[zaloguj się]
[pdf]

MARNY (973) ai

a jasne (w tym 4 r. błędne znakowanie).

comp marni(e)jszy (1).

Fleksja
sg
mNmarny fNmarnå, marna, marn(a) nNmarn(e), marniejsz(e)
Gmarn(e)go Gmarn(e)j, marné Gmarnégo
Dmarnemu Dmarn(e)j Dmarn(e)mu
Amarny, marn(e)go Amarną Amarn(e)
Imarnym Imarną Imarnym, marn(e)m
Lmarnym Lmarn(e)j Lmarnym
Vmarny Vmarnå Vmarn(e)
pl
N m pers marni
m an marni
subst marn(e)
G marnych
D marnym
A m pers marn(e)
subst marn(e)
I m marn(e)mi, marnymi
f marn(e)mi, marnymi
n marn(e)mi
L marnych
V m pers marni
inne formy
pl I przy pl t - marn(e)mi

sg m N marny (98). ◊ G marn(e)go (73). ◊ D marnemu (16); -emu (2), -(e)mu (14). ◊ A marny (49), marn(e)go (15). ◊ I marnym (23). ◊ L marnym (12). ◊ V marny (15). ◊ f N marnå (69), marna (1), marn(a) (2); ~ (attrib) -å (63), -a (1); -å : -a LubPs (4:1); ~ (praed) -å (5). ◊ G marn(e)j (53), marné OpecŻyw (2). ◊ D marn(e)j (14). ◊ A marną (49). ◊ I marną (22). ◊ L marn(e)j (23). ◊ V marnå (14). ◊ n N marn(e), marniejsz(e) (55). ◊ G marnégo (52); -égo (1), -(e)go (51). ◊ D marn(e)mu (7). ◊ A marn(e) (38). ◊ I marnym (12), marn(e)m (1); -ym : -(e)m LubPs (1:1). ◊ L marnym (30). ◊ V marn(e) (2). ◊ pl N m pers marni (7). m an marni [wielorybowie] (1). subst marn(e) (29). ◊ G marnych (53). ◊ D marnym (4). ◊ A m pers marn(e) (4). subst marn(e) (77). ◊ I m marn(e)mi (5), marnymi (2); -(e)rm RejPos (4); -ymi CzechEp; -(e)mi : -ymi RejAp (1:1). f marn(e)mi (11), marnymi SkarŻyw (2). n marn(e)mi (3). przy pl t marn(e)mi (3). ◊ L marnych (23). ◊ V m pers marni (2).

Składnia comp: marniejszy jako co (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Nic nie wart, nic nie znaczący, małej wagi; godny lekceważenia; evanidus, futilis, gratuitus, inanis, irritus, supervacuus, vanus Cn (368): gdyż ktore vcżnie przijmował tim przykazował [...], aby rzecży wſzech marnych poniechali, milcżenie cichoſć y obycżaie dobre aby zachowali. BielŻyw 67, 51; RejWiz 7v, 14 [2 r.], 18v, 21v, 27v (21); RejZwierz 126; Prot D2; RejAp 28, 38v; RejPos 71, 169, 228, 252v, 297 (9); Srogaſz to ieſt niewola [...]/ Kto prze márne pieniądze záprzeda ſumnienie. HistLan E3v, F3; RejZwierc 37v, 61v, 252, 270; WujJud 97; CzechEp 171; WisznTr 33; PowodPr 19; Márne imię przyiaćiel, gdy dobrze nie cżyni CiekPotr 35, 46; KlonFlis A2v, C3, Dv.

W porównaniach (7): Gdyż o tym [o wyspaniu i jedle] záwżdy myſli iáko márne bydło. RejWiz 12v; A coż to ieſt [...] zá dobre mienie/ Pieniądze w ſkrzyni leżą by márne kámienie. RejWiz 13v; Cżłowiek nie wdzięcżny/ ieſt iákoby bayká miárna [! Leop 1577: márna] Leop Eccli 20/21; ktoryś też ieſt iáko márne błoto przed nogámi iego RejPos 196; A chociay to iáwnie widzimy iż thy trudne nábycia náſze ſą iáko proch á márne ſmiecie ná drodze leżące/ kthore ledá wicher porwáć y roznieść może RejZwierc 66v, 187, 270.

W charakterystycznych połączeniach: marna(-y, -e) bajka, błoto (2), bryże, bydło, ciało, człowiek, drożdże (2), grosze, grzywny, imię przyjaciel, kamienie (2), kłos, krzewina (2), kupia, mędrostki, mięso, pieniądze (2), plewy (3), pogrożka, rozum, rzecz(y) (2), smrod, sprawy, suknia, śmieci (3), świnia, ubostwo, wrona, złoto. Z wyrazami użytymi przenośnie na oznaczenie człowieka i świata, na którym żyje: marna(-y, -e) glina (3), jama, mucha (3), osieł (3), potwora, rejestra [czyje], rola, skrzydła, sol, stodoła, świata mizernego, źwirzę.

Wyrażenia: »marny robaczek« (3): Práwyem yuż yeſt nye cżłowyek lecż márny robacżek LubPs Fv; RejPos 166; WerGośc 210.

»marna śmierć« [szyk 2:1] (3): RejAp 92v; Nie milcżże też ty moy miły młodzyeńcże/ ieſliżeć da Pan Bog tákie vznánie á tákie powſtánie s they márney ſmierći twoiey á s tego vpadku twoiego. RejPos 223v, 221v.

Szeregi: »marny a mizerny« (1): Ták iż wielka rádość á wielką ſie pociechá sſtawa [...] z iednego ták márnego á mizernego robacżká/ ktorj powſtawſzy zá pomocą Páńſką vzna ſie á rozżáłuie ſie vpadku ſwego RejPos 166.

