[zaloguj się]
[pdf]

RATOWAĆ (594) vb pf i impf

ratować (594), [retować].

pf (324), impf (169), pf a. impf (101); pf: impers; inf (100) np.: RejPs 31v, RejKup dd4v, BielKron 61v, GrzegRóżn K2v, Mącz 387d; praes w funkcji fut (51) np.: RejWiz 56v, BibRadz 1.Reg 11/3, BielKron 64, RejPos 48v, BielSat G2; praet (47) np.: RejZwierz 24v, BibRadz Ps 88/44, BielKron 114, 126, WujNT Matth 27/41; imp (77) np.: RejWiz 51, BibRadz Ios 10/4, 4.Reg 6/26, BielKron 83, RejPos 48; con (47) np.: LibLeg 11/156v, BielKron 58, 64, 126, BielSpr 38v; impf: fut złożone i part praes act; inf (42) np.: RejFig Dd2, BibRadz I 43c marg, CzechRozm 244v marg, ModrzBaz 67, Calag 288b; praes (48) np.: Diar 77, LubPs T3v, UstPraw C4v, RejZwierz 115, Mącz 387c; praet (23) np.: RejWiz 187, BielKron 442, StryjWjaz Bv, PaprPan I, PowodPr 54; imp (21) np.: RejKup h2, BibRadz Ex 23/5, RejPos 342, ArtKanc L5v, PowodPr 67; con (21) np.: RejWiz 111v, RejZwierz 108, RejPos 227, RejZwierc 116, StryjWjaz C3.

Oba a jasne (w tym w pierwszym 5 r., w drugim 4 r. błędne znakowanie); retować z tekstów nieoznaczających é.

Fleksja
inf ratować
praet
sg pl
1 m ratowåłem, -m ratowåł m pers ratowali(s)my
n subst -echmy ratowały
2 m ratowåłeś, -ś, -eś ratowåł m pers
3 m ratowåł m pers ratowali
f ratowała m an
imperativus
sg pl
1 ratujmy
2 ratuj ratujcie
3 niech ratuje niechåj ratują
conditionalis
sg pl
1 m bych ratowåł m pers bychmy ratowali
2 m byś ratowåł m pers byście ratowali
3 m by ratowåł m pers by ratowali
f by ratowała m an by ratowali
n by ratowało subst by ratowały
con praet
sg
2 m byś był ratowåł
3 m by był ratowåł
n by było ratowało
impersonalis
praet ratowåno
participia
part praes act ratując
inne formy
praes i fut sg 1 - ratuję; praes i fut sg 2 - ratujesz; praes i fut sg 3 - ratuje; praes i fut pl 1 - ratujemy; praes i fut pl 2 - ratujecie; praes i fut pl 3 - ratują; fut sg 1 m - będę ratowåł; fut sg 3 m - będzie ratowåł, ratować będzie; fut pl 3 m pers - będą ratować

inf ratować (192). ◊ praes i fut 1 sg ratuję (12). ◊ 2 sg ratujesz (11). ◊ 3 sg ratuje (54). ◊ 1 pl ratujemy (1). ◊ 2 pl ratujecie (1). ◊ 3 pl ratują (20). ◊ praet 1 sg m ratowåłem, -m ratowåł (5). ◊ 2 sg m ratowåłeś, -ś, -eś ratowåł (10). ◊ 3 sg m ratowåł (29). f ratowała (8). ◊ 1 pl m pers ratowali(s)my (1). subst -echmy ratowały (1). ◊ 3 pl m pers ratowali (16). ◊ fut 1 sg m będę ratowåł (2). ◊ 3 sg m będzie ratowåł (2) BibRadz, BielKron, ratować będzie (1) CzechRozm. ◊ 3 pl m pers będą ratować (1). ◊ imp 2 sg ratuj (94). ◊ 3 sg niech ratuje (4). ◊ 1 pl ratujmy (2). ◊ 2 pl ratujcie (18). ◊ 3 pl niechåj ratują (1). ◊ con 1 sg m bych ratowåł (3). ◊ 2 sg m byś ratowåł (6). ◊ 3 sg m by ratowåł (47). f by ratowała (3). n by ratowało (3). ◊ 1 pl m pers bychmy ratowali (2). ◊ 2 pl m pers byście ratowali (2). ◊ 3 pl m pers by ratowali (20). m an by ratowali (1) PaprPan. subst by ratowały (3). ◊ con praet 2 sg m byś był ratowåł (1). ◊ 3 sg m by był ratowåł (6). n by było ratowało (1). ◊ impers praet ratowåno (2). ◊ part praes act ratując (8).

Sł stp: retować, Cn notuje, Linde XVI (siedem z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Przyjść (przychodzić) z pomocą w trudnej, zwykle niebezpiecznej sytuacji; niekiedy z pozytywnym rezultatem, tj. ocalić, uratować (z niem. retten); adiuvare, auxiliari Vulg, PolAnt, Cn; opitulari Mącz, Modrz, Cn; salvum facere Vulg, PolAnt; servare PolAnt, Mącz; sublevare PolAnt, Cn; iuvare (auxilio) JanStat, Cn; auxilium ferre a. praebere Vulg; eripere, eruere, esse ad auxilium, respicere, salvificare PolAnt; liberare, mederi, porrigere manum, salutem expedire, sanare, sospitare, vindicare Mącz; liberare periculo Calag; adiumento a. auxilio esse, adiutare, adminiculari, adspirare, asservire, commodare, prodesse, subire auxilio, subvenire, subventare, succurrere, suffragari, suppetiari, suppetias mittere, sustentare Cn [w tym: kogo, czego a. co (517) – G (51), A (79) cf niżej, G a. A (387)] (590): BierEz M4v; Y ſpráwiłeś ták iż nigdy wytrwáć niemogli/ á náwſpák ſie obracáli ći ktorzy mię kłádli wnienawiſći ſobie. A niebył nikt ktoby ich był rátował RejPs 26; Nieodſtępuyże tedy dáleko moy pánie odemnie/ ábowiem przygoda zawżdy przedemną chodzi/ á niewidzę ktoby inny przez ćiebie mogł wżdy ratowáć mię. RejPs 31v, 210; a kyedi bi nye vrzadnyk Colodenſky pan byenyaſch Volſky [...] rathowal. thedi bi naſz wſzitkye na ſmyercz pobytho LibLeg 11/156v; I ſtąd nieupadłę Sercze Iuż daley odſtepiċ niechczę Zwłaſcza gdy to obacziło Iż ſię było obładziło A nikt go niemogł ratowaċ Iedno ten czo to może daċ A tak Wſſechmogaczy Panie Weyzrzi nanedznego namie RejKup dd4v, h2; jakobych go ja mogł za brata mieć, ktory mogąc nie tylko mię sam nie ratuje, ale i drugie przy sobie zabawi, aby mię iny nie ratował? Diar 77; Myedzy tymim policżon co w odchlań wſtępuyą/ Sſtałem ſie yák yeden cżłek s tych ktorzy nye cżuyą/ Zadnego wſpomożenya/ gdy ich nye rátuyą. LubPs T3v, Y5; KrowObr 12v, 213; A gdy vźrzyſz nędzniká krzywdą śćiśnionego/ Rátuy go kędy możeſz á wyrwi go s tego. RejWiz 51, 51, 56v, 111v, 187; Takież z drugiey ſtrony/ przypádnieli ná Zydowſki narod pierwey woyná/ będą ich Rzymiánie rátowáć Leop 1.Mach 8/27, 1.Par 18/5, Iob 30/13; UstPraw C4v; RejFig Dd2v; Ten [król Abejnuz] rzekł/ to ieſt powinność Krolá pocżćiwego/ Aby dármo rátował/ cżłeká vpádłego. RejZwierz 21v, 24v, 115; Przytępiłeś oſtrze miecżowi iego/ á nie rátowałeś go w bitwie (marg) To ieſt/ niedałeś mu mocy przećiw nieprzyiaćielowi. (–). BibRadz Ps 88/44; Ze wſząd mię trzymáły poimánego/ á nie był nikt coby mię był rátował/ oglądałem ſię ná ráthunek ludzki/ ále go niſkąd nie było. BibRadz Eccli 51/10, I 43c marg, Ios 10/4, 1.Reg 11/3, 4.Reg 6/26, 27 (13); Rzekli k niemu/ day nam do ſiodmego dniá przedłużenia/ w ktorych poſlem do ſwoich áby nas rátowáli/ ieſli nie rátuią/ wynidzim z miáſtá do ciebie. BielKron 64; Potkawſzy ſie/ zábit Bucefal pod Alexándrem/ á by go ſłudzy nie rátowáli/ byłby Alexánder zábit od Porruſá. BielKron 126, 58v, 61v, 83v, 114, 126 (35); GrzegRóżn K2v; Adsero sive assero, Powiedam. Twierdzę. Zá pewne powiedam/ też Brónię ſzczycę/ Rátuyę/ Wybáwiam/ Prziwłaſzczam. Mącz 387c, 294c, 350c, 387d, 389a; RejAp 128; RejPos 48, 48v [2 r.], 75, 193v [2 r.], 227 [2 r.], 342; BielSat G2; Niedrzewey [!] ſie ich [bocianięta rodziców] puſzcżą áż gdy iuż obacżą/ Ze ociec cżyrſtwo z mátką zá żábkámi ſkącżą [!]. [...] A pátrząc ieſli ktore gdzie ſzkodliwie pádnie/ Tedy wnet przyleciawſzy rátuią go ſnadnie. HistLan B2v; iużći káżdy będzie rádził iáko ſie ſpráwowáć maſz/ iużći będzye ſławy życżył/ iuż Boże vchoway przygody ochotnie cie rátuie. RejZwierc 27, 86, 95 [2 r.]; Hánnibál Krol Kártágińſki/ gdy woiował w Hiſzpániey/ Scipio [...] woiował też iego Kroleſtwo y Cártago obległ: Poſłali tedy zá Hánnibálem Cártáginenſes/ áby przyiáchał z woyſkiem rátował ich gdzieby omieſzkał muſielibyſmy poddáność vcżynić/ muſiał opuśćić Hiſzpánią á ſwoich rátowáć BielSpr 38v; Bacżąc to Rzymiánie/ puſzcżáli powodźie lekkie rzecży co wierzchem przepłynęły/ iáko ſą orzechy wielkie/ iábłká/ y inne rzecży/ ktore po wierzchu pływáią/ A tym ſie żywili [oblężeni] áż ich rátowano. BielSpr 48, 56v; BudBib 1.Par 12/17, Tob 11/9; Zgołá trzebá nam w tym vpokorzenia to ieſt pokuty świętey/ á do Páná Bogá vſtáwicznie wołánia/ gdyż on ieſt ſprawcą wſzyſtkiego/ á nikt nas rátowáć nie może iedno on ſám. MycPrz II C3; StryjWjaz C3; CzechRozm 193v, 244 marg, *4v; KOrwinus on Rzymſki pan mogł bijáć Gálliki/ Aleby go náſz Hinek prętko związał łyki/ A nie dbałby o ptaki by go rátowáli/ Wſzák to vyrzyſz iák náſz Ian mężnie ſwego zwáli PaprPan Ov; ModrzBaz 67; Hlff verſagen. Nie pomágáć/ et niechcieć rátowáć. Negare auxilium. Calag 288b, 168b; Miéy ná pieczy krzaki/ któreś nád inné wyſádźił. Wyśieczoné w ogniu leżą/ niémáſz kto rátuiąc/ A z gruntu práwie niſzczeią/ gniéw twóy ná ſye czuiąc. KochPs 122, 25, 164; Raz [...] Plácidus málucżki/ do rzeki po wodę bieżał: y cżerpáiąc zá dzbanem wpadł. y nioſłá go iuſz rzeká dáleko. Pocżuł to w Duchu S. Benedict/ y záwołał ná Maurá/ áby ſzedł rátowáć Plácidá. SkarŻyw 250; KochFr 65, 95 [2 r.]; BielSen 13, 14; Bo żadna tego świátá moc/ áni Anielſka pomoc/ nie mogłá rátowáć/ áż ſię ſam Bog nád námi racżył śmiłowáć. ArtKanc B6v, D13, N17v; Począł myslic PanMarszałek otych dwu rzeczach. [...] Druga aby Zborowskich ratował. ActReg 104, 110, 111; GórnTroas 67; Nie máſz nikogo/ by chćiał być ochłodą/ Nie vyźrzyſz/ ktoby znáiomym ſię licżył/ Albo/ w vćiſku/ poćiechy vżycżył. W tákiey/ o Boże/ w tey/ duſzá ma toni/ Nikt nie rátuie/ życżliwy przecż ſtroni GrabowSet Q2, Q3v; Ehei/ ſkáźićielu kośćiołá Bożego/ co go zá trzy dni znowu buduieſz/ rátuy ſámego śiebie: ieſli Syn Boży ieſteś sſtąp z krzyżá. LatHar 700, 700, 713; Sromotá w dno záwisłey Náwy nie rátować. RybGęśli C3v; WujNT Matth 15/25, 27/41, 42, Mar 9/22, Act 16/9; SarnStat 619; KmitaSpit B4v; PowodPr 67; Wiernie Poétá ſtáry/ Wyłożył nam te dáry/ Abyśmy ſię ſtrzegli cżáſu zły przygody/ Bo nas nikt nie rátuie gdy nábędźiem ſzkody. CzahTr I, G, H3, K3v; Iuż widzę páni moiá/ niedaſz ſie hámowáć/ Ani téż z inſzéy miáry prózno ćię rátować. Tákeś głęboko záſzłá we złé ſpráwy twoie GosłCast 62, 51, 63, 64 [2 r.]; Gwałtu/ gwałtu ſąśiedźi/ niechcećieli moich Sćian y dáchow rátowáć/ rátuyćie wżdy ſwoich. KlonWor 42; [Przeto, człowiecze, gdy widzisz, iż bliźniego twego chce zamoczyć [lege: zamorzyć] nieprzyjaciel duszny, pożałuj tego, opuść na mały czas sprawy swoje, a retuj brata swego bez przedłużenia, bo rychłego twego potrzebuje spomożenia, który tonie na głębokiej wodzie. Kaz 44, 43, 47; Trapienie a kłopoth bliſki ieſt/ a niemaſz tego/ ktory by retował. BrentTrepCat 80v; PorozumPowod F5v].

