1.
Język łacinski:
Latinitas, Latina lingua, Latialis a. Latinus sermo Cn (256):
á Chan ieſt Hetman v nich Czar(t)ego niektorzy na łatzinę, Magnus canis, to ieſt, Wielki pies nazwali. MiechGlab 29;
Tenże wyſep z ſtara dawna Taurica z łaciny iakoby Wołynſki, dzis przekopem Sarmathowie zową MiechGlab 12,
1;
BielKom D8v;
Nye wádzić też podcżás dziecyęciá wezbráć/ á do náuki álbo łáćiny onego przygnáć. GliczKsiąż 18,
I5v,
I8v [2 r.];
KrowObr 68;
[mądrzy doktorowie] Co dziwnemi przezwiſki zyołá przezywáią/ [...] Náſzęć owo bukwicżkę z miłym Kopytnikiem /[...] Ták nam drogo przedáią/ gdy ſłoyki płáćimy/ A coż gdy tey łáćiny drudzy nie vmiemy. RejWiz 61;
[Polaków] Wándálity zwano/ od Wiſły ktorą łáćiná zowie VANDalus OrzRozm K4;
OrzQuin H3v;
ktorą chorobę [zamorzenie piątych żył] zową niektorzy Páráliżem łaćinę krzywiąc SienLek 62v;
KlonFlis H2v [2 r.],
H3,
H3v.
W porównaniu (1): Aż mi grzmi we łbie tá Láćiná ſkocżna/ Bo foremnieyſza niż náſzá potocżna. Gdy by ták w polu/ boday mię vbito/ Potłukłby żyto Iáko grad iáki tą Łaciną ſwoią KlonFlis H3v.
W charakterystycznych połączeniach: łacinę umieć; łacina dziwna, prosta, skoczna.
Zwrot: »na łacinę przekładać, tłumaczyć; wyłożon jest z łaciny « [szyk zmienny] (1 : 1; 1): March1Wiet Av; Theologi Sorboniſty y Lozáńſkie cenſory [...] o tym [naturze Jezusa] zmienki żadney nie vcżynili/ ſłowo od ſłowá z Greckiego ná Láćinę tłumácżąc. CzechEp 75, 67.
Wyrażenia: »czysta łacina« (
2):
Exercitatio et stylus, Stylus exercitatus, Cwiczona á dobrze polerowána rzecz/ cziſta łáciná. Mącz 424b,
308a.
»(nie)dobra łacina« (2): GliczKsiąż I8v; Parum latina vocabula, Nie dobrá łáćiná. Mącz 185b.
»łacina niemiecka« (1): Láćiná Niemiecka/ łatwié ią zrozumieſz iedno cżytay F miáſto V, cżytay B miáſto P, cżytay D miáſto T: et é contrá Z miáſto S, miáſto Teuto, Taito. KlonFlis H2v marg.
iron. »łacina ogromna« (1): Pocz marter/ Rzecże Łáćiną ogromną Wyſmukły Niemiec y mową nie ſkromną. Kfyd folunt? KlonFlis H2v.
»potoczna łacina« (1): y Lan muśiał z Fráncyéy tu do nas przyść áczći ij tą potoczną łáćiną zowiém Laneum Franconicum GrzepGeom L2.
»łacina prawna« (1): Vrżąd piſze pozwy/ ięźykiem właſnem Czeſkiem/ nie táką wáſzą łáćiną práwną Polſką/ która nie w ſobie nie ma łáćińſkiego GórnRozm F3.
Szeregi: »jako w łacinie tak i w polszczyźnie« (
1):
IAko w lláćinie gdy vocalis podle drugiei ſtoi/ á kázzda ma mieć oſobny ſwoi d̂więk/ tedy kropki nád nięmi nákrapiąmy [...] ták się i w Polſccyznie mnie vccynić widi. JanNKarGórn H.
»łacina a nie (lub) włoszczyzna« (2): GórnDworz B5; Za cżym naſz ięzyk on przed laty tak zacny [...] bárdzo z chodzi/ á Láciná lub Włoſzczyzna z Niemczyzną moc v nas biorą BudBib B4v.