»nędzny, (a) marny« [szyk 5:1] (6): RejWiz 38, 98v, 157v; RejPos 124v, 288v; Nie mniey też nas w tym przeſtrzegł [...] Iezus Chryſtus/ ktory ieſt głową iego/ y nas wſzytkich márnych á nędznych robacżkow ſwoich/ temi ſłowy WerGośc 210.

a. Krótkotrwały, ulotny, przemijający; doczesny; vanus Vulg (248): Dáymi ſie okázaniá marné chwály wyſtrzédz OpecŻyw 132v; WróbŻołt K7; KromRozm I E2v; BielKom E2v; LubPs G [2 r.], N2v, P6; KrowObr 129v; O nędzny náſz żywocie/ márna báńko śklána RejWiz 83v, 32, 48v, 62v, 66v, 76v (12); Leop Ps 107/13; RejZwierz 109v; BielKron 82; Co tráćimy prze márne roſkoſzy/ Ktore z námi rowno cżás roſpłoſzy. RejAp 199v, 11v, 18, 25v, 38v, 177, 189; iáko ſie tu iedni wymawiáią wſiámi/ wołmi/ żonámi/ kthorzy ſą zábáwieni márnemi ſpráwámi ſwiáthá tego/ á dla niego nie dbáią nic o to ſwięte powołánie Páná ſwego RejPos 160v, [105]v, 115 [2 r.], 123v, 124, 138v marg (56); RejZwierc 70 [2 r.], 179; RejPosWstaw [412]v, [413], 42; MycPrz I A2; opuśćiłem/ powiáda/ wſzytki te márne świeckie rzecży/ á wziąłem przed ſię wáſz ten żywot zakonny. SkarŻyw 13, 13, 133, 192, 308, 352; ReszPrz 93; ArtKanc K20v; LatHar 227, 580; WysKaz 10; SkarKaz 7a; CiekPotr 70; KlonWor 29, 55.

W połączeniach szeregowych (10): RejWiz 179, Ddv; RejAp 105v, 189; á nie chciałeś nie dbáć na thę ſwiętą wolą [...] iego/ więcey ſobie przekłádáiąc thy márne á docżeſne á bárzo krotko trwáiące roſkoſzy nikcżemnego ſwiátá tego RejPos 262v, 174, 184v, [278], 316; RejZwierc 271.

W przeciwstawieniach: »marny ... wiecżny (3), dobry« (4): A nędzny cżłowiek płácże [kiedy umiera]/ chociay ſie nádzyewa/ Po tym márnym żywocie/ onego lepſzego RejZwierz 125; ſłyſzyſz iż cie obiecuie wzyąć po złożeniu tego márnego włodárſtwá twoiego do wiecżnych przybytkow ſwoich. RejPos 194, 164v, 222v.

W porównaniach (4): Podobniſmy ku márnemu Snu nocnemu nikczemnemu. KochPs 137, 57; iáko ćień márny wſzytko zginie. KołakSzczęśl A3v, D.

W charakterystycznych połączeniach: marne(-y, -a) bogactwo (świata tego) (5), (po)chłuba (świecka, świata tego) (7), chwała (bogactw) (5), ciało (2), cień (2), cześć, docześne dobro, dostojeństwa, dziedzictwo, fortuna, handel świata tego, hańba, krotofile ziemskie, kupie świata tego, kwest, miłość (świata tego) (2), młodość (2), (świeckie, świata tego) nabycie (16), najem, nazbieranie [czyje], ostatki, pochlebstwo świata tego, pociechy świata tego, pokoj (3), pożytek (docześny, świata tego) (23), praca, przyprawy ciała, rozkosz (świecka, doczesna) (22), rzeczy (świeckie) (7), sen nocny (2), sprawy (świata) (9), strachy, tytuły (2), wino, wydartki świata tego, zbawienie od człowieka. Z wyrazami użytymi przenośnie na oznaczenie życia i spraw doczesnych człowieka: marna(-y, -e) bańka śklana. droga, myto, ubior.

Wyrażenia: peryfr. »marny(-e, -a) czas, mieszkanie, gospoda, kłopot, szafarstwo, włodarstwo« = życie doczesne [szyk 7:2] (3:2:1:1:1:1); Máło dzyerżał o cnocie y o tym żywocie/ Ktory nam po tym márnym ma przypáść kłopocie. RejWiz 67v, 105; Gdyż vddziſz iż nędzne á krotkie ieſt thu to márne mieſzkánie twoie/ dla ktorego ſobie káziſz ono wdzyęcżne á wiecżne mieſzkánie ſwoie. RejPos 164v, Bv, 185v, 194, [292]v; ArtKanc S4; Długoż kupczyć niepewnémi Háńby będźiećie ſwoiémi? Skrótny oddawſzy czás márny roſkoſzy/ Ktora zá ſobą wiecżny żal przynośi GosłCast 41.

»marny świat, ziemia« [szyk 74:13] (85:2): LubPs B2v; RejWiz 12v, 22v, 32v, 42, 47 [3 r.] (25); RejFig Dd3, RejZwierz A5 [2 r.], A5v, 46, [472], 114v, 127, 132,; BielKron 79v; RejAp BB7, 2, 88, 105v, 194; iż nie to ſie dzyeie co ſwiát márny chce/ ále to co ieſt wola ſwięta Páná tego. RejPos 280v, 30v, 34v, 65v, 67, 161 (32); A iż ná niebie wielką [...] rozność duchow ſwiętych [...] ku cżći á ku ſłużbie ſwey ſthworzyć racżył/ niechciał też tego zániecháć/ áby też y s tey márney zyemię/ thák iáko Bogu wſzechmogącemu/ powinna cżeść á chwałá záwżdy iść nie miáłá. RejZwierc lv, 23v, 67, 184v, 191v, 192v, 269v; niechći bráćie myły ćięſzko niebędzie/ choćby w tey niemocy twoiey/ muśiał ten márny świát opuśćić KarnNap E2; KochPs 22; WisznTr 22; ArtKanc O4v, S8; LatHar 677; SiebRozmyśl M2.