ratować kogo, czego (29): Lecż nieſtotyſz ty Owce/ toć ſie nie zgadzáią/ A też ie ládá Wilcy/ po myſli drapáią. Ale kiedyby iedny/ drugich rátowáły/ Y Wilkáby vtłukły/ y cáło zoſtáły. RejZwierz 108; ná ktorym [wyspie Sancte Crucis] náleźli Kánibały/ á oni cżterzy niewiáſty wźięli á związáli/ kthore vyrzawſzy náſze/ złożywſzy ręce/ prośiły náſzych áby ich rátowáli. A gdy ich náſzy rátowáli/ vćiekli Kánibałowie do gáiow bliſkich. BielKron 442, 66v; Patriam demersam extuli, Dobrzem rátował oyczyzny. Mącz 218c, 266c, 367d, 416a; Lecż [dusza] będąc więźniem w tym ſwowolnym ciele/ Niemoże pocżąc nigdy ſobie ſmiele/ Przedſię cżym może tym hámuie ciáło/ By nie ſzáláło. Aleć może mieć wygráną ná poły/ [...] Bo rozum s cnotą pilnie ſie gotuią/ Iż iey rátuią. Acżći ſnadź Dyabeł też ſwoy oboz tocży/ Iáko ſrogi kát zá páwęzą krocży/ Aby rátował ſwowolnego ciáłá/ By duſzá mdláłá. RejZwierc 116, 32, 116v; Konie v wſzytkich tákie iákie v Turnuſsá/ Maro ſwiádcży/ [...] Y iákie Ewripides v Rhezuſsá cnego/ Opiſał gdy rátował muru Troiáńſkiego [tj. Troi]. StryjWjaz Bv; KochTr 24; WerKaz 304; ActReg 109, 110; iż Prokuratorowie v ſądów wſzelákich/ nie oddawáią Controuerſiy ſwych záraz/ á potym przypiſuią wiele/ czego przed ſądem onym nie mówili/ chcąc rátowáć ſpraw onych/ co opuśćili SarnStat 812; PowodPr 54; CzahTr E2, G2; KlonWor 42; [PismaPolit 323]. Cf »ratować zdrowia swego«.

~ ratować kogo, czego [funkcja supinum = do ratowania] (5): [...] ſłyſząc też iż Turcy z wielką mocą ciągną do Węgier rátowáć Budzyniá/ ktory byli ludzye Ferdynándowi oblegli. BielKron 191v, 311v, 312 [2 r.], 380v. ~

ratować kogo, co [w tym: aliquid (1)] (28): LubPs A5; Leop 1.Reg 11 arg; Zuzánná s płácżem záwoła/ [...] Pomni Pánie ná twe ſądy/ y ná moię cnotę. Vſłyſzał Pan iey rzewny płácż/ y wnet ſie zlitował/ Ruſzył Duchá w Dánielu/ áby ią rátował. KochZuz A4v; RejZwierz 17v; przyſzli do Lachis ku ludowi ſpokoynemu y beſpiecznemu/ á wyſiekli ie mieczem/ y miáſto ſpalili. A nie mieli ktoby ie był rátował [non fuit liberator] BibRadz Iudic 18/28; Krol Zygmunt ná ten cżás chcąc rátowáć obleżeńce ná Smoleńſku/ ále nie wcżás. Poſłał przodkiem z woyſkiem Konſthántego z Oſtrogá/ gdźie iuż było ná ten cżás Smoleńſk wźięto BielKron 429, 209; Mącz 212b; Prot D2; KuczbKat 230; Kthoby chćiał z Obozu ſie bronić/ trzebá drugie woyſko mieć bliſko ſiebie álbo dwie/ ktoreby rátowáło obegnáne gdyby ktemu przyſzło. BielSpr 69v; BudBib Ex 2/17, 1.Reg 23/2; PaprPan I; Bo ia tu mowię o tey cnoćie/ ábo o męſtwie [...]: Ktore każe [...] Oycżyznie niedołężney pomágáć/ Religią w niebeſpiecżeńſtwie będącą rátowáć/ á dla niey y nędzę ćierpieć/ y śmierć ná oſtátek podiąć. ModrzBaz 39v; ReszHoz 136; BielSen 13; ArtKanc L5v; KochWrJan 18; A no Succeſsia woiewodzi cowa nas gubi czego iesli nie iest w przyczyną tedy nikt zywiący na Swiecie et vbi rerum testomonia [!] ad sunt, nihil opus est verbis, achoć ztrudnoscią iednakby się to ratowac, mogło [by się mogło = można byłoby], y kleinoty y maiętnosć ale trzeba pracowac, anie proznowac, ani odkładac. ActReg 166, 131; GórnTroas 62; GrabowSet X3; Táſz [moc] y Niemce podwiodłá/ áby Polſkę ktora iuż ginie rátowáli OrzJan 107, 8; PowodPr 57; Prágnąłbych ná on czás [tj. w godzinę śmierci] Sákrámentow y kápłaná/ y tego ktoby mię pośilał y pámięć moię rátował. SkarKaz 423a; CzahTr F4v.

ratować czego [= od czego] (3): Vindicare ab oblivione hominum, Rátowáć zápámiętánia luckiego/ to ieſt/ wznowic zaś á ku pámięćy przywieść. Mącz 86a. Cf »ratować upadku«.

ratować co [= od czego] (2): Cf »potrzebę ratować«, »ratować upadek«.

ratować od kogo, od czego (7): Leop 1.Reg 11 arg; Słyſząc potym Dawid iż Filiſtynowie oblegli Ceilę/ rátował miáſtá od nich. BielKron 66v, 47v, 170v, 301; Ach moiá miła zrániona pátria/ Toć cie lewitá y pan s kſiędzem mija. Sámáritaná nie ſłycháć dziś nigdy/ Coby nędzniká rátował od krzywdy. RejZwierc 223; CzahTr G2. [Cf też a. ratować od kogo RejZwierc.]

ratować u kogo (3): KuczbKat 365, 405; Kryſte zbáwićielu náſz v Oycá wiecżnego/ ſwą przycżyną ná wſzelki cżás rátuy sługę ſwego. ArtKanc L5v.

ratować z czego (6): Vindicare ab oblivione, Ná świátłość wydáć/ rátowáć z zápámiętánia. Mącz 256d; Iedno ſtoy mocno przy nim w ſwey ſtáłośći/ Niech cie nie zwodzą ziemſkie obłudnośći/ Snadnie rátuieſz duſzyce vbogiey/ S tey ſtráſzney trwogi. RejZwierc 116v; CzahTr E4, G2. Cf »ratować z niebezpieczności«, »ratować ze złej przygody«.

ratować z czego [= od kogo] (1): Weźmiy ná ſię przodkow ſwych mężną śmiáłość onę/ A rátuy z rąk Pogáńſkich Krześćijáńſką ſtronę. CzahTr F4v.

ratować ku komu [= przeciwko komu] (1): atu trzeba dawac Rodowitom [= ludziom tu mieszkającym] chetnym aby tez ratowali Rzeczptą ku tak pretkiemu y częstemu nieprzyiacielowi. ActReg 131.

ratować przeciw komu (1): Człowiek niewinny/ człowiek vprzéymégo Sercá/ który ſpráwiedliwość miłuie/ [...] Nieſzuka z cudzą ſzkodą ſwéy korzyśći/ Przeciw obmowcóm ſąśiádá rátuie KochPs 19.

ratować na co (1): Ná co to przyſzłá wyſchła ſtárość moia? Ná tem ſromotę przyſzłá? pomożćie o moie/ Rátuyćie przyiaćiołki/ ná té dźiwné boie. GosłCast 52.

ratować kim (1): StryjKron 170 cf b. »pieniądzmi ratować«.

