.
a.
O kobiecie (113):
Dziećię iedno w ſzkole będąc/ A tám śię z inemi vcżąc: Inym żakom kśięgi kryło/ A ku máćierzy nosiło. BierEz L4;
O dziewitzo przeſlawná matko ſmętnych macior OpecŻyw 131v;
BielŻyw 48;
RejŁas w. 40;
RejJóz C;
RejWiz 181v;
Máć zábita ma być ſynowi płáconá choćiaby był Bękart. UstPraw D3v;
RejFig Aa5,
Bb3,
Bb4v,
Dd4 [2 r.],
Dd7v;
bogowie/ wſkazáli ták [...]/ áby puł roká álbo ſześć mieſięcy mieſzkáłá [Prozerpina] z mężem Plutonem w piekle/ á drugie puł roká z mácierzą w niebie. BielKron 21v;
BOleſlaw śmiáły [...] wybran y koronowan ná kroleſtwo Polſkie w Gnieźnie z rádośćią poſpolitego ludu przy máćierzy Dobrogniewie BielKron 347v,
15,
[852]v,
100v,
123 [3 r.],
137v (
27);
HistRzym 14v,
36;
Obćiągnie ſie ſznurámi/ ledwo dycháć może/ Láncuch wiśi ná ſzyi/ á v páſá noże. Wyſtawiáią máćiory na ſwe corki wiechy BielSat D2,
D2;
BielSpr 4v;
PaprPan Hhv;
KochTr 8;
KochPieś 14;
BielRozm 26 [2 r.];
GórnTroas 46;
RybGęśli B2;
KlonWor 63;
[który [król] powinności swej nie czyniąc, dosyć pokwapił sie na [wezwanie] maciory, a tu zostawił wszystkich nas miedzy wilki w tak wielkim niebezpieczeństwie PismaPolit 628].
mać czyja [w tym: G sb i pron (9), ai poss (5), pron poss (3)] (17): Ia kom ya nyeszabyl slachethney yethvygy Maczyerze yanowe aszony rzeczonego Mykolagya ZapWar 1508 nr 2041; BielŻyw 122; LibMal 1546/117v; Słycháłám od ſwey mácierze/ Gdy ktora mowi pacierze/ W wigilią Andrzeiá ſwiętego/ Vyrzy oblubieńcá ſwego BielKom G4v; RejFig Bb4v; BielKron 23, 28, 151, 256v, 299 (11); Więc też niekiedy onych Cykonow máćiory/ Báchuſowi ſłużyły/ iątrewki y cory. KlonWor 6.
W połączeniach szeregowych (2): Bo to iſcie wielkie znamię Iż tak twoy ſtan ſnadz powſtanie Iż oćiecz/ bracia y ia mać Będżemyć ſie wſzytcży kłaniać RejJóz A6v; BielKron 445.
W porównaniach (2): BielKron 126v; tedy mu nielza/ iedno do kośćiołá Rzymſkiego/ iáko do máćierze dźiećię ná łono NiemObr 19.
W charakterystycznych połączeniach: mać cnotliwa, dobra, smętna, stara, uboga, zjęta troskami; ku macierzy podobny; mać pogrzebać, żegnać.
Przysłowie: Prawie iako mowią ſczedl ſię. Dyabel ſwą maczierza oba RejKup d7v.
Fraza: »mać urodziła (a. narodziła); mać co rodziła« (2;1): RejWiz 178; A życżyłbych by tá máć/ ieſzcże żywá byłá/ By tákich chociay żádnych/ więcey národziłá. RejZwierz 79; BielKron 360.
Zwrot: »być od inej macierze« (1): Lotárgius poimał oycá Ludwigá y wſádził do więzyenia/ boiąc ſie áby młodſzemu ſynowi imo ſtárſzego/ ktory był od iney mácierze/ Monárchiey nie ſpuśćił BielKron 170.
Wyrażenia: »krolowa mać« (
1):
wyiechał [królewic] y z Krolową máćierzą z Polſki záſię do Węgier BielKron 316v.»mać niepłodna« (1): Ten máć niepłodną/ y ziętą troſkámi/ Lubémi ćieſzy zá czáſem dźiatkámi. KochPs 173.
»własna mać« (1): Mátká Dáryuſowá ktorą chował nie iáko więźniá ále iáko właſną máć/ gdy vſłyſzáłá o iego śmierći/ od żáłośći chciáłá ſobie śmierć zádáć BielKron 126v.
Zestawienie: »krzesna mać« (1): Commater, quae levat vel tenet puerum ad baptisandum, kmotra, crzesna macz, commatra BartBydg 253.
Szeregi: »ojciec, (a, albo, i) mać« (
13):
yako ya tho wyem ysz slachethna Dorothya [...] yesth wydana zamasz y wyposzazona oyczem y maczyerza ZapWar 1527 nr 2381;
KlerPow 10;
BielŻyw 44;
Tákież gdy ktoremu Zydowi oćiec álbo máć vmrze/ nie będźie ſiedźiał ná żadney łáwie/ áni iadał ná ſthole/ iedno ná źiemi zá cáły mieſiąc BielKron 465,
10v,
28,
47,
165 [3 r.],
205;
W téy krwi/ gdy grób poleieſz/ niech twa nogá brodźi. [...] Zaden oyćiec/ żadna máć/ płákáć iéy nie będźie. GórnTroas 25;
KlonFlis H4v. [
Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.,
w połączeniach niewspółrzędnych 3 r.].