»marny żywot« = życie doczesne [szyk 5:2] (7): RejWiz 163v; RejZwierz 125; RejAp 187, 189; RejPos 176, 186; przenioſłeś nam prędko przez tę Comedyą żywotá márnego/ tego to Pápá zacnego WysKaz 45.

Szeregi: »marny, (a, i) doczesny« [szyk 8:1] (9): RejWiz 180; RejAp 123; RejPos 67, 176v, 194, 210, [219], 262; Y náucżył ſię naprzod táiemnie [...] ſłuſzby Bożey/ y nádzieie po śmierći/ á wzgárdy márnego y docżeśnego dobrá. SkarŻyw 478. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»marny a krotki« (2): A ſnadź niemáſz tákiey niecznothy cżegoby nędzne pieniądze á márny á krotki pożytek áby ći dwá pánowie nie ſpráwili. RejZwierc 66, 37v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»marny a mizerny« [szyk 6:1] (7): iż chocia thego w tym márnym á mizernym ciele nie docżekaſz/ ále thego iſtotnie bądź pewien iż záſię z nim maſz wſtáć RejPos 261v, 197v, 275v, 327v [2 r.], 342; RejZwierc 191v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nędzny, marny« (2): O nędzna márna zyemio cżemuż nas ták łudziſz/ Ty mizerne nędzniki przecż ták márnie trudziſz. RejWiz 87, 121v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»marny a niepotrzebny« (1): nádzyewáli ſie iż wedle godnośći káżdego będzye ie rozſadzał po zamkoch/ po vrzędziech/ po doſtoieńſtwach tych márnych á niepotrzebnych ſwiátá tego. RejPos 316v.

»marny a nietrwały« (1): Iednáko vmiera vcżony iáko y nieucżony/ przetom żywot wzgárdził widząc wſzytki rzecży pod niebem márne á nie trwáłe BielKron 79v.

»marny, nieznaczny« (1): á co żywie/ Podobno to ku márnemu Snu nocnemu/ nieznácznemu. KochPs 57.

»marny, (a) ni(k)czemny« (2): wſzytki rzecży márne á nicżemne ſą. BielKron 82; KochPs 137. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»marny a obłędny« (3): iż on niechce nigdy opuśćić żadnego wiernego ſwego/ ná they tho omylney drodze tego márnego á obłędnego ſwiátá RejPos 182, 224v, 293.

»marny a obłudny« (2): ták thu mamy pocieſzliwe ſłowá w tym pſalmie przećiw káżdemu przeſládowániu náſzemu tu ná tym márnym á obłudnym ſwiecie. LubPs B2v; RejPos 300.

»marny a omylny« (6): o nędzny niedowiárku/ ktory opuśćiwſzy pokoy/ ſpráwy/ y opátrzność Páná ſwego/ idzyeſz zá tym nędznym ſwiátem/ á zá tym márnym á omylnym pokoiem iego RejPos 335, 34v, 189, 193v, 250v; RejZwierc 184v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»marny, zdradny« (2): Ia ſie ſtáram o wſzytki/ ále o mię żadny/ Ták ye márnie pobłáźnił/ ten márny ſwiát zdradny. RejZwierz A5, 132.

»zły (a. złościwy), (a) marny« (2): RejWiz 83; [Pan] opowiedáć nam racży/ ábychmy ſobie cżynili przyiacioły s tego złośćiwego á márnego bogáctwá ſwiátá tego/ áby nas pothym rátowáli gdy nam nie doſtánie RejPos 193v.

b. Daremny, bez pożytku, nieskuteczny; niepotrzebny (46):OpecŻyw 69; LubPs R6v, S5; RejWiz 18v, 19, 60v, 157v, 178v; Bo y to márna vtrátá/ gdy kto rozumem á pracą ſpráwiedliwie nábywſzy/ zoſtáwi cżłowieku ktory ná to ni cżym nie pomagał. BielKron 79v, 81v, 82, 333; RejAp 11; Abowiemby to był márny zyſk/ áby zá ty ſprochniáłe á zárdzewiáłe ſkárby ſwieckie/ mielibychmy ſtráćić ony roſkoſzne á nieprzebráne ſkárby kroleſtwá niebieſkiego. RejPos 165, 167v, 185v [4 r.], 186, 190v, 192 (13); Tákże y gniew/ tákże y márnotrátność/ tákże y nikcżemne prożnowánie á márne cżáſu tráczenie/ pilnie ſie ſtáray iákobyś to s ſiebie iáko wrzody [...] wygnáć y vlecżyć mogł. RejZwierc 21; Nieſzcżęſny to ieſt ktory w márnym prożnowániu cżás ſwoy tráći. RejZwierc 160v, B2v, 16v, 98v, 160v, 185v, 192v; ModrzBaz 51; CiekPotr 88; KlonFlis C4v; KlonWor 27.

W przeciwstawieniu: »użyteczny ... marny« (1): Bo ácżby cżás náłożył yákiſz kolwyek/ á wnim ſie nye pilnye vcżył/ [...] cżás on nye vżytecżny ále márny á poprozny będzye. GliczKsiąż Nv.

W charakterystycznych połączeniach: marny(-e, -a) czas (2), dni, gałąź (2), grona, mowy, nadzieja, okazowanie bogactw, ponęta, prace, prożnowanie (prożność) (8), rozpaez, rzeczy, służba, utrata (utracenie (czasu)) (9), wici, zbieranie [czyje], zbytki (11), zysk.

Szeregi: »niepotrzebny a marny« (1): y iákoć theż záſię ma być odmierzono/ ieſli wzgárdziſz tym ſwiętym nápominániem iego/ á sſtánieſz ſie thą niepotrzebną á márną gáłęzyą s tey ſwięthey máćice iego. RejPos 172.