ratować czym [w tym: aliqua re (1)] (34): RejWiz 7v; NIewiáſtá w iámę dziecię/ co w niey wodá byłá/ Wrzućiłá/ Ceſarz idąc/ vźrzał áno pływa. Chciał go włocżnią rátowáć/ ręką vłápiło RejZwierz 39; Extinguere suam infamiam re aliqua, Nieyáką rzeczą sławy ſwey rátowáć cnotliwym vczinkiem złą słáwę zágáśić. Mącz 416a, 295b; OrzQuin H4v; RejPos [226]v; RejZwierc 32; gdźie im też Pan Bog otwarzáć y podawáć rácży media, y conſilia, ktorymiby y ſámi ſiebie v iego miłośći y chwale záchowáć/ y bliźniego ſwego wiárę powſzechną/ Kośćioł iego święty/ y ſłużbę Bożą rátowáć [...] mogli ReszHoz 136; WerKaz 304; áby częśćią przypátrowáć ſye wſzyſcy mogli/ przyczynie vpadku téy miłéy oyczyzny náſzéy: częśćią też ieſli być może/ inclinatam et pene cadentem patriae fortunam, rationibus et conſilijs ſalutaribus rátowáli/ á temu w czás zábiegáli/ by to incendium armorum [...] do Polſki też pożarem iáko nieprzyſzło KochWrJan 18; GórnTroas 62; LatHar 76; OKrętu nawáłnośćią od Bogá ſpuſzcżoną tonącego/ oni Zeglarze w Proroctwie Ionáſowym dwiemá rzecżámi rátowáli: Iedná/ rzecży obćiążáiące wyrzucáiąc: Druga/ tego kto był winnym/ z towárzyſtwá ſwego zbywáiąc. PowodPr 54; GosłCast 38, 70; [PismaPolit 323]. Cf Zwroty.

ratować na czym [= co] (1): iedną tą ofiarą [tj. mszą świętą] y ná duſzy y ná ćiele y ná zwierzchnich rzecżách nie iednego rátowano LatHar 76.

ratować przed kim [= zwracając się do kogoś] (3): SCzęśliwa Pánno/ [...] Niechay chęć náſzá/ tobie wdźięcżna będźie/ A przed ſwym Synem/ lud ſwoy rátuy w błędźie. Pokorne prośby puść przed święte vſzy/ Rácż łáſkę iednáć/ gdy grzech ćięży duſzy/ Gdyż nie máſz ktoby przed ſędźim rátował/ Co ſwe wyroki/ ná złoſne zgotował. GrabowSet X3; ále [małżonko moja miła] żebyś też y mnie/ ktoregoś zá żywotá prawdźiwie miłowáłá/ rátowáć przed Pánem Bogiem nie zápámiętywáłá. WysKaz 48.

ratować w czym [w tym: in aliqua re (1)] (28): Nikt inſſy nieſwiádom iáki wſtyd á iáką lekkoſc ćierpię ia od przeſládownikow ſwoich/ áż iuż práwie zemdlona myſl moiá záglądáiąc zdáleká/ ieſli żeby mię wżdy kto wczem rátował/ áno ſie nikt nieobrał áby mię był namniey co miał poćieſſyć. RejPs 101; RejZwierz 123v; RejPos 34, 55, 211; Wielka też to rzecż y dobrodzieyſtwo/ kto będąc miłoſierdziem wzruſzony/ vpádłemu/ vćiſnionemu/ ſtrapionemu/ z vpadku iego/ s krzywdy iego/ z vćiſnienia iego pomoże/ á w tym go rátuie. RejZwierc 94v, 95v; W co ſye praca/ y twoie obróćiły látá? Któreś ty niemal wſzytkié ſtrawił nád kśięgámi [...]. Terazby owoc zbiéráć ſwoiego ſzczépienia: Y rátowáć w záchwianiu mdłégo przyrodzenia. KochTr 24; KTóry móy nieprziiaćiél [...] Trzymał ćię po té czáſy/ Iendrzeiu móy drogi/ Kiedym ćię ia nabárźiéy ſmutny potrzebował/ Abyś mię był w mym ćiężkim fráſunku rátował. KochFr 68; KochBr 152; PudłFr 62; O Pana Gniezninskiego znim mowic zebych go rad ratował in ista eius calamitate iakobych mogł ActReg 79; Proszę przeto wḿMM Pana racz go wḿ wtych wszytkich rzeczach ratowac. ActReg 111; GrabowSet X3; KochFrag 53; LatHar 47. Cf Zwroty.

ratować w czym [= czym] (4): Thego cżáſu gdy ten Syem trwał/ był Luter w Koburgu ná gránicy Fránkoniey z roſkazánia kſiążęcego/ áby tam będąc bliſko Auguſty/ mogł ie [posłów] rátowáć w piſániu gdy by tego potrzebá byłá/ piſał tedy kſięgi do Biſkupow y inych pánow/ y wydał miedzy lud poſpolity o tym Seimie. BielKron 209; Eximere notae, Rátowác kogo w yego sławye á dobrey powyeśćy. Mącz 102d; RejPos [249]v. Cf »ratować w modlitwach«.

Okrzyk wzywający pomocy: »ratujcie« [w tym: w połączeniu z V sb (3); w powtórzeniu (2)] (6): [syn starosty] dotknać [!] ſię wſzetecżnie pánienki S. pokuśił/ [...] niſzli ſię cżyſtego ćiáłá iey [panienki] dotknął/ od Cżártá wnetże zámordowan ieſt [...]. Co gdy drudzy vyrzeli krzyknęli: rátuyćie Rzymiánie rátujćie: ta Cżárnokśiężnicá/ ſyná Stárośćinego zábiłá. SkarŻyw 69; [mnich] vyrżał ſmoká wielkiego/ á on go pozrzeć chce: y záwołał: Rátuyćie rátuyćie/ owo mię ſmok pochłanąć chce. SkarŻyw 252; StryjKron 732; Zydowie z Azyey vyźrzawſzy go [św. Pawła] w kośćiele/ wzburzyli wſzytek lud/ y pochwyćili go/ wołáiąc: Mężowie Izráelſcy/ rátuyćie: Tenći to ieſt człowiek ktory przećiw ludowi y zakonowi [...] wſzędy wſzytkich vczy WujNT Act 21/28.

W przeciwstawieniach: »bywać ku szkodzie, opuszczać, porazić, zabić, [tracić] ... ratować« (4): CHodkowicy to z dawná/ ſławni w ſwym narodzie/ A nigdy nie bywáli/ nikomu ku ſzkodzie. Owſzem gdzye kogo mogli/ rátowáli záwżdy RejZwierz 91v; BibRadz Ex 23/5; BielKron 114; BudBib 1.Reg 23/2; [Ale którzy zaniedbawszy pomocy Boskiej, pierwej sie o ratunek i pomoc ludzką starają, obojga więc nie miewają: ani Boskiej ani ludzkiej pomocy, i owszem tym, czym sie więc chcą i Rzeczypospolitej retować, tym siebie i Rzeczpospolitą tracą. PismaPolit 323].

W połączeniach szeregowych (17): LubPs A4v, A5; Mącz 191b; RejAp 30; Ano nie máſz kto poſłużąc/ nie máſz kto pomogąc nie máſz ktho rátuiąc/ tylko ony bydlątka chodząc zágrzewáły onę niewinność iego/ poznawſzy ſtworzycielá ſwego. RejPos 19v, 163, 265, 314, 317v; Boć nie to miſtrz co ſie ná ćichey wodzie woźić vmie/ ále to więtſzy kiedy wſtáną wiátry burzki/ iż y rádzić/ y pomoc/ y rátowáć vmie/ y ſercá drugim doda RejZwierc 113; Dáley/ gdy vźrzy kogo vćiſnionego w ſądzie álbo w vporze iákim/ iż go rátuie/ iż mu pomoże/ iż ſie zá nim przycżyni/ á zwłaſzcżá tákiego ktory ſam ſobie pomoc nie może. RejZwierc 140v, 32, 95, 140v; ReszHoz 118; WerKaz 304; LatHar 47.

W charakterystycznych połączeniach: ratować bliźniego, braci, domu, duszyce, jeden (jedno) drugiego (6), konających, Kościoł, krewkości, ludzi utrapionych, miasto oblężone, nędznie ściśnionego, nędznika (2), obegnane, obleżeńce(-ow) (2), ojca, ojczyzny, okrętu tonącego, pamięć, pokusy cierpiące, przyjaciela (2), reliiją, rzeczpospolitą (rzeczypospolitej) (3), sąsiady(-a) (smutne) (3), sławy, sługę, służbę bożą, strapionego (strapionych ludzi) (2), swowolnego ciała, tonącego (2), uciśnionego (5), upadłego (upadłego czł(owi)eka) (5), wiarę, więźnia; ratować nędzę, zapamiętania; ratować od krzywdy, od oblężenia, od pogaństwa (złych pogan) (2), od widomych przypadkow; ratować z pogański(ej) (okrutny) srogości (2), z trwogi, z zapamiętania; ratować z rąk pogańskich; ratować ku nieprzyjacielowi, przeciw obmowcom; ratować na boje; ratować u (Pana) Boga (2); ratować łaską, ofiarą [= mszą świętą], rycerstwem, rzeczą (4), sakramenty, słowy (2), świadectwem, ucieczką, upominani(e)m (2), włócznią, zasługami; ratować przed Panem Bogiem, przed sędzim; ratować w błędzie, w ciężkości, we frasunku (2), w gwałcie, w niewoli, we wszytkim (wszytkich rzeczach) (3), w zachwianiu przyrodzenia, we złej toni; ratować w dobrej powieści, w pisaniu, w sławie; ratować na ciele, na duszy, na zwierzchnich rzeczach; ratować z chuci, darmo, dobrze, mężnie, ochotnie, bez przedłużenia, snadnie (2), uprzejmie, wiernie, życzliwie; ratować w bitwie (2); być gotow ratować, posłać (2), przybieżeć, (przy)jechać (4), przyść (iść) (3); ratować wedle możności [czyjej], według swego przemożenia.

Zwroty: »ratować modlitwami(-ą), prośbami(-ą); ratować w modlitwach« [w tym: prośbami a modlitwami (1)] [szyk zmienny] (6:3;1): A tho pewnie rozumiey iż nas mogą rátowáć ći náſzy ták nábyći przyiaciele s thego márnego á omylnego bogáctwá tego ſwiátá/ tu zá żywotow náſzych prośbámi á pokornemi modlitwámi ſwoiemi. (marg) Pomoc ſwięthych żywych. (–) RejPos 193v; Proſzę was brácia/ przez Páná náſzego Ieſu Chriſtá/ y przez miłośc Duchá świętego/ ábyśćie mię rátowáli w ſwoich modlitwách v Páná Bogá/ ábym był wybáwion od tych ludźi niewiernych KuczbKat 405, 230; RejZwierc 264v; Bronić mnie trudno/ lecż prośbą rátowáć/ Możećie/ gniewu wiecżnego hámowáć. GrabowSet X4; POzdrawiam ćię/ o Krolowa Niebieſka/ Mátko Boża [...]. w opiekę y obronę twoię polecam dźiś śiebie ſámego. Prowadz mię y rátuy y broń (modlitwą twoią) we wſzytkim/ żeby gory nie wźiął nádemną nieprzyiaćiel moy. LatHar 47, 425, 604; Duchowie też świętych Pátryárchow/ Apoſtołow/ Męczennikow/ [...] ktorzy z Chryſtuſem kroluią/ pewne y poćieſzne nam ná źiemi poſługi czynią [...]. Bo ſię o nas ſtáráią/ y modlitwámi ſwemi nas rátuią/ y wiele nam dobrego przez Chryſtuſá y v Chryſtuſá vpraſzáią. SkarKaz 635b; [ná ten czáś [!] Kośćioł święthy ſyny ſwe modlitwámi y Sákramenty/ y wſzyſtkim tym czym może retowáć vſiłuie. LGranWarszZwierc 1577/70].

