[zaloguj się]
[pdf]

ŁANCUSZEK (71) sb m

łancuszek (36), łańcuszek (15), [łącuszek, łeńcuszek, leincuszek, lincuszek], łancuszek a. łańcuszek (20); łancuRejRozpr, KrowObr (5), Leop (2), BibRadz (12), BielSat (4), WujJud, WierKróc, SkarŻyw (3), ReszHoz, ReszList, SiebRozmyśl, KmitaSpit; łańcuszek OpecŻyw, BielKom, RejWiz (5), BielKron (2), Mącz (2), RejZwierc (3); łancuszek : łańcuszek BielRozm (3 : 1).

a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie); e prawdopodobnie jαsne (tak w -ek); łe-, le- z tekstów nie oznaczających é.

Fleksja
sg pl
N łancuszek łancuszki
G łancuszka łancuszk(o)w
A łancuszki
I łancuszki(e)m łancuszkami, łancuszki
L łancuszku łancuszkåch, łancuszkoch

sg N łancuszek (19). ◊ G łancuszka (4). ◊ I łancuszki(e)m (2). ◊ L łancuszku (6). ◊ pl N łancuszki (4). ◊ G łancuszk(o)w (9). ◊ A łancuszki (17). ◊ I łancuszkami (4), łancuszki (4); -ami Mącz, ReszHoz, ReszList; -i OpecŻyw, BielKron, SiebRozmyśl; -ami : -i WyprKr (1 : 1). ◊ L łancuszkåch (1) WujJud, łancuszkoch (1) RejWiz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII i XIX w.

Dem. od „łancuch”; catenula Mącz, Calep, Cn; catella, catellum Cn (71): OpecŻyw 126v; LibMal 1547/124v; miał [Wulkanus] żonę Wenus boginią/ ktorą gdy záſtał ná łożu z Marſem bogiem/ związał ie ſubtylnemi łańcuſzki/ áż ſie nie mogli ruſzyć z łożá BielKron 24; Mącz 41b; SkarŻyw 166; Były Compánije ex Sycilia, ktore ſię łáncuſzkámi oſtrymi nie miłośćiwie ſiekli/ z podźiwieniem wſzyſtkich ludźi ReszList 163; Calep 172a; Bijąc bez miłosierdźia miotłámi ſrógiemi/ Biczmi/ á náoſtátek łáncuſzki oſtrémi/ Którémi poránili iego święté ćiáło SiebRozmyśl H2v; [leinczuszek ‒ catena catella J. Honterus 1532 [wyd. 1538: lincussek] ŁopacSł 596; uzda bez wądzideł i łącuszek mosiądzewy do uzdy InwMieszcz 1547 nr 18].

W porównaniach (2): Bowiem kto ſie rozumem s cnotą nie ſpráwuie/ Ieſt kotek ná łáńcuſzku co wſzytkim kugluie. RejWiz 47v; Swowolny s tym co w grozie. Witay dobry pácholiku/ A nápoły niewolniku/ Co by kotá ná łáńcuſzku/ Chowáią cie w tym kożuſzku. RejZwierc 232.