»marny a omylny« (1): iż tákie márne á omylne prace náſze/ ktore nie pochodzą z opátrznośći páná náſzego/ máią ſie nam w niwecż [...] obroćić RejPos 240.

»płony a marny« (1): Poyrzy theż záſię [...] iákochmy ſie w płone á w márne groná wſzyſcy obroćili w tey winnicy Páńſkiey RejZwierc 190.

»marny a (po)prożny« [szyk 2:1] (3): GliczKsiąż Nv; Obacżyłem iż wſzytki dzyelnośći ktore ſą pod niebem cżynione/ ſą prożne á márne BielKron 79, 79.

»marny a sprosny« [szyk 1:1] (2): Thák iáko ſam Pan ná tháką márną á ſproſną gałąś dekret vcżynić racżył/ iż ma być precż odciętá [...]/ kthora nie przynośi [...] pięknych owocow s ſiebie. RejPos 172, 260v.

c. Lichy, nędzny; podłego gatunku; byle jaki (4): RejWiz 92; A gdybyś też vźrzał gáłąś ćirniową ábo głogową/ á oną wyroſłá s pięknego krzaká winnego/ á vkazáłá márne iákie kwiecie ná ſobie/ izażbyś iey nie odrzezał RejPos 172; Philokierdowná rodu y vrody Ieſt márnych CiekPotr 28; CzahTr L2v.
d. Lekceważony, pogardzany (4): Krześćiáńſki cżłowiecże/ bierzże ſobie przykład s tego márnego á pogáńſkiego cżłowieká RejPos 206, 210.
Szereg: »marny a nikczemny« (2): LubPs bb3; Wzgárdzonam/ porzuconam [...] od ſługi mégo/ y to niewolniká. Záczym nieſczęśliwie márną á nikczemną Słuſznie bydź ſie mienię GosłCast 61.
2. Wyraża ogólnikową ocenę ujemną: zły, godny potępienia; futilis Cn (605): BielŻyw 68; A ſnadź ieſzcże ná koniec roſkazał Anyołom/ Aby náwſzem ſłużyli tu tym márnym wołom. RejWiz 50; Nie roſciągayże ſie w tym by świniá w bárłogu/ A ſtrzeſz ſie onego iey márnego nałogu RejWiz 51; Y ścięłá [Judyt] márną głowę Olofernuſowi/ [...] złemu hetmánowi. RejWiz 155v, 5v, 11v, 27v, 131, 162v, 171v, 190; Tá to Iezabel wnioſłá byłá márną á plugáwą chwałę do ludu wiernego Páńſkiego bogá Báálá pogáńſkiego RejAp 30, 63v [2 r.], 83, 94v, 141; iáko maſz poznáć práwego páſterzá/ á iáko też maſz poznáć márnego naiemniká onego/ o ktorymći thu Pan powieda/ iż ieſt iáko zdraycá owiecżek ſwoich RejPos 124; iż tá ſwięta Ewányelia [...] miáłáby być [...] ku wielkiemu wzbudzeniu márnego á ſzkodliwego vmyſłu [...] káżdego grzeſzniká RejPos 166, 10v, 11, 54v, 114v, 123v (26); A márny ſie Kaim kocha á poſmiewa s tego/ ſiekáiąc niewinne głowy wedle woley ſwoiey. RejZwierc 186v; WujJudConf 18; WierKróc Av, B3.

W charakterystycznych połączeniach: marna(-e, -y) chwała boga pogańskiego, głowa [Holofernesa], handle, Kaim, ludzka tłuszcza, malowanie, najemnik (5), nałog [czyj], pogaństwo, pomoc, posłuszeństwo czartowi, przypowieści, rzeczy, sprawy świata tego, umysł grzesznika, uniesienie (serca, obłędliwej myśli) (3), wymysły (świata tego) (5), ziemia. Z wyrazami użytymi przenośnie na oznaczenie: a) człowieka: marne(-y, -a) bydło, osieł (3), trzcina świata tego (2), woły, zgraja (2); b) poczynań, postępków człowieka i stanu, w jakim się znajduje: marny(-e, -a) dług (zadłużenie) (3), gorzkości, larwa kłamstwa i pochlebstwa, łuska prostoty i niedowiarstwa, rany sumnienia, ślepota, wor włosiany (fałszyrzow świata tego) (2), zarażenie upadkow swoich.

a. O ludziach i ich działaniu: grzeszny; o naturze ludzkiej: skłonny do grzechu; o miejscach, zwłaszcza o ziemi: będący siedliskiem grzechu; turpis Mącz (334): BierEz D2; RejJóz I7; BielKom F3; Ocyec gdy ſyná ſwego nye poſtánowi/ [...] ſyn nye máyąc poſtánowyenya á wodzá yákyego/ vda ſie ná márne rzecży. GliczKsiąż 03v; LubPs H2v, N3, N6, P2, Rv (13); KrowObr 108v; A ieſliżeś mnieyſzego ſtanu tu ná ſwiecie/ Niechże cie nie márnego ná cnocie nie gniecie. RejWiz 51v; O márni rodzicowie co iedno pátrzycie/ Aby ciáło buiáło/ á nic nie bacżycie/ Iżby pilniey potrzebá vmyſł vpſtrzyć cnotą RejWiz 88v, 3v, 5v, II [2 r.], 27v, 28 (68); obá zábići/ Tákći byorą zapłátę márni okrutnicy. RejZwierz 11v, A6, 28, 43, 61, 103 (9); BielKron 81; Mącz 262b; RejAp [15], 38v, 46, 61, 104 (17); O nędzna świnio/ o márna iáſzcżorko/ izaſzby tobie nie lepiey ſłucháć á odnośić ná ſobie ty ſwięte ſłowá á obietnice Páná ſwoiego [...]/ niżli maſz odnieść ná ſobye thy márne przezwiſká iego RejPos 175v; gdyż on opuśćiwſzy dzyewięćdzyeſiąt y dzyewięć ſpráwiedliwych/ ſzuka ciebie tey márney á párſzywey owcze ſwoiey RejPos 196; co ſie sſtáło s tákąż nędznicą iáko y ty/ [...] ktora ſie rozżaliwſzy márnego przeſtępku ſwoiego/ [...] vpádłá v nog Páná ſwoiego. RejPos 309v; dał ſie nędznicżek zwieść oney marney bialey głowie/ y poimáć kazał y wſádzić do więzyenia Ianá ſwiętego. RejPos 322v, 10, 54, 60v, 64v, 72 (122); Iż ſie chce [Pan] okrutnie mśćić krzywdy namnieyſzego/ A pátrzyć z márnych ręku niewinney krwie iego. RejZwierc 245v, 23, 23v, 25v, 37, 49 (22); PaprPan E3v; WerGośc 226; KołakSzczęśl A4; Márny odrodku, czemuześ też w cnoty Nie wſzedł oycowſkie, iák w inſłe [!] kleynoty? KlonKr B2; CiekPotr 32.