»ratować z niebezpieczności« (1): Sospito, W zdrowiu záchowawam wybáwiam/ Rátuyę z niebeſpiecznośći. Mącz 403d.

»pomocą, wspomożeniem ratować« [zawsze: radą i (albo) pomocą] [szyk zmienny] (3:1): lekce ſobie vważyli wyroki iego [Pana] á ſpraw iego zánic ſobye niemieli/ á tem też wzruſſyli dobrotliwy vmyſl iego ták iż ich potem nikt żadnem wſpomożeniem rátować nie vmiał. RejPs 159v; Miał niemáło przyiacioł z dawná záchowáłych. Ktorzy głupich poſtępkow iego litowáli/ A rádą y pomocą wżdy go rátowáli. HistLan B4v; RejZwierc 140v. [Cf b. »ratować wspomożeniem« RejZwierc.]

»w potrzebie, potrzebę ratować« [szyk zmienny] (3:1): BielSat G3; BielSen 13; OrzJan 95; Bo iáko oycá z roſkazánia Bożego/ y z práwá przyrodzonego/ czćić/ ſłucháć/ y w potrzebách rátowáć ieſteſmy powinni: Ták [...] VotSzl A4v; [Ieſli tego dla Bogá nie miłuieſz/ ktorego widźiſz/ y potrzebę iego widźiſz/ á oney nie rátuieſz: iáko Bogá ktorego nie widźiſz miłowáć możeſz? SkarKaz 500b (Linde)].

»ratować przyczyną« [szyk zmienny] (5): Dla tego możemy ich [świętych] prośić/ áby nędzą náſzą poruſzeni/ rátowáli nas v Bogá łáſką y przycżyną ſwoią. KuczbKat 365; ArtKanc L5v, L9; O Boża rodźićielko/ nie przeſtáy przycżyną rátowáć ludu Bożego. LatHar 480, 463.

»ratować w (wielkiej a. złej) przygodzie, ze złej przygody« [szyk zmienny] (5:1): RejWiz 7v; Civica corona, Winiec Máyowy z dębowego liśćia vplećiony/ który zwykli dawáć mieſzczánie yeden drugiemu/ gdy mu pomogł álbo go rátował ze złey przygody. Mącz 55a; BielSat G2; Człowiek ia nieſzczęśliwy człowiek ſtrapiony/ Oczy ſmutné podnoſzę ná wſzyſtki ſtrony: Vpátruiąc/ ktoli ſye mnie vżáłuie/ Ktoli mię w złéy przygodźié moiéy rátuie. KochPs 187; BielSen 14; OrzJan 116.

»ratować radą« [w tym: radą i (albo) pomocą (3)] [szyk zmienny] (5): BielSat G3; HistLan B4v; RejZwierc 140v; Iuż y tám y ſám mácam/ ná Poſły nákłádam/ Nie ieſt ieden coby mię rátował ſwą rádam [!]. BielSen 17. [Cf b. »ratować wspomożeniem« RejZwierc.]

[»retować w szkodzie«: A na tym zależy zgoda krześciańska, gdy jeden drugiemu nie czyni przykrości, a gdy się co nieszczesnego stanie bliźniemu, iż tak tego żałuje, jakoby się to jemu samemu stało, a retuje go w jego szkodzie według swego przemożenia. Kaz 42.]

»w trudności ratować« (1): PRzed wſzytkiemi źwirzęty ták to zezna káżdy/ Ze to ſláchetne źwirzę Koń ma przodek záwżdy. [...] Bo ſłuży cżłowiekowi/ y ták go miłuie/ Prácey żadney y gárdłá nic przeń nie lituie. Robi nań iáko kmiotek/ á w trudnośći káżdey/ Nie vmie ſie wymowić rátowáć go záwżdy. RejZwierc 183.

»ratować w upadku, upadku, upadek« [szyk zmienny] (3:1:1): Tákże ty gdzyebyś mogł naleść ten obycżay/ ábyś mogł co pomoc/ posłużyć nędznikowi w vpadku iego/ nie cżekay záwołánia ſwego od niego. Ale go ty weźmi dobrowolnie zá rękę iego/ á powołay go do ſiebie/ á day rádę/ pomoc/ iemu w potrzebie iego: á cżym możeſz podpomoż/ rátuy/ nędzę y vpadek iego RejPos [226]v; A iż ſie tu nie ozwał żadny/ ktoryby ſie był miał namniey przycżynić álbo w cżym rátowáć onego vpadku towárzyſzá ſwego. RejPos [249], [226]v; RejZwierc 190; Gdym przebywał iuż iákoby ná drugą ſtronę/ Obacżę ſię leć nie wcżás áli ia iuż tonę. Wżdy tákiego żadnego hayw nie vpátruię/ Aby mi rzekł owo ćię w vpadku rátuię. By mi náwet ná brzegu ſtoiąc żerdkę wydał/ Ktoreybym ſię tonący nieboracżek chwytał. CzahTr Cv, F4v.

»ratować zdrowia swego, swego żywota« [szyk zmienny] (1:1): Fuga salutem petere, Vcieczką ſobie żywot záchowáć/ rátowáć ſwego żywota vceczką [!]. Mącz 295b; Ale tu ieſt miáſtecżko nie dáleko do ktorego vćiec mogę/ tám ia teraz vydę/ ábych ták zdrowia ſwego rátował [Et vivet anima mea]. BibRadz Gen 19/20.

Szeregi: »(ani) ratować, (a, ani, i) (o)bronić« [szyk 3:1] (4): Iáko Saul rátował á obronił męże z Iabez Gáláád/ od Naazona Krolá Ammońſkiego Leop 1.Reg 11 arg; CzechRozm 245; OrzJan 74; LatHar 425. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»podeprzeć i ratować« (1): WujJud a7v cf W przen.

»ratować a podźwignąć« (1): ſnadź żadnego nie máſz dziſieyſzych cżáſow náſzych/ [...] kthoryby ſie k niemu [Kościołowi] z litośćiwym ſercem przykłonił/ á ſnadź nie tylko áby go ráthowáć á podźwignąć miał/ ále ieſzcże [...] ſrodze gi s tymi okrutniki świátá thego tłocżemy á depcemy. LubPs A5.

»pomoc (a. (w)spomoc, a. wspomagać, a. podpomoc), (a, a(l)bo, i) ratować« [szyk 11:4] (15): gdzie zatho v k m. proſchę [...] dlia naſchey czieſkosczy abiſczie raczili naſchego koncza [lege: hońca] przepvſczicz do Xyedza Moſkyewſkiego abi nasch poſſel od nyego thesch ſmylowanya proſyl ktori wznawſchi nasch vpad, ktoriſmi theras podyely owa nas moze wſpomocz y rathowacz. LibLeg 10/63; O nedzna moia przygodo Iuż ſnaċ nienaidzie nikogo. By pomogl albo rathowal RejKup f5; BielKron 402; Porrigere manum, Podáć rękę/ Prziwitáć. Et Metaph. Spomoc/ Rátowáć. Mącz 350d, 55a, 212b; RejPos 101v, 173, 211, [226]v; Dobrzeć ieſt kto z oſobná przyiacielá iákiego wſpomaga/ rátuie/ y cżym może ſobie go powinowáći. RejZwierc 101v, 94v, 140v; OrzJan 95; GosłCast 52. [Ponadto w połączeniach szeregowych 13 r.]

»służyć (a. usługować), (i) ratować« (2): A ták zaſz to nie roſkoſz gdy więc cżás ſtárośći/ Przypada iuż/ á ony bliſkie odmiennośći/ Pátrzáć ſobie ná ony ſwoie wdzyęcżne dzyatki/ A ony przed ocżymá ſtoią iáko kwiátki. Iuż ſłużą/ iuż rátuią/ iuż więc wſzytko ſporzey RejWiz 58v; CzechRozm 190v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»ratować, (i) wybawić« [szyk 1:1] (2): Tedy Gabáończycy poſłáli do Iozuego [...] z tákiemi ſłowy/ [...] przyćiągni knam co narychley á wybaẃ y rátuy nas BibRadz Ios 10/6; Mącz 85d. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ratować a wyzwolić« (1): Obegnáńcy poſłáli do Iozue/ proſząc áby ich rátował á wyzwolił od oblężenia. BielKron 47v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Iron. [czym] (1): Pisał był Pan Hetman iz iedzie przeciwko Tatarom, azeby mu ztad ratunek obmyslono, ale tylko papierem ratowalismy posławszy na Wolhyn na Podole, y do Rusi, Komorniki zlisty y zVniwersały, na inszy trudno się było zdobyc wtakie bezpienięże. ActReg 124.

W przen [z dopełnieniem oznaczającym cechę ludzką = takiego człowieka] (1): Y dla tych też/ ktorzy w Wierze Chrześćiáńſkiey Powſzechney nie do końcá vgruntowáni/ chwieią ſie wſzelákim wiátrem nowey náuki iáko trzćiná: ktorych krewkośći/ winnichmy z miłośći y z powinnośći ſpolney Chrześciáńſkiey/ wedle możnoſci náſzey podeprzeć y rátowáć WujJud a7v.
Przen (15): A pytay ſie do portu kędy prawdá mieſzka/ Tá cie iście rátowáć nigdy nie zámieſzka. RejWiz 10, 10; Ani śrebro iych/ áni złoto iych nie będzie iych moc rátowáć wdzień zágniewánia Iehowy. BudBib Soph 1/18; KochFr 96; O wybránych zborze/ Pomoż mi błagáć/ niebieſkiego Páná. Wy ſłońcá wſchodu/ y zachodne zorze/ Kráie z południá/ y pułnocne z nimi/ Rátuyćie/ ná Páná wſzech/ dworze. Bo wzruſzon bárzo/ poſtępki brzydkimi/ Chcąc ſię ich pomśćić/ w żal dni me obroćił GrabowSet G2; Wątpćiéſz teraz W. M. ieſli możećie o dźiélnośći ſwoiéy: á naród ſwóy ieſli chcećie/ lekce ſobie poważayćie: niech was nie rátuie wolność/ zacność/ y tryumphy dawné OrzJan 46; LatHar 156.

ratować kogo, czego (3): Thedy puśćił Wąż z páſſcżeki ſwey zá niewiáſtą wodę iáko rzekę/ áby ią rzeká porwáłá. Ale rátowáłá źiemiá oney niewiáſty: że otworzywſzy vſtá ſwoie/ y wypiłá rzekę/ ktorą wypuſćił Smok z gęby ſwoiey. Leop Apoc 12/16; RejAp 104. Cf ratować czego czym.

ratować czego czym (1): PLyńże ma miła Wiſło/ do portu morſkiego/ A rátuy wżdy cżym możeſz/ Kroleſtwá Polſkiego. RejZwierz 112.

ratować kogo (A) (3): TO ten Kmitá beſpiecżney/ záwżdy myſli bywał/ Bo nie dawał przycżyny/ by ią był pokrywał. Y widzę iż przypowiesć/ pełni mu ſie oná/ Szcżęſciu tákie rátowáć/ ieſt rzecż przyrodzona. RejZwierz 67v; RejAp 103v; WujNT Apoc 12/16.

ratować w czym (1): Cżęſto więc moy ſmyſł przećiw rozumowi/ W mym ſercu woynę zwodźi/ [...] W tym ſzyſzak áni ſzpada chce rátowáć. GrabowSet N2.