Wyrażenie przyimkowe: »po łacinie« =
Latine Mącz (
198):
FalZioł I 62b,
110b,
136b,
140a,
147a (
11);
ktory [trunek] po łacinie zową Aqua vitae/ a po polsku Gorzałe wino LudWieś B4;
GlabGad B2v,
C3v,
P5v;
MiechGlab 45;
KłosAlg Av;
WróbŻołtGlab A5;
SeklWyzn a4;
Yáko też ponyekąt doſyć ozdobnye połáćinye o tym [o jedności Kościoła] nápiſał Stániſlaw Orzechowſki przed kilkyem lat. KromRozm I [P2]v;
MurzHist A3,
P2v;
MurzNT 101 marg;
Domá gdy by ſie przy yednem Pedágogu báwił/ mowić po łáćinye náucżyć ſie nye może GliczKsiąż L2,
I8v,
L2v;
GroicPorz bb3v;
KrowObr 61v,
72,
239v;
IEden láik nie vmiał kęſá po łáćinie RejFig Cc6,
Cc;
zá dźiádá mego połáćinie vmieć Sláchćicowi ſromota w Polſzce byłá OrzRozm D2v,
B2,
M4,
P4;
Hipárchus/ Leucypus powiedáli być duſzę ciepłość przyrodżoną/ po łáćinie ſpiritum feruidum BielKron 127v,
27,
143,
143v,
160v,
216v (
15):
Commode latine dieere, Dobrze po łáćinie mówić Mącz 61d,
21d,
86b,
185b,
186b,
265b,
373b;
SienLek a4v;
niektorzy náſzy/ chczą pokázáć iż wiele vmieią/ co trzecie ſłowo/ to po łáćinie mowią GórnDworz F6,
Q2;
RejZwierc 27v;
BudBib B4v,
C3;
BudNT przedm b5v,
c2v;
Wkośćio[ł]ách Greckich po Łáćinie [ſ]piewano SkarJedn 216 marg,
74,
216;
Oczko A4v;
SkarŻyw 195;
StryjKron 315;
CzechEp 70,
226;
tám záraz ty ſłowá/ ktorem po Łáćinie przypomniał/ przydáne ſą NiemObr 156;
KlonŻal Dv marg,
D2 marg;
Calep 585a;
Ornat/ ábo po Łáćinie caſſula znákiem ieſt páwłoki LatHar 81,
214 marg,
700 marg;
WujNT 8,
125,
445,
452,
477 marg (
8);
JanNKar E4;
JanNKarKoch F2v,
G2,
G3;
KlonFlis H2v [2 r.];
RybWit C2.
~ W charakterystycznych połączeniach: po łacinie czytać (3), mowić (12), (na)pisać (10), powiedzieć, rozumieć (3), rzec, śpiewać (2), uczyć, umieć (8).
Zwroty: »(na)z(y)wać po łacinie; nazwany jest, wezwan po łacinie« [
szyk zmienny] (
79 :
2 :
1):
kwiath thego ziela [nawrotu] za ſłończem idzie roſkwitaiącz ſie/ á ſtąd że połacinie to ziele Solſequium zową FalZioł I 49c,
I 12d,
40c,
41c [2 r.],
47c,
64b (
41);
BielŻyw 122,
143,
168;
Cżemu w grzbiecie ieſth wiele ſthawow ktore po łatinie zową Spondilia, polaci pacierzmi zową GlabGad D8v,
D8,
L8,
O4v [2 r.];
Ieſth kraina barzo nędzna pod gwiazdami ktore po łacinie Polus Arcticus á polaci wozem zową. MiechGlab 62,
kt,
22,
24,
27;
KłosAlg A3v;
KromRozm I N3v;
MurzNT 86 marg;
KromRozm III B3,
C6v;
GliczKsiąż M8;
OrzRozm B3*,
S4;
BielKron 62,
269v,
317,
422v,
418v;
Mącz 97b,
398a;
GórnDworz M5v;
GrzepGeom D3v,
Lv,
N [2 r.],
KuczbKat 220,
250,
280;
RejZwierc 145v;
ReszPrz 99;
LatHar 80,
131;
WujNT 47.
»przekładać (a. wykładać) po łacinie« (2): FalZioł IV 56c; Przetoż y Eráſmus Liturgią S. Chryſoſtomá przekłáda po Łáćinie Mſzą Chryſoſtomową. WujNT 452.
Szeregi: »greckie, po łacinie« (
1):
Przetoż Greckie dobrze vmiem/ Połáćinie práwie. KlonŻal E4.