W połączeniach szeregowych (4): RejPos 107, 223; RejZwierc 158; X. K. zádáie nam to: zowiąc nas iákimiś wygnáńcámi/ ludźmi lekkimi/ márnymi y nikcżemnymi CzechEp 57.

W przeciwstawieniach: »niewinny (3), cny (2), piękny, święty a chwalebny ... marny« (7): Ktoreby [prawe szlachectwo] ſie zgadzáło s pyęknemi cnotámi/ A nie zábawiáło ſie márnemi rzecżámi. RejWiz 96v; Otoż duſzę niewinną z Máieſtatu ſwego/ Podawa iáko w ſequeſtr do ciáłá márnego. RejWiz 117, 129; prze márne ſwowoleńſtwo náſze/ tá ſwięta á chwálebná ſwiátłość vſtáwicżnie gáśnie RejPos 337v, 74v, [344]v; Bo zazdrość márna ná gośćińcu ſtoi/ Ktora cney cnocie wiele złego broi RejZwierc B4v.

W charakterystycznych połączeniach: marne(-a, -y) bałwaństwo, bestyja (7), białagłowa, bluźnirstwa, burdy świata tego, burkownioy, buta, chciwość (5), ciemności świata tego, człowiek (człowieczeństwo) (5), dziewka, głos (2), grzech (9), jawnogrzesznik, kupiectwa, licemierniki, lichotarze, łakomość (łakomstwo (świata tego)) (7), łotr, miasto Sodoma, młodzieniec (2), mnimanie, myśl (rozmysł) (5), naczynia, nadętość świata tego, nałog (3), narod, nauki, nędznik (9), niecnoty świata tego, niedbałość (człowiecza) (4), nienawiść, nieobaczenie, nierząd, niewiasta, niskości świata tego, obłędliwość (obłądzenie, obłędności) (5), obłuda (obłudność) (3), obyczaj (zwyczaj) (3), odrodek, ohyda, okrutnik, omierżenie, omyłka (omylność (świata tego)) (7), ożarłość, pani, pijaństwo, Piłat (2), plugastwo, pochlebstwo (pochlebnik) (3), pogorszenie, pokusa, pokrytości świata, pompa, postępek (4), pożądliwości (świata tego) (3), prorok, przestępek (3), przewinienie (2), przewodnik, przezwisko (3), przykład (2), przypadek (ludzki) (3), przyprawy, przyrodzenie, pycha (7), rada (3), rodzicowie, rzecz(y) (5), sprawy (człowieczeństwa) (20), sprzeciwnik, srogość, ta (ona) stolica (3), stworzenie (2), swawola (swowolność, swowoleństwo (świata tego)) (8), szafarstwo (szafarz, szafunek) (6), szaleństwo, tłuszcza świata tego (2), trup, upadek (6), upor(ność) (3), warchoł (2), włodarstwo (włodarz) (7), wszeteczność (4), wymysły (wymyślacze) (2), zaplugawienie serca, zazdrość (3), zdrada, ta ziemia (4), złoczyńca, złości (złośnik) (4), zwirzchność, zwodnica, żywot (5). Z wyrazami użytymi metonimieznie na oznaczenie człowieka: marny(-a, -e) brzuch (2), głowa (bluźnirzow) (2), język (3), paszucha (3), ręce (3), usta (2), uszy. Z wyrazami użytymi przenośnie na oznaczenie człowieka lub ciała ludzkiego: marna(-y, -e) gnida, jaszczorka, osieł (3), owca parszywa, smrod, wieża (swawolnego ciała) (3), więzienie, wilk (2), wiła. Z wyrazami użytymi przenośnie na oznaczenie grzechu lub grzesznej duszy: marne(-y, -a) blizny, błoto (plugawości) (2), kąkol (świata tego) (3), mol, nasienie (2), paraliż, rana (2), robak (2), śmieci ([jakich] myśli) (2), trąd (3), wrzod, zarażenie, ziele.

Wyrażenie: »marne ciało« [szyk 22:2] (24): RejWiz 79, 117, 119, 129, 133v, 194v; RejZwierz 142; RejPos 6v, 27, 74v, 107 [2 r.], 109 (14); RejZwierc 70v, 156v; Thák nas bárzo rozbuiáło/ w grzechu, náſze márne ćiáło/ ktore ſwowolnie kochamy/ że twey łáſki nic nie dbamy. ArtKanc D8v.
Szeregi: »marny a brzydliwy« (1): A ták nie bez przycżyny thu nas Pan pilnie s tego ták márnego á brzydliwego grzechu przed oblicżnoſcią ſwoią przeſtrzegáć á vpomináć racży RejPos 218v.