Szereg: »podeprzeć i ratować« (1): choćiażem pokilkákroć/ per modum diſputationis, iákoby niektorych rzecży pozwalał (ktorych ſię w naymnieyſzym punkćie/ práwdźiwie pozwolić nie godźi) á przedśię nic to podeprzeć/ y rátowáć/ tey poryſowáney śćiány/ páłácu Rzymſkiego [tj. twierdzeń katolickich] nie mogło. NiemObr 55.
α. Z podmiotem nieosobowym: Przyczyni(a)ć się do (u)ratowania, stanowić ratunek (13): NVż moie miłe Wići/ toć was długo kręcą/ Nieprzyiacioły cieſząc/ ſámi ſiebye ſmęcą. Bo oni ná gránicach/ będą trzy kroć bići/ A niżli ich rátuią/ ty záwiędłe wići. RejZwierz 103; HistLan F; Kogo kiedy pobożnosć iego rátowáłá? Kogo dobroć przypadku złégo vchowáłá? KochTr 11, 18; Ieno ludźie ſnádniéy zakryć vmieią/ Acz nie z ſercá zwiérzchu ſye przedśię śmieią. Mnie ſmutnégo ten dowćip nie rátuie/ Wyda mię twarz/ gdy ſye ſerce źle czuie KochPieś 26; Ci práwá kierowáli ku zdrowiu R.P. á te práwá ieſli rátowáć R.P. nie mogły/ vćiekáli ſię do ſrożſzego lekárſtwá GórnRozm M3; GrabowSet I4; Bo cóż tákowégo ieſt Naiáſnieyſzy miłośćiwy Królu/ coby nas ták wielą niebeſpieczeńſtw otoczonych obronić mogło/ ieſli nas nie rátuie mądrość wáſzéy Kró: M. OrzJan 91.

ratować kogo, co (3): przyſzło im vćiekáć/ náſzy ie gonili ná cżterzy mile bijąc/ ále ie noc rátowáłá/ gdy náſzy záſię muſieli ſie śćiągáć do woyſká ſwego. BielKron 412, 397; á co inſze Páńſtwá prżypadki rozmáite nápráwiáły/ iáko zgwałcenie Lucreciey/ y pychá Tarquiniuſow/ Rżymowi Wolność ziednáła/ to tu nádźieie nie máſz żeby iáki nadźiwnieyſzy prżypadek tę Rzeczpoſpolitą rátowáć mogł. GórnRozm K3v.

ratować w czym (2): ZIemiám/ o Pánie/ y popioł nikcżemny/ W ćięſzkośći zeydę: á fráſunk dáremny W tym nie rátuie GrabowSet S2v; RAcz miłośćiwie wyſłucháć prośby náſze/ Pánie Boże/ oycze wſzechmocny/ áby nas Zophiey świętey/ y corek iey/ Wiáry/ Nádźieiey y Miłośći/ męczenniczek y pánienek twoich/ zaſługi w przypadkách y pokuſách náſzych rátowáły LatHar 461.

a. O Bogu (i wyjątkowo o Maryi): w zagrożeniu duszy lub ciała (169): STań ſie nam miły pánie zá wſpomożenie y za nadzieię náſſę á wſſák to ieſt wiele kroć rzecz iáwna/ iáko ty nigdy niezámieſzkaſz vpádłego rátowáć. RejPs 69, 24v, 100v, 102v, 128, 140; LubPs M, M2v marg, N6 [2 r.], T2 [2 r.], V3v, aa2; O Márya rátuy nas/ ábyſmy grzeſzni przes ćię byli z Bogiem poiednáni/ záchoway nas mátko y Broń. KrowObr 176; Leop 2.Par 14/11, Is 49/8, 2.Cor 6/2; Gdy ſłyſzyſz kogo bluźniąc/ imię Páná ſwego/ Sprzećiẃ ſie iego mocy/ by był y obrzymem/ Rátuie cie pewnie Pan/ y pod ſámym Rzymem. RejZwierz 43v; Nie boy ſię robaczku Iákobie y ty Izráelu rátuię ćię mowi Pan/ będę wybáwićielem twym ia święty Izráelſki. BibRadz Is 41/14; Stoyćiez wy tey nocy v brany/ á ia wynidę z ſłużebnicą ſwoią/ á Pan rátuie Izráelitow przez mię [respiciet Dominus Israel in manu mea] w tych dnioch w ktorycheśćie miáſto podáć ſlubowáli. BibRadz Iudith 8/21, 1.Reg 8/14, 4.Reg 6/27, 2.Par 18/31, 32/8, I 371b marg (10); RejPos 49, 51 [2 r.], 51v, 165v; RejZwierc 263; BudBib 1.Reg 7/12, Is 50/7, 9, Iudith 8/21; Potym káżdy z miłośći Chrześćiáńſkiey/ proś ſerdecżnie Páná Bogá zá tym dziećiątkiem/ áby mu [...] łáſki krztu świętego vżycżył/ á bogáctwá miłośierdzia ſwoiego nád nim pokazał/ rátuiąc go mocą ſwoią/ żeby im Szátan więcey nie władnął KarnNap C2; Ty mię/ móy pánie nie rácz odſtępowáć/ Tyś moiá śiłá/ ty mię chćiéy rátowáć. KochPs 31; Saluum me fac deus, quoniam intrauerunt aquȩ. RAtuy mię pánie: bo złych przygód nawáłnośći Sięgáią we mnie oſtátnich kośći. KochPs 99; Abowiém ná niebie śiedząc pan wyſoko/ Raczył ſwé ku źiemi ná dół ſpuśćić oko: Aby płácz vſłyſzał więźniów okowánych/ Y rátował ná śmierć oſtátnią podánych. KochPs 152, 24, 30, 41, 47, 80 (16); Lecż [św. Piotr tonący w jeziorze] przyſzedwſzy kſobie [...]/ záwołał [do Chrystusa]: Pánie rátuy/ nie day mi zginąć. SkarŻyw 598; NiemObr 45; Y weyźrzał ná nas Pan z niebá/ gdyż byłá ták potrzebá/ áby nas rátował/ dla tego ſię ták zniżył/ sługą vcżynił. ArtKanc B6v, P8v; IEZV Dawidow Synu/ rácż nádemną Lutość mieć/ widząc/ co zła krewkość zemną Pocżyna: gwałtem ćiągnąc w ſwe okowy/ Nie rátuieſzli/ iam więźień gotowy. GrabowSet N4, D3, E3, M3 [2 r.], M4v, O4 (14); Pátrz Pánie IEzu z wyſokiego niebá/ ná mnie mizernego cżłowieká z nieprzyiaćioły walcżącego: rátuy/ odpor im dáiącego LatHar 241, 179, 234, 282, 342, 583 (9); KołakCath C4v; WujNT 2.Cor 6/2, Hebr 2/18; Y gdy ná mię co przypádnie/ Rátuie mię Bog moy ſnádnie. CzahTr [D2], [D2]v, H4; Tobie wſzechmocny Bóże [!] z wyſokiego Niebá/ Ktory rátuieſz grzeſznych/ gdźiekolwiek potrzebá. [...] Dźiękuię PaxLiz E2; KlonFlis B3v. [Cf też wyżej przed a. RejKup dd4v, MycPrz II C3.]

ratować kogo, czego (7): [miły Panie] racz miloſciwie byc iey [duszy mojej] na wſpomozenie: a z wlaſſcza ze ieſt ze wſſech ſtron rozlicznemi vciski vdręczona ratuy iey mily panie [...] aby ſprętkiego razu nie vpadla w dol zley nadzieie a roſpaczy o ſwiętem miloſierdziu twoiem RejPs 171; LubPs bb5; KochWr 24; A ieſliś ſwych śierot/ wſzędy zwykł rátowáć/ Prośimy rácż teraz/ od nas gniew hámowáć. GrabowSet C3, G4v, I4v; WujNT Mar 9/24.

ratować kogo, co (23): KromRozm III L3; Gdyż ye [miejsce przybytku swojego] ſam Pan możnoſcyą ſwą ták ná wſſem rátuie A z ráná yáko pilny ſtroż záwżdy o nim cżuye. LubPs M3v, hh5; Abowiem [Jezus]/ iż był kuſzon/ może ty rátowáć/ ktorzy ſą kuſzeni? KrowObr 49; Leop 3.Mach 7/5; BibRadz Ps 106/6, Ier 30/10; RejPos 44v [2 r.]; RejZwierc 155; Opaſáły mię były powrozy śmierći [...]. Lecż imienia Iehowy przyzywałem/ proſzę Iehowo rátuy duſzę moię. BudBib Ps 114/4; Wybawże nas ręką twoią/ á rátuy mię opuſzcżoną/ bo nád ćie nie mam inego wſpomożyćielá. BudBib Esth 14/13; BudNT Hebr 2/18, 5/7; GrabowSet Iv, K3v, M3; LatHar 215, 216, 248, 408, 486, 499.

ratować czego [= od czego] (2): RejPos 127 cf »ratować upadku«.

~ ratować czego [w funkcji supinum = do ratowania] (1): RejPos 237 cf »ratować upadku«. ~

ratować od kogo, od czego (4): Pátrz iáko też ználazł Pan drugą drogę ratowáć [!] wiernych ſwoich od tego krolá okrutnego y od tego Hetmáná iego [tj. króla Aswerusa i Amana] RejPos 127v; Gdyż cie cżłowiek cżáſem od widomych przypadkow rátowáć może/ ále od niewidomych á od przypádłych żaden iny iedno Bog twoy á Pan twoy. RejZwierc 199v; BudBib Ps 58/2. Cf »od zaginienia ratować«.

ratować przeciwko komu (1): Potym wybrał ſie y walcżył przećiwko Filiſtynom [...]. Y rátował go Bog przećiwko Filiſtynom/ y przećiwko ludu Arábſkiemu [...] y przećiwko Ammonithom. Leop 2.Par 26/7.

ratować czym (6): Bo yeſliżby mnye ſam Pan moy ni cżym nye rátował/ Zdáłoby mi ſye żem duſſę moyę w pyekle chował LubPs V3v; BibRadz Is 41/10; KochWr 24; Lecż/ Oycże dobroći/ moiego wołánia Ná ſtronę nie rzucay/ pomni łáſkę ſwoię/ Rátuy miłośierdźiem/ ſmutną duſzę moię. GrabowSet K3v, O3v, S2v.

ratować w czym (24): tę błogoſláwioną Pánnę lżąc y ſromocąc/ názywáią mátką miłoſierdzia: áby [...] ſlodkośćią/ drábiną/ y orędownitzką byłá/ w ſmutkach y wtroſkach rátowáłá KrowObr 155v; CzechRozm 204; Ciebie on [Bóg] z łowczych obierży wyzuie/ Y w záráźliwym powietrzu rátuie KochPs 138, 207; Pánie/ ieſli należy tobie ſię zmiłowáć/ A możeſz y w oſtátnim zginieniu rátowáć/ Weyrzy ná mię ſmutnégo KochFr 108; Twórcá rzeczy y zbáwienia/ Dawcá ieſt dobrégo mienia: [...] Niewinnośći rad folguie/ W kłopoćie prędko rátuie ZawJeft 16; CzahTr F4. Cf Zwroty.

ratować skąd (1): Nie lękayże ſię ſługo moy Iakobie/ mowi Pán/ áni ſię boy Izráelu/ ábowiem oto ia rátuię ćiebie z źiemie dálekiey/ y naſienie twoie z ziemie więźienia BibRadz Ier 30/10.

