[zaloguj się]
[pdf]

MARTWY (461) ai

-å- (377), -a- (11); -a- MurzNT, LeovPrzep; -å- : -a- KromRozm III (10:1), KrowObr (47:2), BibRadz (13:1), BielKron (21:2), Mącz (24:1), RejPosWiecz3 (1:1), GórnTroas (2:1).

Fleksja
sg
mNmårtwy fNmårtwå, martw(a) nNmårtwé
Gmårtwégo Gmårtwéj Gmårtwégo
Dmårtw(e)mu D Dmårtwému
Amårtwégo, mårtwy Amårtwą Amårtwé
Imårtwym Imårtwą Imårtwym, mårtw(e)m
Lmårtwym Lmårtw(e)j Lmårtwym
pl
N m pers mårtwi
subst mårtw(e)
G mårtwych, mårtwy
D mårtwym, mårtw(e)m
A m pers mårtwé
subst mårtwé
I m mårtwémi, mårtwymi
f mårtwymi
n mårtwemi
L mårtwych
inne formy
sg f A a. I - mårtwą

sg m N mårtwy (34). ◊ G mårtwégo (34); -égo (1), -(e)go (33). ◊ D mårtw(e)mu (2). ◊ A mårtwégo (17), mårtwy (15); -égo (2), -(e)go (15). ◊ I mårtwym (11). ◊ L mårtwym (2). ◊ f N mårtwå (22), martw(a) (2). ◊ G mårtwéj (8); -éj (1), -(e)j (7). ◊ A mårtwą (11). ◊ I mårtwą (2). ◊ A a. I mårtwą (1). ◊ L mårtw(e)j (3). ◊ n N mårtwé (23); -é (1), -(e) (22). ◊ G mårtwégo (5); -égo (1), -(e)go (4). ◊ D mårtwému (2). ◊ A mårtwé (44); -é (9), -(e) (35). ◊ I mårtwym (2) BielŻyw, CzahTr, mårtw(e)m (1) BibRadz. ◊ L mårtwym (1). ◊ pl N m pers mårtwi (13). subst mårtw(e) (22). ◊ G mårtwych (120) [w tym: po inf w funkcji supinum (9) (pozornie A)], mårtwy [w utartym zwrocie] (1) BiałKat [cf też ZMARTWYCHWSTAĆ, ZMARTWYCHWSTAŁY, ZMARTWYCHWSTANIE]. ◊ D mårtwym (10), mårtw(e)m RejPs (2). ◊ A m pers mårtwé (21); -é (4), -(e) (17). subst mårtwé (17); -é (3), -(e) (14). ◊ I m mårtwémi (5) HistAl, OrzList, WujJudConf, BudBib, OrzJan, mårtwymi (2) KromRozm III, WierKróc; -émi (1), -(e)mi (4). f mårtwymi (2). n mårtwemi (1). ◊ L mårtwych (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Nieżywy, umarły (o ludziach i zwierzętach); mortuus Mącz, Calag; cadaverinus, morticinus Mącz; defunctus Calep; emortuus, exanimatus, exanimis Cn (330): BierEz K2v, L3; yáko martwe źwirzę/ nye yeſt práwe źwirzę/ ále ſcirw KromRozm III D3; KrowObr 104v, 200; BibRadz I 2d marg; OCeanus [...] ieſt tákiey nawáłnośći/ iż z brzegá wiele ludzi y źwierząt pochwytuie/ y ná brzegi drugie martwe wymiáta. BielKron 461, 112v; Mącz 10b, 28d, 232c, 367c; SienLek 179v; BudNT przedm a4; Calag 480a; SkarŻyw 69; KlonŻal C2v; GrabowSet P4v, S4v; OrzJan 98; WujNT 700; KlonWor **.

W przeciwstawieniach: »żywy ... martwy (30), ożywić (2), żyć« (33): O ſynu moy námileyſſy/ tu cie dzis ſmutná dzierżę mårtwégo ktorégom weſele piaſtowala żywégo OpecŻyw 156v; Bo Pan kiedy racży ożywi káżdego/ A kogo theż racży vcżyni martwego LubPs hh2v; KrowObr 44; dobył deki przebił ią ná poły/ mowiąc: wolę cię martwą poſłáć zá przyiacioły do piekłá pocżćiwie/ niżli ze ſromotą żyć. BielKron 119v, 71v, 76v; BudNT Apoc 1/18; ZawJeft 36; Calep 1140b. Cf »(z) żywego martwego uczynić«.

W porównaniach (11): á práwiem ſie ſtał iáko martwy ktory iuż bywa y prochem przytrzęſiony. RejPs 32; LubPs O3v; RejAp 35, 148; A ty leżyſz/ á iáko martwy nie cżuieſz nic co ſie dzyie [!] około tego nędznego vpadku twego. RejPos 223v; GrabowSet T2v. Cf »jako(by) martwy«.

Gra słów wykorzystująca elementy znaczeń ‘umarły’, ‘nieożywiony’ ‘nieprawdziwy’ (1): Drugi owoc zły s tey tho náuki/ iż Bog ich/ ktorego oni zową Oycem/ ponieważ nie ieſth ieden s Synem ſwym/ tedy muśi być bez Mądrośći/ bez formy/ bez ſwiátłośći/ bez śił/ bez wſzechmocznego rámieniá/ Nákoniec bez duchá/ á nie ieden z nim/ tedy ieſt martwy. SarnUzn Hv.