»marny a ciemny« (1): nie dopuizcżayże ſie záćmić thym nędznym ocżom dziſieyſzym náſzym/ [...] ábychmy nie poznawſzy ciebie Bogá ſwoiego [...] mieli thákież nárzekáć w márnych á w ciemnych omyłkach ſwoich. RejPos 322.

»marny a fałeszny« (1): A o tych záſię omylnych ktorzy ſie dádzą vwieść od ſwiętego głoſu iego [...]/ iuż niechce nie wiedzyeć y z onymi márnemi á fáłeſznemi Proroki ich. RejPos 188v.

»nędzny, (a) marny« [szyk 3:2] (5): RejWiz 84; Dotknieſz ſie tedy nędzny á márny ſzáfárzu/ gdyż ſłyſzyſz á iż vſtáwicżnie dochodzą thy żáłobliwe ſłowá Páná tego do vſzu twoich/ iż ſłyſzę nędzniku o thohye iż mi ſie zle á niewiernie záchowuieſz w tych ſpráwach twoich. RejPos 193, 196, 248, 309v.

»nieślachetny a marny« (1): iáko ten nieſláchetny á ták márny grzech ieſt ſkaźcą á zwodnikiem práwym ſwiátá wſzytkiego RejPos 217v.

»marny a nikczemny« (1): iákoż mu to wzgárdzić ábo odmienić ty powinnośći ſwoie/ prze kęs tey márney á nikcżemney ſwey woley ſwiátá tego. RejPos 319. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»marny a obłędliwy« (1): Iż gdy go Licemiernicy [...] poſądzáli á ſzemráli o nim/ iż ſie ták w nieprzyſtoyne rzecży wdawa/ á poſpolituie z grzeſzniki/ [...] iáko ie przypowieſcią wywodzi s thego ich márnego á obłędliwego mnimánia á rozumienia o nim RejPos 168.

»marny a obłudny« (1): kthorzy [anieli] mieli rozlicżne pomſty [...] wylewáć ná złoſniki á ná niewierniki Páńſkie po wſzey ſzyrokośći tej márney á obłudney ziemie. RejAp 131.

»marny a omylny« (1): Abowiem ten [który włada błędem świata tego] káżdego náucży/ Kto mu wiernie ſwe ſpráwy porucży/ Iż ty márne á omylne ſpráwy/ Snádnie zwalcży RejAp Cc8.

»marny a plugawy« (3): iż kęs poſkakáłá przed nim oná márna á plugáwa zwodnicá iego/ ktora nie tylko ciáło/ ále zwiodłá á zátráćiłá y nędzną duſzę iego. RejPos 321v, 228v; RejZwierc 68v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»marny a przemierzły« (2): RejPos 200; á w poſługách iey więcey ſłow y márney á przemierzłey buty/ niż ſámego ſkutku. PowodPr 77.

»marny a smrodliwy« (1): Záwiężyſz á opátrz ty márne á ſmrodliwe rány náſze/ á owrzedzyáłe ſumnienie náſze. RejPos 211v.

»marny a sprosny« [szyk 6:1] (7): RejAp 95, 181v; nigdyś ty thego nie byłá godná/ áby dla ciebie/ nie tylko thák wielkiego á zacnego cżłowieká/ [...] y pſá nędznego/ ściąć miano: á zwłaſzcżá dla tych márnych á ſproſnych poſtępkow twoich. RejPos [323], 109, 216, 228v, Ooo2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»marny a swowolny« [szyk 5:2] (7): iż miał [Pan] zniſzcżyć [...] ono ſwowolne mieſzkánie ich [Niniwitów]/ prze márne á ſwowolne ony żywoty á ſproſne ty włodárſthwá ich. RejPos 193, 74v, 107, 193, 223v [2 r.], 224. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»marny, (a) wszeteczny« [szyk 3:1] (4): Abowiem ty wſzetecżne márne lichotarze/ Záwżdy Pan Bog y domá y ná ſtronie karze. RejWiz 70, 77; RejPos 202, [323].

»marny a złościwy (a. zły)« [szyk 4:2] (6): iż márny á zły ieſth narod ich [quoniam nequam est natio eorum]/ y przyrodzoná złość ich Leop Sap 12/10; RejPos 168, 188, 197v, 229; ModrzBaz 60.

b. O szatanie i jego działaniu (67): przed kthorym [Krystusem] vpada márnego cżártá chwałá y ſproſna moc. LubPs V6 marg, V5; RejWiz 95; RejAp BB4, 97v, 100v, 103 [2 r.], 103v (12); Abowiem vpádło napirwey kſiążę ſwiáthá tego przed nogámi iego [dzieciątka Jezus]/ á poráżona á związána zoſtáłá márna moc iego/ [...] ktorą on miał nád narodem ludzkim RejPos 29; Bo [...] związał cżártá ſproſnego/ á práwie wedle obietnice Bogá oycá ſwoiego ſtárł márną głowę iego RejPos 109; Ażeś potym vlitowawſzy ſie dał im figurę męki ſwey ſwiętey/ ktora nas miáłá vlecżyć od onego márnego wężá/ kthory ieſzcże w Ráiu pokąſał przodki náſze RejPos [226], 54, 54v, 69v marg, 72, 72v (45).

W połączeniu szeregowym (1): tedy to ieſt wielka rzecż/ wzgárdzić Pánem niebá y zyemie/ á przyſtáć do márnego á do plugáwego á do wzgárdzonego ſługi iego RejPos 331v.

W charakterystycznych połączeniach: marny(-e, -a) czart(ostwo) (10), głowa (7), krol świata tego (2), książę (świata tego) (12), moc (możność) (5), opiekalnik, pan, pokusy czarta (sprzeciwnika) (2), ręka, rota, rozbojnik (2), sługa (Pański) (2), sprawca (świata tego) (2), sprzeciwnik (narodu ludzkiego) (5), szatan, urzędnik, zwirzchność, zwodnik. Z wyrazami użytymi przenośnie na oznaczenie szatana: marna(-y) gęba tego smoka, lew ryczący, paszczęka tego smoka (2), smok (5), wąż, wilk (2).