W przeciwstawieniach: »ratować ... dać upaść, pomścić się« (2): Pátrzayże iáko wnet Pan Bog znalazł prętką drogę ráthowáć wiernych ſwoich/ á pomśćić ſie nád niewiernrmi ſwemi á nád ſprzećiwniki ich. RejPos 127; BudBib 2.Par 25/8.

W połączeniach szeregowych (6): LubPs Z3v; Obacżymy też w Pánie Kriſtuſie przykład miłośći przećiwko narodowi ludzkiemu/ iż on miłośćiwie wyſłuchawa/ rátuie/ á wſpomaga ty/ ktorzy ſie vćiekáią do niego/ á w potrzebach ſwych wiernie wzywáią iego. RejPos 44v, 244; SWięta Márya/ rátuy nędzne/ dopomoż ſtruchláłym/ poćieſz ſmutkiem ſtrwożone/ modl ſię zá poſpolſtwem/ przycżyń ſię zá duchowieńſtwem/ cżyń modlitwę zá nabożną płcią niewieśćią LatHar 408, 219, 486.

W charakterystycznych połączeniach: ratować dobrego, duszę (3), grzesznych, krewkości (G sg), mdłości, nędznego (nędzne) (5), niedołężnych, niedoskonałość, niedowiarstwa, odpor dającego, opuściałą (opuszczoną) (2), oziębłość (2), w pokusach będących, sierot, sił strapionych, słabość serca, smutnego, na śmierć ostatnią podanych, świata, troskliwe, ubogiego (ubożuchnego) (2), upadłego, wiernych (wierne) (5); ratować krewkości, niedowiarstwa; ratować od nieprzyjacioł, od niewidomych a przypadłych przypadkow; ratować łaską, miłosierdziem, nauką, ofiarą; ratować w doległości, w kłopocie, w ostatnim zginieniu, w pokusach, w smutkach, w troskach, w zaraźliwym powietrzu; na wszem ratować (2); ratować z litości, łaskawie, z łaski, miłościwie (4), pewnie (3), prędko (2), ręką swą, snadnie (3), wczas; nie omieszka(wa)ć (nie zamieszkać) ratować (6).

Zwroty: »ratować w niebezpieczeństwie« (1): Rátuyże nas iedno náſz wſzechmogący Pánie w thym niebeſpiecżeńſtwie RejPos 51v.

»ratować w niedostatku, w nędzy« = adiuvare de inopia Vulg [szyk zmienny] (3:1): Ten Pan nędzną duſſę moyę z wyecżney śmyerći wydárł [...]/ Miłośćiwye mye rátował w káżdym niedoſtátku. LubPs aa2, Y5v; Leop Ps 106/41; RejPos 210v.

»ratować w (ostatecznej) potrzebie« (4): Bowiemem ia Pan Bog twoy com z Egiptu wywiodł ciebye/ Cyebye ia ſam rátuię tu w kożdey twoiey potrzebye LubPs S4v; BibRadz I 436b marg; KochPs 186; O Pánie Iezu Chryſte/ Oycże rozlicżnego miłośierdźia/ rácż pokázáć miłośierdźie nádemną vbożuchnym ſtworzeniem twoim. Rátuy mię w tey oſtátecżney moiey potrzebie. LatHar 653.

»ratować w (nędznej a. ostatniej, a. upadłej) przygodzie« [szyk zmienny] (4): Náſz ten dobrotliwy Pan kthory wſſytki ſnádnye/ Miłośćiwye podnośi gdy tu kto vpádnye/ Rátuye też káżdego w vpádłey przygodzye LubPs ff; RejPos 244; Sam ty/ niebieſki pánie/ zdrowiem ſzáfuieſz/ Y w oſtátnich przygodách ſnádnie rátuieſz KochPs 5, 40.

»ratować z śmierci« (1): Ktory [Chrystus] we dni ćiáłá ſwego y modlitwy y prozby ku onemu ktory iy mogł rátowáć z śmierći [servare illum a morte]/ zkrzykiem mocnym y łzámi/ przynioſł BudNT Hebr 5/7.

»w uciskach(-u) ratować« = de angustis eruere PolAnt [szyk zmienny] (3): Y wołáli do Páná z vtrapienia ſwego/ á rátował ie w vćiſku ich. BibRadz Ps 106/6; KochPs 68; CzahTr [D]v.

»ratować upadku, w upadku« (2:1): Pátrz iáko tu Zuzánnie Pan nálazł drogę przez máłe dxieciątko rátowáć vpadku iey. RejPos 127v; Vkazał tu Pan w tey przypowieśći ſwoiey/ iż on nigdy nędznego á vpádłego cżłowieká zániecháć nie racży/ aby go wſpomoc á rátowáć niemiał/ w nędzy á w vpádku iego. RejPos 210v; zrozumiey co o mnie Kriſtuſie Dawid powiedał/ [...] żem ia przyſzedł ná zbáwienie twoie/ á rátowáć káżdego vpadku w nędznym ſerczu twoim. RejPos 237.

»od zaginienia ratować« (1): Porzuć gniew ſwoy Oycże/ á vtrápionego Záłośćią: chćiey przyiąć/ zá ſwego właſnego/ Chćiey od záginienia/ ręką ſwą rátowáć GrabowSet Cv.

Szeregi: »(i) bronić a (i) ratować« (2): LubPs L3 marg; gdyſmy Zydy z łáſki náſſey záledwie przy gárdlech záchowáli/ tegoſmy też ſkuthecżnie doználi/ że ie Niebieſki Bog y bronił y właſnie iáko oćiec ná wſzem rátował [ut patrem pro filiis semper pugnare] Leop 3.Mach 7/5.

»ratować i pocieszyć« = adiuvare et consolari Vulg, PolAnt (2): Vcżyń ſemną znák ku dobremu/ áby widzieli ći co mię nienawidzą/ á byli z háńbieni: żeś thy Pánie ráthował mię/ y poćieſſyłeś mię. Leop Ps 85/17; BudBib Ps 85/17. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»podeprzeć (a. podpierać) a (i) ratować« [szyk 2:1] (3): BibRadz Is 41/10; RejPos 274v; tákże y Bóg [...] praw ludzkich/ y vchwalonych zwyczáiów/ obiáwieniem ſámégo śiebie/ y náuką ſwą niebieſką podpárł/ y rátował. KochWr 24.

»(ws)pomoc (a. (ws)pomagać) a (i) ratować« [szyk 3:1] (4): Pánie nie máſz v ćiebie żadney roznośći/ w mále pomoc á rátowáć álbo w wielu [utrum inpaucis auxilieris an in pluribus] Leop 2.Par 14/11; RejPos 44v, 210v; W cżym nic nie wątpię/ iż mi ſam Pan pomágáć y mnie rátowáć będźie. CzechRozm 205v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»ratować a (i) zbawi(a)ć« [szyk 1:1] (2): Bo dam ćię ludowi temv murem miedzianym/ obwárowánym/ y będą walcżyć ná ćię/ ále ćię nie zmogą/ bo ia ſtobą zbawiáiąc ćię y rátuiąc ćię [servem te, et eruam te] mowi Iehowá. BudBib Ier 15/20; LatHar 612.

W przen [z dopełnieniem oznaczającym cechę ludzką = takiego człowieka] (8): LubPs bb5; ſłuchayże iáko Pan nigdy nie zámieſzkawa ná wſpomożenie wiernym ſwym/ áby nie miał podeprzeć á rátowáć mdłośći ich RejPos 274v; Piſzcżę/ iák ptáſzę/ od mátki zgubione/ Hukam/ iák gołąb/ po dźiećiách ſtráconych/ Vſtáią ocży/ w niebo wynieśione/ Gwałt ćierpię/ Pánie/ rátuy śił ſtrapionych. GrabowSet G4v; Dopomoż Pánie Iezu/ krewkośći moiey: rátuy y zágrzey oźiębłość moię LatHar 215; [Modlitwy do Panny Maryjej:] Przez śmierć Iezuſá miłego/ Przez ſmutki ſercá twoiego/ Rátuy ſłábość ſercá mego. LatHar 499, 216, 248; A Iezus rzekł mu: Ieſli wierzyć możeſz/ wſzytkoć ieſt podobno wierzącemu. A nátychmiaſt záwoławſzy oćiec onego dźiećięćiá/ ze łzámi rzekł: Wierzę Pánie: rátuy niedowiárſtwá mego. WujNT Mar 9/24.
α. O bogu pogańskim (3): Niechże teras ći Boſzkowie tu do was sſtępuią/ A cżáſu tákiey potrzeby niechay was rátuią. LubPs gg5v; BibRadz 2.Par 28/23.
Szereg: »ratować i pomoc« (1): Ieſzcże z ráná Báálá/ wołáli ſwoiego/ Iżeby ich rátował/ y pomogł wſzyſtkiego. HistHel C.
b. Wesprzeć (wspierać) materialnie, zwłaszcza datkami pieniężnymi; też znaleźć (znajdować) pomoc materialną (37): RejWiz 187; Rátuy vbogiego dla przykazánia/ á w iego vboſtwie nieopuſzcżay go prozno. BudBib Eccli 29/12; Beatus qui intelligit ſuper egenum. Szczęśliwy/ który ludźi vpádłych rátuie/ Pan téż w iego nieſzczęśćiu nád nim ſye ſmiłuie. KochPs 60; ReszHoz 117, 134; Przeto ośiéroćiáłégo człowieká ratowáć nád iáłmużnę dánia przekłádáią. SarnStat 1275.

ratować czego (1): HistLan B4 cf W przen.

ratować kogo, co (10): KrowObr 142; BielKron 192v; RejPos 342; HistHel B3; StryjKron 170; Ten [król Zygmunt III] y Krákowſkie Licoeum przeſławne/ Wſzyſtkim náukom mieyſce ſtárodawne/ Od Dźiádow ſwoich z gruntu wywiedźione/ Hoyną ręką ſwą rátuie/ zwątlone. GrochKal 16; OrzJan 126; JanNKar B; A mam zá to/ żeby y Ich Mość Pánowie Duchowni/ in maiori neceſſitate/ zwłaſzcżá przećiw Pogánom/ nie byli oycżyznie ſwey crudeles/ mogąc ią też niepomáłu rátowáć GrabPospR L2v; Radbym moy oycze, gdybyś ná to chciał zezwolić, Iednemu młodzieńcowi zacnego rodu, Przyiacielowi ſwemu y rowiennikowi, Ktory prze nieoſtrożność y nieromyſlenie, Wſytkę máiętność ſwoię nieborak vtyrał, Dobrze vczynił: chciałbym rátowáć chudzinę. CiekPotr 22.