»syn i z macierzą« (1): Syn Skánderbegow/ y z maćierzą dokonał żywotá w Dáuniey BielKron 258v [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 9 r.].
Wyrażenia przyimkowe: »po macierzy« [
o pokrewieństwie] (
4):
RejWiz 168v;
Abſalon vciekł do Ptolomeuſá krolá Geſſur dzyádá ſwego po mácierzy BielKron 71v,
104v,
159.»po macierzy« [o dziedziczeniu; w tym 1 r. ironiczna gra słów, podstawiająca na miejsce znaczenia własciwego sens wtórny: powrót żony do matki, ij. rozpad małżeństwa] (2): tedy wnet powiedáią iż bárzo dobrze ſzłá/ bo ſie mu ieſzcże po mácierzy we dwu wſiach doſtánie. Ano dobrze powie iż ſzłá po mácierzy/ bo po roku nadáley/ álić náſz pan buia po miáſtecżkach/ á páni theż do pániey mátki ná mięſopuſty. RejZwierc 31.
W przen (4):
Rózgá odćięta od pniá/ ieſli w źiemi ſtánie/ Zá krótki czás ták wielką/ iáko máć powſtánie GórnTroas 40;
GrabowSet D3v.Wyrażenie: »mało iż nie z jednej macierze« = podobny (1): Máło iż [Szwed i Duńczyk] z Moſkwićinem nie z iedney mácierze RejZwierc 243.
Wyrażenie przyimkowe: »po macierzy« [
o pokrewieństwie] (
1):
~ Szereg: »po ojcu, po macierzy« (1): Boć ieſt po oyou kuflow/ po mácierzy dzbánkow/ A śiłá w tám tym kráiu tego herbu pánkow. RejWiz 167. ~
Przen (4):
a)
O ojczyźnie (3):
Nigdy by tey drogośći głodu nie vználi/ By mię iáko práwą máć/ wſzyſcy milowáli BielSat H2.mać czyja (2): [Biskup Gedeon mówił do króla:] tyś ieſt ten ſyn dziedzić tey źiemie/ kthoryś ſwey máćierzy/ to ieſt źiemi Polſkiey/ ſzkodę przez okrućieńſtwo vdziáłał BielKron 356; BielSat H2.
b) O lecie (1): Táć [zima] zewſząd ludźie ćiśnie iák mácechá ſroga Z dobr wyżuwa/ ktore im dáie máć vboga. RybGęśli B4.
α.
O Matce Bożej (3):
RejFig Cc8;
Pannę/ ktora w Bethleem porodzi/ Pánieńſtwu iey nigdy nie záſzkodzi. O ſwięta to doſtoyna ſzcżęſna máć/ Ktora mu ſwoy pokarm będzie dawáć BielKron 135.mać czyja (1): Iáko maſz ono v Lukaſzá/ y był Ioſef y matká iego dziwuiąc ſię/ A po niżey. A nie porozumiał Ioſef y máć iego BudNT przedm C6.
b.
O samicy zwierzęcia [w tym: w antropomorfizowanym tekście BierEz (3)] (21):
Woł gdy wodę w káłuży pił/ Młode żábiętá potłocżył: Máć w ten cżás przy nich nie byłá/ Po ſwey potrzebie chodziłá. BierEz N4,
L4v;
może ie [jagnięta] w ſtayni otrębami albo mąką ięcżmienną albo drobnem ſiankiem karmić aż ſie z maciorami ieſć imą. FalZioł IV 1d,
IV 1d;
KochPs 151;
Albo ieſli máć kózki odbieży ná ſtronie. KochMarsz 155;
KochPieś 13;
[[w kurniku] Jedną ławą gągawe zasiadły maciory RybWiersze 60].
mać czyja [w tym: ai poss (8), G pron (2),pron poss (1)] (11): BierEz N2; Kozlęćiá nie warz we krwi máćierze iego. BibRadz Ex 23/19; Mącz 81a. Cf Fraza.
Przysłowie: Delphinum notare [lege: natare] doces, Proverbium, Proſtak doktora vczy/ yáye chce być mędrſze niſz yego máć kokoſz. Mącz 81a.
Fraza: »daj, bodaj mu (a. im, a. jej) psia mać; daj mu psią mać« [przekleństwo] (5:1;2): Wſſytko chce bráć day mu pſią máć RejRozpr B2; Ale boday mu ták pſia máć Iákoć mu ſie wten czás chce ſpáć RejRozpr G4; Bo ſie ſami będą kliepacz Czi proſtaczi dai im pſia macz RejRozm 402; RejKup f5, 15, y3v, cc6; RejZwierz 142.
Wyrażenie: »końska mać« = kobyła (1): [Bolesław kazał wodzić klaczę około rynku i woźnemu wołać] iż tá końſka mać ktora wſzędzie ku potrzebie ſemną bywáłá/ godnieyſza ieſt tego złotogłowu BielKron 348v.
α.
O matce pszczół (2):
KochOdpr B4v;
Zołny záſię łákome wpuſzcżáią ozory Do oká vlowego/ iedzą y máćiory. KlonWor 45.[Szereg: »krol pszczelny albo maciora«: krol Pſczelny albo Máciorá nie ma żędłá. StryjKron 618 marg.]
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}