W charakterystycznych połączeniach: biczowanie bez (przez, oprocz, krom) lutości, bić (pobity) (5), borzye, brać, deptać, drzeć, łupić (3), męczyć, (po)mordować (5), morzyć, palić, psować, ranić, siec, targać (się) (2), trapić (2), udawić, wlec, wyciągać, wygładzać, zabijać, zarazić; bez (krom, oprocz) wszel(a)kiej (wszej) lutości (11), żadnej (2).

Szeregi: »bez lutości i miłosierdzia« [szyk 2 : 1] (3): Moyżeſz [...] przeſtępcy żadnemu [...] nigdy nie folgował/ ále bes lutośći y miłosierdzia mordował. CzechRozm 95, 238y; WerGośc 232.

»bez litośći, (a) srodze« [szyk 1 : 1] (2): LubPs Z; ktorego [Joba] ácż znácżnie z dopuſzcżenia Bożego/ Szátan dotknął/ y ſrodze/ á bes litośći/ záráźił: iednak on mąż święty/ nie komu innemu tego wſzyſtkiego/ przycżytał/ iedno BOgu ſámemu CzechRozm 229v.

»srogi, beze litości« (1): Ach miła śmierći! cóż ci po tej srogości, Żeś tak barzo sroga bezewszej litośći! RejŁas w. 4. ~

»z lutości« (31): Oto Iozeff ktory był ſprawiedliwy ij boga ſie boiący/ chciál taiemnie zbieżetz od Marie/ [...] a to tzo mu ſie za krziwdę widzialo/ mſcitz ſie tego niechciál/ ale z lutoſcij taiemnie opuſcitz ią chciál. OpecŻyw I3v; S takowych ſlow matuchny milé/ z lutoſci dziecię nieplakalo OpecŻyw 22v, 70, 137v, 142v; PatKaz II 30; BielŻyw 31; RejKup o2v; LubPs X4v; KochPs 24, 28, 57, 119, 169, 182; ArtKanc F10, L20, Q9v; GórnTroas 27; GrabowSet T4, X, X2, X3v; LatHar 273, 362, 385, 584.

~ z lutości ku komu (1): Dziéwka iedna gdy Piotra grzeiącégo ſie v ognia vzrzala/ z lutoſci kniemu rzekla: Y ty téż ſnádz nieboże byles z Iezuſem w ogrodzie. OpecŻyw 112v.

z litośći przećiwko komu (1): Vżiją dobrzy rádośći/ Z twéy przećiwko mnie litośći. KochPs 207.

W przeciwstawieniu: »z gniewu ... z lutości« (2): WujJud 128v; Albo z gniewu (bo winna) álbo więc z litośći/ Dokonayćie prze bogá/ iéy biédnéy ſtárośći. KochTr 15.

W charakterystycznych polączeniach: z dawnej lutości, niezmiernej, pańskiej (2), prawej, wielkiej (3); (u)czynić z lutości (4), dać ratunek (ratować) (2), nakryć, nie pamiętać, opuścić, podeprzeć, uweselić, wyzwolić, zapomnieć, zbawiony, zdarzyć. ~

»z lutością« (4): On przepuśći śirotce z wyelką ćirpliwoſcyą/ Duſſe nędznych vbogich wybáwi z litoſcyą LubPs Q4v, dd5; BibRadz II 29d marg; GrabowSet N3.

Synonimy: dobroć, łaska, łaskawość, miłosierdzie, miłość, serce, życzliwość.

Cf NIELUTOŚĆ

MM