ratować czego [= od czego] (1): Cf »ubostwa ratować«.

ratować co [= od czego] (2): Cf »niedostatki ratować«, »potrzeby ratować«.

ratować do czego [= na jaki wydatek] (1): Ták o onych Robertách/ y Henrykách Stephanách w Paryżu/ ſłychamy/ że ie Król Fráncuſki Henryk [...] Wtóry/ do wydánia kárákterów Gréckich z ſkárbu ſwégo znácznie rátował. JanNKar B.

ratować z czego [w tym: de aliqua re (1)] [= z jakiego źródła] (3): ábychmy thych ſkárbow ziemſkich vżywáli ſkromnie/ pobożnie/ poććiwie/ [...] nikim nie gárdzili/ nikogo ſobie lekce nie ważyli/ owſzem komubychmy mogli s tego dobrá nam dármo nádánego wſpomagáli/ rátowáli RejZwierc 139; JanNKar B; VotSzl Dv.

ratować contra aliquem (1): ták iżby y Annaty/ ktore przed tym do Rzymu dawáli/ y ty pieniądze ktore zá ſakry támże poſyłáią/ do tego ſkárbu Rzeczypoſp: oddawáne były/ cum iuſtiſsimo conſenſu Romani Pontificis: bo widząc iáki ſtos od niewiernych Pogan/ zá wielką część Chrześćijáńſtwá Koroná Polſka wytrzymawa/ ieſtem tey nádzieie/ że nie tylko nam tego co náſze właſne ieſt dla obrony vſtąpi/ ále owſzem ták rozumiem/ że et de propriis quibus abundat opibus, contra tam crudelem et totius Chriſtianitatis hoſtem, nasby ieſzcze rátował proſzony VotSzl Dv.

ratować czym (9): BielKron 192v; HistLan B4; Azaſz co porádzić vmie? bo ieſt śiłny prokurator. Azaſz kogo cżym rátuie? álbo komu pieniędzy pożycży? bo chłop záwżdy przy groſzu. RejZwierc 143; HAnnibal gdy obegnał miáſto Caſsilinum Rzymſkie nád Rzeką ktorą zwano Vulturius/ chcąc ich Rzymiánie rátowáć żywnośćią w oblężeniu/ puſzcżáli po wodzie mąkę w becżkách/ ktorą chwytáli obegnáńcy ná wodzie. BielSpr 48; HistHel B3; ActReg 15; [Ale Szkánderbeg [...] vcżćiwemi słowy/ onym Turkom dźiękował/ [...] y ſtráwnymi rzecżámi ná drogę rátował. BarlBaz 38 (Linde)]. Cf ratować czym na kogo; »ratować wspomożeniem«.

ratować czym na kogo (2): że mimo żołniérzá domowégo/ którégom máło co wysſzéy wſpomniał/ maſz wáſzá kró: M ná pomoc ſobie inſzych poſtronnych Królów y ludźi niemáło/ którzy máiętnośćią ſwą/ wáſzę kró: M. ná Turká rátuią: którą ſámiż dobrowolnie do rąk wáſzéy kró: M. odſyłáią OrzJan 126. Cf »pieniądzmi ratować«.

W przeciwstawieniu: »szkodzić ... ratować« (1): (marg) Máiętność bliźniego ſpráwiedliwie kupuiący niegrzeſzą. (–) Abowiem ták cżyniąc/ nietylko bliźniemu nieſzkodzą/ ále go też bárzo rátuią: ponieważ iemu więtſzy pożytek pieniądze vcżynić mogą/ niż oná rzecż kthorą przedawa. KuczbKat 350.

W połączeniach szeregowych (3): LubPs S5; gdy my obiecuiemy y ſlubuiemy Pánu/ według ſlowá iego/ [...] vbogie zákłádáć rátowáć/ y wſpomágáć. KrowObr 142; RejPos 233.

W charakterystycznych połączeniach: ratować bliźniego, chudzinę, człeka potrzebnego, osierociałego człowieka, sirotki, starości (G sg), ubogiego (ubogie) (2), upadłego (ludzi upadłych) (2); ratować jałmużną, majętnością (2), spiżą, strawnymi rzeczami, żywnością (2); ratować z skarbu; ratować hojną ręką, znacznie; ratować w oblężeniu; ratować nie zaniechiwać.

Zwroty: »w nędzy, w niedostatku, w ubostwie, niedostatki, ubostwa (G sg) ratować« [szyk zmienny] (1:1:1:1:1): RejPos 233; ReszList 164; Dlatego iſz chudziná niebył, y dziś nie ieſt Zloſliwym: chciałbym iego vbożtwá [!] rátowáć. CiekPotr 23, 25; Tylko vbogim ſługą ſwym nie pogardzayćie/ Mną brátem ſwym ktoremu rąk ſwoich podayćie. A w vboſztwie pocżćiwym dźiſieyſzym rátuyćie/ Mnie zewſząd vpádłego łáſką tą dáruyćie. CzahTr G3v.

»pieniądzmi [na kogo] ratować« (1): Nowogrodzánie [...] Xiążę ſwoie Iarosławá trzeći kroć y pieniądzmi ná żołnierze Waragi/ y oſobliwie ſwoim Rycerſtwem Ruſkim rátowáli/ nápomináiąc go/ áby nieprzeſtawał dobywáć Kijowá StryjKron 170.

»w potrzebach, potrzeby (A pl) ratować« [szyk zmienny] (2:1): Legatowi Apoſtolſkiey ſtolice [...] w przyiechániu y w odiechániu/ bedę vććiwość wyrządzał/ y iego w potrzebách rátował. KrowObr 127v, 128; A bliźniemu kędy możeſz/ ábyś życżył wſzytkiego iáko ſam ſobie/ á gdzye możeſz rátuy/ wſpomagay/ opátruy potrzeby á niedoſtátki iego. RejPos 233.

»ratować w przygodzie« (1): Wſzák oni bráćia Iozefá ſzukáią/ A do gumien ſię do Egiptſkich máią/ A wory wźiąwſzy pokupili żyto Zá ſłuſzne myto. Nie Iozef ſzuka rodźiny z obrokiem/ Choć ták był mądrym y świętym Prorokiem/ Choć ich mogł lądem rátowáć w przygodźie/ Nie bywſzy w wodźie. KlonFlis D3v.

»ratować w upadku« (1): Rozſądźcye śirotkę w yego nyewinnośći/ Pomożcye vboſtwu do ſpráwyedliwośći/ Rátuycye w vpádku cżłeká potrzebnego LubPs S5.

»ratować wspomożeniem, [pomocą]« [szyk zmienny] (1): A kogo możeſz rátuj cżym możeſz/ ieſli nie máięthnoſcią álbo wżdy wſpomożeniem iákim/ tedy wżdy rádą álbo pomocą RejZwierc 35v; [Przepámiętałeś bliźniego ſwego pomocą y iáłmużną rátowáć/ co toż waży iákobyś iego właſne wźiął. GrzegŻarnPos 2/355 (Linde)].

Szereg: »ratować, (i) (ws)pomoc (a. wspomagać)« [szyk 2:1] (3): RejPos 342; ánoś iuż pewien zdrowia/ boć go wſzyſcy życżą: pewieneś pokoiu/ bo cie wſzyſczy ſtrzegą: pewieneś dobrego mienia/ bo cie záwżdy wſzyſcy rátuią y wſpomogą RejZwierc 102, 139. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]
W przen [z dopełnieniem nieosobowym oznaczającym cechę ludzką = takiego człowieka] (1): Owa on nędzny ſtárzec w wielkiey ſwey żáłośći/ Myſlił cżymby rátowáć mogł nędzney ſtárośći/ Widząc że go iuż dzieći ná wſzem opuśćiły HistLan B4.
Przen (1): NAdobneſz to obraſki/ y doſyć kielichow/ Lecż wáruymy zápuśćić/ z ordy do nich mnichow. Ktorzy żywym obrázom/ Páńſkim [tj. ludziom] nie folguią/ Pewniećby y ty tłukli/ choć im tu dutkuią. Lepyey gdyby ty martwe/ żywych rátowáły/ Y lepſzychby odpuſtow/ niż z Rzymá doſtáły. RejZwierz 106v.
α. Z podmiotem nieosobowym: Przyczyni(a)ć się do (u)ratowania, stanowić ratunek (2): Otoć iedno tá ſkrzynká iuż mi pozoſtáłá/ Ktora mię wżdy w ſtárośći moiey rátowáłá. HistLan E2v.
Zwrot: »ratować niedostatku, [nędzę]« [szyk zmienny] (1): Ná ten czás wáſzá obfitość/ niech rátuie ich niedoſtátku [vestra abundantia illorum inopiam suppleat] WujNT 2.Cor 8/14; [Iáłmużna nędzę cżłowiecżą rátuie HerbOdpow Rr6 (Linde)].
c. W chorobie i innych dolegliwościach: przynieść (przynosić) ulgę, (u)leczyć (15): A co ieſliby tám śiedząc [chory w cieplicach] o iáki przypadek nieſpodźiany przyſzedł/ co rychléy niech go ták ratuie. Oczko 31; Próżné lékárſtwo gotuieſz ná rány/ Bo człowiek ták ieſt bárzo zfráſowány/ Ze ſrogich rázów/ ná zdrowiu ſzwánkuie/ Ták/ że go żaden lekarz nie rátuie. ZawJeft 27.

ratować kogo (G) (1): Theż gdy ktore záchoruie/ [w małżeństwie] Iedno drugiego rátuie: Wiernie á pilnie przygląda/ Y wſzeláki mu wcżás dźiáłá. ArtKanc V3.

ratować kogo (A) (1): LatHar 535 cf ratować w czym.

ratować czego [= od czego] (1): A ieſli ieſt [franca] ſkromnieyſza/ że wnętrza/ nie ták bárzo záráźiwſzy/ tylko ná ſkórę ſye wydáłá/ á w kroſty/ álbo wświerzb/ nie zbytnie iádowity/ obróćiłá/ Cieplicámi iéy rátowáć możem Oczko [40].

ratować czym (4): wſzákóż będąli tám [w nozdrzach] kroſty/ łupiéże/ mięſo nároſłé (Polypum zowiém) Cieplicámi rátowáć ſye moze [może się = można]. Oczko 14v, [40]; LatHar 535. Cf »pomocą ratować«.

ratować w czym [= od czego] (1): Bądź pochwalony Pánie Iezu Chryſte/ ktoryś ſługę Pogáńſkiego iednego rotmiſtrzá/ ſámą wolą w ćięſzkim páráliżu rátował. LatHar 535.

Zwroty: »ratować choroby« (1): Któremu to vpadkowi/ że nátury náſze podległé ſą bárzo/ oto [Bóg] ſam lékárſtwá im rozmáite podał/ y ták do nich chęći człowiekowi ſpráwił/ iż ktoby niechćiał choroby rátowáć/ á z niéy śiebie y drugiego dźwignąć/ ieſzcze nie był widźian Oczko 1v.