Zwrot: »wieść (a. wodzić) na łancuszku (a. łancuszkoch)« [szyk zmienny] (2): O roſkoſzneſz to Małpy tu po ſwiecie chodzą/ Co ná nie ći myſliwcy s tymi śidły godzą. [...] Bo ie łácno połápáć gdy ſie pomotáią. A potym ie iáko chcą ná łáńcuſzkoch wodzą/ A iáko s Kocżkodany ná dziw z nimi chodzą. RejWiz 47v; KmitaSpit A4.
Szereg: »łancuszki albo powrozki« (1): Bráctwá niktore z rożnych kráin Włoſkiey źiemie boſo do Rzymu przychodźiły ćiáło ſwe źieláznymi łáncuſzkámi álbo powroſkámi węzłowátymi ták bicżuiąc ReszHoz 127.
a. Więzy (1):
Zwrot: »być w łancuszku« = stracić wolność (1): [gdy mają łowić małpę] Tedy przed ńią ſie ẃiążąc zaſie odſtępuią. Oná záſię przyſzedſzy ták że ſie poẃiąże [...] Zwykłá tzynić tym kſzałtem [!] iák tzłowiek wiązánie/ Zátym iuż więc przychodzi ták w wietzne wieźienie. To ma w pożytku/ Iż ieſt w łáńcuſzku. WierKróc A4.
b. Ozdoba z kosztownego kruszcu lub drogich kamieni; catena PolAnt, Vulg (57): [Postawa mówi do Justyna] Láńcuſzek też áby był ná tobye/ Day z doſtátkiem rozumieć o ſobie BielKom F4v; KrowObr 130, 131 [2 r.], 239, Ssv; Wianecżek ma ná głowie nadobny perłowy/ Láńcuſzek ná nim krzyżyk piękny rubinowy. RejWiz 35v, 53v; Leop 3.Reg 7/17; LAnczuſzek sperel Orianſkich okrąglich wielkich WyprKr 30, 9v, 15v, 22, 22v [2 r.]; BibRadz Ex 28/14, 25, 39/15, 18, 2.Par 3/5 (8); O wagę ſie nie ſtáray/ odda wſzyſtko cáło/ Wżdy ſie przedſie okruſzkow nam nieco doſtáło. Bogá ſie o to żadny/ Złotnicżek nie boi/ Kiedy pięknie Sláchćiankę w łáncuſzki przyſtroi. BielSat Cv, Cv; RejZwierc 114; WujJud A4v; SkarŻyw 165; BielRozm 16, 17; [pas pozłocisty z łeńcuszkiem na złoty tkanicy waży i z tkanicą półtory grz. i półósma skojca InwMieszcz 1552 nr 48, 1581 nr 231].

W połączeniach szeregowych (2): RejZwierc 57v; Láncuſzki/ perły / złoto/ y pierśćionki/ obracáłá ná ochędoſtwo duſzne/ á dáiąc to vbogim ná wiecżne ſię bogáſtwo zdobywáłá. SkarŻyw 13.

W charakterystycznych połączeniach: łancuszek na szyi nosić (3); w łancuszki przystroić (2); na łancuszku nosić.

Wyrażenia: »łancuszek ze smalcem, smalcowany« [szyk 7 : 2] (8 : 1): RejWiz 57; LAnczuſek. s czarnim a bialem smalczem, w nim pięcz stuk. A w kaſdei po piączią perelek WyprKr 16v, 15v, 16, 21v, 23 [2 r.], 27; Nuż záſię czo owych náſtáło dziwnych pontalikow/ feretow/ ſmálcowánych łáńcuſzkow/ pſtrych bieretkow z rozlicżnemi czętkámi. RejZwierc 57v.

»łancuszek złoty, z szczerego złota« = catena aurea PolAnt; torques Cn [szyk 15 : 3] (16 : 2): Láncuſzki złote [munerulas aureas] zdziáłamy tobie/ nákrapiáne ſrebrem. Leop Cant 1/10; A miedźi niemi ſzą feretkij zlote male, lanczuſkiem drobnim zlotem przepleczone WyprKr 32v, 21, 21v, 23, 26v, 28, 29; Ná tym Nápierſniku ſpráwiſz Láncuſzki iednákie z ſzczerego złotá/ plećioną robotą. BibRadz Ex 28/22, Ex 28/14, 24, 39/17; BielKron 34v; Mącz 52c; Zá pierwſzych lat nośiły náſze pánie duſzki/ Páćierze Burſztynowe/ nie Złote láncuſzki. BielSat D2 [idem BielRozm 26], Dv; BielRozm 25, 26.

Szeregi: »ni perełki ni łancuszka« (1): Iednák chodzę by łoktuſſká Ni perełki ni łánczuſſká RejRozpr H3v.

»pierścień, łancuszek« (2): Pátrz zaſie co koſztuie koſzulká Perłowa/ Pierśćień/ łáncuſzek Złoty/ groſzá nie záchowa. BielSat Dv [idem: pierzcień] BielRozm 25.

LW