»(nie) po grecku, (i, albo, ani) po łacinie« = Graece, (et) Latine Vulg [szyk 16 : 3] (19): FalZioł [36]v [3 r.]; [Jezus Nazareński Król Żydowski] biło nápiſano po Zydowſku/ po Grecku/ y po Láćinie Leop Ioann 19/20; OrzRozm B3; Mącz 93b; GrzepGeom B2v, C3, N2v; Y kazał liſt on po Grecku y po Láćinie cżytáć. SkarJedn 293, 268; SkarŻyw 397; LatHar 734; WujNT 68, 112 marg, Ioann 19/20, s. 382, 692, Apoc 9/11. ~
Przen (16):
a)
Wywód, rozprawa (11):
Ale iż podobno cżego inſzego głęboka łáćiná Dionizego X. K. vcży CzechEp 68;
on [sam Chrystus] thy rzecży zákrył przed mądrymi y rozumnymi: á obiáwił ie málucżkim [...] Z ktory mi ia też proſtak nieumieiąc głębokiey łáćiny wolę przeſtáwáć CzechEp 69;
Co to zá cżłowiecżeńſtwo? Co zá Bog? Co zá Chriſtus Pan przez ktorego zaſługę? Głęboka to łáćiná ná mię proſtáká [...] Y prowádźi tę rzecż/ ábo tę głęboką łáćinę/ przez kilká kart CzechEp 148,
66 [4 r.],
69 [2 r.],
145 (
11).
W charakterystycznych połączeniach: łacina głęboka (10), węzłowata.
b)
Nauka, interpretacja, sąd (4):
NiemObr 63;
Ná ktorego proſtey łáćinie y Theologiey/ iáko powolna owiecżká ná głośie páſterzá ſwoiego/ ia też przeſtáwáć chcę. CzechEp 66;
ReszList 154.
W charakterystycznych połączeniach; łacina prosta, zgodna.
Wyrażenia:»nowa łacina« (1): To też nowa łáciná/ áby pan Chriſtus z żywotá máćierzyńſkiego głos wypuścić miał NiemObr 144.
c)
Zagadnienie, problem (1):
Wyrażenia »trudna łacina« (1): Ale záś gdy Przyidźie ku żywotowi Chriſtiáńſkiemu y ku záprzeniu ſie ſámego ſiebie/ to tu dopiero trudna łáćiná/ y ćiáłu z rozſądkiem iego bárzo przećiwna. CzechRozm 247v.
d)
Nagana; obelga (3):
[Wyrażenie: »niesmaczna łacina«: Lecz kiedyby tak fukał dzisiejszego czasu, Nie wiem, by nie nawiedził księżego tarasu, Ktorego też skosztował ich własny Platyna, Dla prawdy go potkała niesmaczna łacina. Apolog 56.]
Zwroty: »da(wa)ć [
komuś] łacinę« (
2):
Rzekł młodzyeniec/ ſwiádomciem iuż tego chłopięciá/ Y nie táki tám rozum iáko v dzyecięciá. Boć mi dawał łácinę áż mi ſie łeb kurzył RejWiz 68;
wy mię motikami Płoſzacie/ a ia każę o cnocie przed wami. Mało było nie lepiey o ten rząd przeklęti Dać wam taką Lacinę/ aż by wam ſzło wpięti. KochSat C2v.
»zarobić na tęgą łacinę« (1): iuſzci w ſwoiey ſtárości zdzieciniał. Bá y zárobił ſłuſznie na tęgą łácinę CiekPotr A3.
a.
Utwór w języku łacińskim (3):
Ieſliżeś tedy W. M. [...] łáćinę moię [...] z łáſką odemnie przyimowáć zwykł: pewienem tego/ że y tey wiazáney [!] PoKzcżyzny moiey/ [... ] ocżymá przenieść nie będźieſz racżył RybGęśli A3.
Wyrażenia: »nowa łacina« (
1):
[polscy poetowie] wam/ nie cudzoźiemcom piſzą ſwoie Rymy/ Y oſtrym piorem walczą z nierządy wáſzymi. Podobniey by tym łáiáć/ bá y káráé winą/ Ktorzy was hydzą światu nową ſwą łáćiną. Prot A3.
»stara łacina« (1): Stára łaćiná oná Szkolna ieſt/ z Platoná wźiętá: Metu poene fidem colunt barbari. A Grȩcis aūt, Virtutis amor fides colit OrzQuin Q2.
α. Łaciński przekład Biblii (4): A to sſtąd/ iż ták Chriſtus wedle łáćiny rzekł Aniequam Abraham fieret ego ſum Ian. 8. Ano y wedle Łáćiny fieret może być ták praeſens, ninieyſzy CzechEp 67; Láćina go też podobno y z iego princypałem záwiodłá/ która ma: Verbum domini manet in aeternum: Słowo Boże trwa ná wieki. CzechEp 155, 68.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}