»pomocą ratować« (1): Kreẃ gdy człowieká vydźie/ żywotá oſtrada: á ieſli go pomocą zábiegną y rátuią/ iednák go mdło záchfycą/ á wſzákże dobrze gdy śmierć vprzédzą. SienLek 144v.

Przen [czego] (1):
Szereg: »ratować, pomoc« (1): iż bárzo nędzna á ſchorzáła w tobie leży oná ſláchetna dzyewecżká twoiá/ duſzycżká niewinna twoiá [...]. A iákoż ſie iey rozlitowáć nie maſz/ gdyż wieſz że iey tho ſmierthelna chorobá/ ieſli iey wżdy nie naydzyeſz wſpomożenia iákiego: kędyby iey rátowáć/ cżymżeby iey pomoc/ gdzieżby iey doktorá ſzukáć? RejPos 75.
α. Z podmiotem nieosobowym: Mieć działanie lecznicze, być skutecznym lekarstwem (6): wſzyſtko to śiárczáné [wody]/ moc tę máiącé/ chorego który w nich śiedźi/ rátowáć/ ćiáło zágrzéwáiąc/ odwilżáiąc/ otwiéráiąc/ zmiękczáiąc/ potym y potwiérdzáiąc. Oczko 25, 3v.

ratować czego [= od czego] (1): którzy co ná wiérzchu máią/ iáko więc świérzb bywa/ kroſty/ wrzódy/ fiſtuły/ róże/ [...] y inſzé wſzyſtki zwiérzchowné plugáſtwá/ kthórych tu miánowáć/ ięzyk náſz nieumié: [...] których to/ mogąć téż co rátowáć tákie wody/ ále przedtym j wnętrznémi lékárſtwy/ y niemniéy zwierzchnémi opátrzyć ie trzebá Oczko 13v.

ratować komu (1): Przeto Cieplice żyły otworzą/ plugáſtwá wyſuſzą/ máćice vmócnią/ [...] a co nawiętſza/ płodnieyſzé niż były vczynią: á ówém co więc donośić niemogą/ áby przed czáſem nie porzucáły/ lepiéy niż inſze wſzyſtkich bab párzenia/ prędzey rátuią. Oczko 15v.

Zwroty: »ratować choroby (A pl)« (1): Cieplice rátuią choroby źimné á wilgotné. Oczko [41].

»zdrowia ratować« (1): Mędrſzych ſye w tym rádźi/ wſzyſtkie myśli ſwe do tego znośi/ áby nic mimo ſye niepuśćił/ bądź w domowych/ bądź w cudzoźiemſkich rzeczách/ coby choroby odpędźić/ á zdrowia rátuiąc/ żywotá przedłużyć mogło Oczko 1v.

d. Przystąpić do współpracy (współpracować), przyjąć (przyjmować) na siebie część zadań, którym ktoś inny nie może podołać (30):
α. W pracy; sublevare laborem Cn (8): A teſz Kryſtus ieſt thák doſtátetzny y doſkonáły Iednátz y przytzyńcá/ iż żadnych pomocnikow ktorzyby go rátowáli niepotrzebuie KrowObr 213; Wſzákże ia wiedząc do śiebie/ że z tak wiele śiły w ięzykoch biegłośći/ iakieyby tá rzecż potrzebowáła/ we mnie nie było/ wzywałem do tego/ onych mężow/ o ktorych lepiey niż o ſobie y rozumiałem y teraz rozumiem/ proſząc áby dla chwały Bożey pracę tę ábo wſzytkę ná śię wzięli/ álbo by wżdy mnie rátowáli/ á zwłaſzcżá do kśiąg ſtárego przymierza/ á to dla Ebreyſkiego ięzyká/ bez ktorego wtey mierze nielza nic godnego y doſkonáłego vcżynić. BudBib bv.

ratować kogo (A) (3): To gdy vczynili/ zágárnęli bárzo wiele ryb/ ták iż ſię rwáłá śieć ich. Y dali znáć towárzyſzom co byli w drugiey łodźi/ áby przyſzli á ratowáli ie [ut venientes simulcaperent ipsis]/ á ták przyſzli á nápełnili obie łodźi BibRadz Luc 5/7; RejPos 173v; WujNT Luc 5/7 [zawsze przekład tego samego tekstu].

ratować w czym (3): BibRadz *5; Bo záprawdę thákową pracę ſwoię nie dla ktorego pożytku cżynię álbo chwały/ [...] ále dla miłośći poſpolitey rzecży/ [...] ácż mi to zá trudnośćią przychodziło/ bo mię w tym żadny rátowáć nie chćiął [!]/ widząc iż z tego pożytku właſnego nie máſz BielKron 334v; Tákże y márinarz gdy ſie iuż powrozy pádáią/ żagle ſie kołyſzą/ kotwice ſie rwą/ ieſli z ochotną twarzą á poſtáwą do máſztu y do inſzich przipraw ſie miece/ wſzytkim dobrze tuſzy/ iuż ſie też wſzyſcy ná pomoc iego ſkupią/ y w cżym mogą tedy go rátuią. RejZwierc 96v; [AktaSynod IV 4]. Cf Zwrot.

[Zwrot: »w pracy retować«: A ten [sługa kościelny] ma być opatrzon kila wespół radnymi, mężmi oświeconymi a bogobojnymi, [...] którzy by mu wiernie pomagali i w pracy go retowali AktaSynod I 76.
Szeregi: »pomagać i ratować«: AktaSynod I 76 cf Zwrot.

»retować i zastępować«: Powinności akolitów: [...] 11) Gościam służyć. Braciej nogi umywać etc. 12) Dyjakonów pomocnikami być, w ich powinnościach to retować i zastępować, gdzie by ich nie było. AktaSynod IV 4.] 

β. W walce (22): Wydze hayn ſchoragwią moią Hetmani na morze ſtoią. Skokiem draby zdrabinami Swięty Irzi racz być ſnami. Abych my tych ratowaly Czo ſię ná mur wſanczowaly. RejKup Cv; [Achilles] Powiedzyał też náoſtátek/ ku potrzebie tákiey przyſtąpić chcę będzyeli moy cżás/ á nie będzyeli/ tedy Rycerze ſwoie poſlę. Podzyękował Agámenon/ máiąc tę nádzyeię/ kiedy [Achilles] vyrzy ſwoie poſtępowáć ná zad/ będzye ich rátował ſwoią oſobą. BielKron 58v, 242v, 247, 311; Trzeba mieśca pewnego ſzukać obozowi [...]. Trzeba wiedzieć/ gdzie ktorim xtałtem lud ſzikować/ Ze by ieden drugiego ſnadnie mogł ratować. KochSat [C2]; Páchoł Kuffel piaſtuie/ miecżem ſie podpiera/ Choćia go nikt nie wśćiąga/ rzkomo ſie wydźierá. Aby Páná rátował/ bo go iuż rániono/ Pomogłćibych był pánie/ ale mi broniono. BielSat C4 [idem BielRozm]; RejZwierc 251; Alexander [...] po ſtronách y ná calu miał inny lud/ ktore oni zwáli Manipulares, Auxiliares, Triarii, lekko zbroyni/ ktorzy zawżdy ná mieyſcá ſprácowánych przyſtępowáli/ owi záſie odpoczywawſzy ſwoich rátowáli/ á ták bes przeſtánia to cżyniąc nigdy nieuſtáli BielSpr 42v; Węgrowie ſą Ludźie lekkozbroyni [...]/ ná Koniech rownych/ ieżdżą/ żwłaſzcżá Vſarze/ ći ſie potkáią z nieprzyiaćielem dobrze ze wſzego ſkoku. Ieśli przełomią cżoło nieprzyiaćielſkie pocżną ſobie dobrze/ ieſli nieprzełomią/ vſtąpią ná zad áby ich drudzy rátowáli BielSpr 66, 18, 54v, 70v; BielRozm 22; Ieſliby ieden nie mógł zádźierżeć ná ſobie nieprzyiaćielá, tedy go blizſzy winni rátowáć. SarnStat 131.

ratować kogo (4): [na Turki trzeba] woyſká mieć bliſko od ſiebie trzy álbo cżterzy/ iedno po drugim więtſze/ ieſliby iedno nieprzyiaćiel ogárnął/ ábo ná drogách żywnośći odiął/ áby ie wnet drugie rátowáło BielKron 311, 58, 409v; A Tátárowie Litwie ták iuſz dogrzewáli/ Iż też drudzy vcieczkę z gwałtu gotowáli/ W tym Woyciech Sampolenſki/ y Bernhard z Potoku/ Smiele Litwę z lewego rátowáli boku. StryjKron 732.

ratować czym (3): BielSat Nv; wyſzliſmy z domu broniąc ſie/ vchodźiliſmy co rychley do ſwoich okrętow/ [...] ácżkolwiek iuż wiedźieli náſzy o tey przygodźie/ [...] ále trudno nas mieli rátowáć ſtrzelbą ſwoią przez thák daleki cel BielKron 454; BielSjem 37.

e. Poprzeć czyjeś starania [w czym (= w jakiej sprawie)] (1): Więc o Pana Myszkowskiego ote wsi ktore mu oderwał od Chęcin, nie vczyniłmu dosyc [...], bowidział swoi error, ze wdostaniu wiecznosci Zamchu y Krzeszowa ratowałgo. ActReg 104.
2. Potwierdzać czyjeś zdanie [kogo (G a. A) w czym] (1): Iż co o ſobie Iezus Pan [...] powieda: to oni iákiemuś przed wſzemi rzecżámi z iſtnośći Bożey vrodzonemu przycżytáią. [...] tedy w tych námienionych świádectwách/ nie máſz y iednego bukſztabá/ ktoryby ſie ku mnimániu tákiemu ſkłániáć miał/ á onych w tákiey ich dumie [tj. błędnym mniemaniu] rátowáć. CzechRozm 21.
3. Zastępować czymś coś, czego zabrakło [czym] (2): Iarki/ Tátárki/ káżdy bácżny goſpodarz nie ma wiele śiać/ okrom przygody/ niewcżás źimie záśianego zboża: bo bywa to/ że Ieśień niepogodna/ á mroz rychły oźiminę opoźdźi/ tedy nie lza iedno iárzyną rátowáć. GostGosp 106.
Zwrot: »ratować potrzebami« (1): Gdy ktoremu Vrzędnikowi cżego w Páńſkiey niebytośći ku pożytku Páńſkiemu niedoſtawa/ ma ieden drugiemu oznaymiáć y rátowáć potrzebami pewnemi do pożytku Páńſkiego GostGosp 148.
*** W dosłownym tłumaczeniu łac. [ku czemu] (1): A bárzo ćięſkym gniewem gniewam ſie ia ná narody bogáte: bom ſie ia malucżko rozgniewał: ále oni rátowáli ku złemu [adiuverunt in malum (tu: ‘wzmogli złość’]. Leop Zach 1/15.

Formacje współrdzenne: odratować, poratować, poratować się, ratować się, wyratować.

Cf RATOWANIE, RATOWANY, RATUJĄCY

MP