Szeregi: »marny a ciemny« [szyk 1:1] (2): Bo rozumiey ieſliż odſtąpiſz tákiego Páná á tákiego opiekálniká twoiego/ nielza iuż iedno on ciemny á márny opiekálnik inż ſie thobą opiekáć musi. RejPos 180v, 319.

»marny a omylny« (2): gdyż to pewnie wieſz/ iż cokolwiek ſobie zyednaſz oprocż woley ſwiętey [...] iego/ iż to iuż maſz nie od niego/ ále od thego márnego a omylnego kſiążęciá ſwiátá tego RejPos 345, 326.

»marny a srogi« (1): á nie odbiegay nas [Panie] w tyrn głuchym leſie márnośći á obłędliwośći tego ſwiátá/ áby on márny á ſrogi wilk nie miał pociechy ſwoiey nád námi RejPos 262v.

»wzgardzony a marny« (1): Tenże to iuż ták wzgárdzony á márny ſzátan/ widząc onego cżłowieká/ [...] iż był w wielkim kochániu á w wielkiey roſkoſzy Páńſkiey/ zaźrzał mu tego RejPos 101. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

c. O losach ludzkich: ciężki, dotkliwy, bolesny (70): Y tzo mu [Bogu] tam marnégo w onéy piwnicy dzialali niebędzie obiawiono/ aliż w dźień ſądny. OpecŻyw 115v; A ktorego dnyá będzyem wzywáć Páná Bogá/ Nye przyydzye ná nás nigdy żadna márna trwogá. LubPs E4, N2v, O2v, P2, R; Wiem żeć to dziwniey będzye iż cżáſem dobrego/ Márna podká przygodá/ á onego złego/ Náwſzem pieśći fortuná RejWiz 130v, 55v, 82v, 126v, 127v, 134v [2 r.], 136v, 163v; RejZwierz 41v, 132v; RejAp CC3v, 78v, 143; Oziás krol gdy cżynił ofiáry báłwánom/ [...] był wneth márnym trądem záráżon RejPos 50v; A cożći s thego vroſcie? Kłopothy/ [...] gárdłá márne ſtrácenie/ y wiecżne zginienie. RejPos 180v; chociaż pewnie wie [złoczyńca] iż ma być wydáne ledá kiedy ná márne męki ciáło iego/ á wżdy ſie máło na tho á práwie nic nie rozmyſla RejPos 184v; A iż iuż wieſz iżeś pewnie wyrzucon z opieki y od oblicżnośći Páná ſwego/ á iż iuż nic inſzego zá thobą nie chodzi/ iedno márna pomſtá á vpadek twoy RejPos 309v, 167v [2 r.], 188, 192, 210, 210v (15); czo mu s tych wymyſłow ſnádnie przypáść może. Bo naprzod ſproſna vtrátá/ á potym ſmętne vboſtwo/ potym prętkie á márne ſkáżenie ciáłá. RejZwierc 14, 142v; WisznTr 10.

W charakterystycznych połączeniach: marny(-a, -e) kłopot, kosa, męki, nędza, niemoc, omylność, pomsta (5),pośmiech, przygoda (4), przypadki (świeckie) (2), przypadłości, skażenie ciała, sprawy, spustoszenie, trąd (2), trumna, trwoga (3), upadek (świata nędznego, człowieka) (3), wątpliwości, zatracenie ((gardła) stracenie) (5), złupienie.

Wyrażenie: »marne(-a, -y) (jest) dokończenie (a. koniec), śmierć, zginienie, zeście« [szyk 29:2] (15:9:6:1): taká żaloſtz duſſę moię s twé marné ſmierci ſciſnęla/ ijż [...] vſtawicżniem o ciele twym ſwiętym myſlila OpecŻyw 166; RejJóz P, P3v; LubPs ff2; RejWiz 49v, 168; RejAp 40, 47v, 150v; á pothym był [Noe] od márnego zginienia przez wodę wybáwion. RejPos 153, 27, 30v, 50 [2 r.], 72v, 115v [2 r.] (19); RejZwierc 131v, 220v; Bo gdy ſie potykáli/ on ná zádku chodził/ Owa przedſię ktożkolwiek/ z łuku weń vgodził. Iże ſtrzałá przez żywot/ iego przebieżáłá/ Ták ſmierć temu błazeńſtwu/ márny koniec dáłá HistHel D2v.
Szeregi: »marny a plugawy« (1): bo o owym ſwiát ſpiewa/ [...] á o tym áni ſłycháć y o márnym á plugáwym zeſciu iego á zginieniu iego. RejPos 321v.

»marny a sprosny« (1): A Pan [...] vzdrowić ták racżył onę márną á ſproſną przygodę iego/ rzekſzy ty ſłowá żydowſkim ięzykyem/ Effatá/ to ieſt/ otworz ſie. RejPos 205.

»straszliwy a marny« (1): A iákoby záſię też było ſtráſzliwe á márne dokończenie twoie/ ieſlibyś wypadł z łáſki á z opieki Páná tego. RejPos 222v.

»zły a marny« (1): A pátrzayże tego po wſzytkim ſwiátu [...]/ gdziekolwiek vyrzyſz tákiego cżłowieká/ ktory rádą á ſpráwą thego tho ciemnego kſiążęciá ſpráwuie ſie w obchodzie ſwoim/ iż záwżdy złe á márne dokońcżenie bierze ono zebránie iego RejPos 115v.

d. O tym, co może stanowić zagrożenie fizyczne lub moralne: niebezpieczny, szkodliwy, groźny (82): Niech márni Wielorybowie tobą [tj. łodzią pływającą po morzu świata] iák chcą chwieią/ Iedno ty przy Kryſtu Pánie ſtoy z mocną nádzyeią. LubPs ktv; Wſſytki rodne owoce márna rdzá im zyádłá LubPs S, Q; RejWiz 85v, 103v, 157; Bo iuż thám znaydzie pocżątek/ ſkąd tá márna ſzáráńcża [...] powſtáć miáłá/ y iáko y komu ſzkodzić miáłá RejAp 79v; A ták tá niewiáſtá á then Koſcioł Páńſki właſnie ma záwżdy ten mieſiąc pod nogámi ſwemi/ ktory ſwieći záwżdy [...] błądzącym w nocy/ tho ieſt w ciemnoſciach márnych ſwiáthá tego RejAp 99v, 64v, 66v, 74, 77v [2 r.], 79 [3 r.] (17); [Daniel] wywiodł Zuzánnę onę ſláchetną żonę z márney potwarzy y s ſrogyey ſmierći iey. RejPos 153; gdyż widziſz/ iż ieſli ſtráćiſz páſterzá ſwego/ iż w tym márnym leſie nie naydzieſz iedno wilki/ niedźwiedzie/ á lwy: ktorzy chodząc rozdzyeráią páſzcżeki ſwoie/ á niſzcżą to ſtadko Páńſkie RejPos 168v; nie lękay ſie nic moy miły bráćiſzku/ [...] tego márnego á burzliwego morzá/ tho ieſt ſwiátá tego/ wſzego niebeſpiecżeńſtwá á wielkiey nędze nápełnionego: Abowiemem ia przyſzedł ná rátunk twoy RejPos 174v, 55, 122v, 124v, 158v, 162v (34); RejZwierc 116v, 150, 179, 187v, 199; LatHar 217.

W charakterystycznych połączeniach: marna(-e) obłuda (3), ohyda, omyłka (omylności) (2), posłuszeństwo, potwarz, rdza, sromota, zarażenie, zwiedzienie (2). Z wyrazami użytymi przenośnie na oznaczenie świata i jego niebezpieczeństw: marny(-a, -e, -i) bicz, chłop sprosny, dym, grad z ogniem, gwiazda, jezioro, paszczeka (2), sidło śmierci, sieć rozpięta [na kogo], skały, szarańcza (7), wielorybowie; marne(-y, -a) burzliwości tego świata (2), ciemności (świata tego, lasu tego) (3), doły świata tego, Eipt świata tego, Jerycho świata tego (2), kąkol świata tego, las (błędnego świata tego, Jerycha świata tego) (3), łudarstwa świata tego, (burzliwe) morze (świata tego, to jest świat ten) (7), oblędliwość (świata tego, ciemnego a głuchego lasa tego) (2), omyłki (omylności) świata tego (4), puszca świata tego (3), sieci świata tego, zatrzęsienie świata tego.

Wyrażenie: »marna śmierć« = niebezpieczeństwo śmierci (zwykle przedstawione w antropomorfizacji) (8): Bochwá ná to powinná ſpołu pomnieć obá. Iż iáko tu godzinká namnieyſza vderzy/ To ſie s koſą márna śmierć ná ſzyię zámierzy. RejWiz 65, 102v, 159v; RejZwierz 22v; RejAp 59v, Cc8; RejPos 221v; RejZwierc 179.
Szereg: »marny a obłędliwy« (1): widząc nas odárte á zránione ná tym márnym leſie tego márnego á obłędliwego Ierychá ſwiátá thego/ rácżże ſie zlitowáć á zruſzyć miłoſierdzyem ſwym ſwiętym nád námi RejPos 211v.
α. O piekle i wiecznym potępieniu (10): Iż iuż wierne zábierze z łáſki ſwey do ſiebie/ Aby z nimi krolował tám ná wieki w niebie. A zły in też tu porucży ty márne niſkośći RejWiz 152v; RejAp 184; Ieſzcże náoſthátek poſtáwiſz káżdego [który opuści Pana] w oney kárcżmie ſmrodliwey á w oney márney goſpodzye onego wiecżnego zátrácenia iego. RejPos 173v; idźcie odemnie przeklęći á wy niewiernicy moi wſzyſcy precż s cżártem do márnych przybytkow iego/ á ná wiecżne męki ſwoie. RejPos [292]v, 19, 173, 175v, 305v.

W charakterystycznych połączeniach: marny(-a, -e) doł potępienia, gospoda wiecznego zatracenia, krolestwo ciemne, miejsca piekielne, niskości, piekło, pogrzeb, przybytki czarta, rejestra, zbrukana orda.

Szereg: »marny a sprosny« [szyk 1:1] (2): A cożći s thego [= z oddania się szatanowi] vroſcie? Kłopothy [...]. A nákoniec wiecżna oſiádłość w onym ſproſnym á márnym kroleſtwie ciemnym iego. RejPos 180v, 101.
e. O rzeczach i zjawiskach fizycznych: brzydki, budzący wstręt, plugawy (5): RejWiz 149, 154v, 174v; Oto ſłyſzymy iż Anyoł Páńſki woła ná pthaki powiethrzne/ áby ſie náſyćiły z onego śćirwu márnego ták ſrodze ſkazánych á zátráconych ludzi. RejAp 164.

W przeciwstawieniu: »piękny ... marny« (1): Iákoby zacny Smárág powieśił w wychodzye. Albo gdy w pięknym gmáchu márnym dymem kurzą RejWiz 7v.

[[Różnice między znaczeniami są nieostre. Wyraz użyty jest często (w znacz. 2. w olbrzymiej większości) pleonastycznie, tj. nie wprowadza istoinej informacji, lecz powtarza składnik negatywny zawarty w znaczeniu wyrazu określanego lub podkreśla oczywistą skądinąd negatywną postawę wobec danego elementu rzeczywistości. Wyraz występuje w tekstach Reja 843 r. (86,7 %)].

ZCh