W charakterystycznych połączeniach: martwy delfin, dziecię, ludzie (2), niewiasta, pszczoła, syn (2), źwi(e)rzę (3); biec jak(o) (jakoby, by) martwy, nie czuć nic, spaść.

Przysłowie: Mulieri ne credas ne mortuae quidem, Nie wierz niewieście by też y martwa byłá. Mącz 235d.
Zwroty: »martwy leżeć« [szyk zmienny] (2): áno Syſerá leżał martwy [et esse Sisera ceciderat mortuus]/ á gwozdz był wſkroni iego. BudBib Iudic 4/22; GrabowSet O4.

»martwe(-y) dziecię (a. dzieci), płod mieć; mienie martwego dziecięcia« = poronić; poronienie; abortum facere Mącz [szyk zmienny] (2:1;1): Ryknął on Lew we ſtu mil od Rzymá ták ćięſko/ áż wſzytki Pánie brzemienne martwy płod miáły w Rzymie BielKron 463v; Abortum inferre, Być przicziną mienia martwego dźiecięciá. Mącz 269a, 113c; StryjKron 345.

»martwy paść (a. upaść)« (2): KochTr 7; drżę wſzytek/ y bládnę/ Tylko że martwy przed tαbą nie pádnę. KochFr 80.

»martwe(-y) dziecię (a. dzieciątko), płod (po)rodzić (a. urodzić); dziecię martwe może urodzić się; martwego dziecięcia, płodu urodzenie; martwe urodzenie« = poronić; poronienie; abortus Mącz, Calep; abortare; aborsus Mącz; aboriri Calep [szyk zmienny] (3:2;1;1:1;1): Theſch. wktorym koly domu bądą czczony. wthakym nyemoze ſzye vrodzycz zadne dzyeczyą martwe. PowUrb +4; LibMal 1554/190v; Zadna w źiemi twey nie porodźi płodu martwego [non erit abortiens] BibRadz Ex 23/26; BielKron 171v; Mącz 269a [3 r.]; Abortus ‒ Martwe urodzenie. Calep 7a, 7a.

»(z) żywego martwego uczynić, udziałać« = zabić (formuła sądowa) [szyk zmienny] (19:5): yakom ya Nyezabyl oparznego [!] maczyeya bratha ych szlugy szwego atho przesz zadanye ran yemv krwavych anym vczynyl sz szyvego marthuego podluk poszw thako my bog pomoszy. ZapWar 1503 nr 1913, 1503 nr 1941, 1508 nr 2041, 1512 nr 2083, 1519 nr 2213, b.r. nr 2228 (24).

Wyrażenia: »ciało (jest) martwe« = trup; corpus mortuum PolAnt, Vulg; cadaver Vulg [szyk 13:6] (19): BielŻyw 105; Leop 3.Reg 13/24, 25; BibRadz Rom 8/10; Mącz 244a; HistRzym 101v [2 r.]; BudNT Iac 2/26; Ruſzył gromów/ y wypuśćił ogniſté ſtrzáły/ A wnet okrył wſzyſtki polá martwémi ćiáły. KochPs 24; Ciáło zgołá iuż martwé/ śił nie czuię w ſobie/ Myśl moiá wſzytká tylko o grobie. KochPs 131; SkarŻyw 69 [2 r.], 261; Nie dźiwuię Niobie/ że ná martwé ćiáłá Swoich namilſzych dźiatek pátrząc/ ſkámięniáłá. KochTr 6; Ale przy tey tu mogile/ przy tym martwym ciele/ Przechodź ſobie podrożniku y tám y ſám śmiele. KlonŻal C4; Bo kto tu gnuśnie á w oſpálſtwie żywie/ [...]. Nic nie ieſt rózny od ćiáłá martwégo ZawJeft 24; WujNT Iac 2/26; CiekPotr 38; CzahTr L3v.

»jako(by) (a. by) martwy« = nieprzytomny, nie dający znaku życia; tanquam mortuus PolAnt, Vulg (5): vcżynił wielkie gody ná ktorych ſie ſam vpił y vſnął/ iáko martwy leżał bez zákrycia nieucżćiwie. BielKron 6; HistRzym 15v, 127; BudNT Apoc 1/17; WujNT Apoc 1/17.

»na poły, w poły, prawie martwy« = intermortuus Mącz, Cn; conclamatus, seminecis Mącz; semivivus Vulg; semimortuus Calep (14:1:1): BielŻyw 147; A dla tego też nie ktorych zwierząt dzieci rodzą ſie prawie martwe Iako lwięta, niedzwiędzięta etc. GlabGad B4v; OrzRozm N4; BielKron 403v, 425; Mącz 55c, 232d, 381d; ták było miáſto to pobłaźniło wſzytek ſwiát/ [...] iż chodzili iáko pijáni á iáko nápoły martwi RejAp 148; HistRzym 45, 92v; RejPos 210v, 237; A ieden od drugiego odrzucony/ oznáymował będąc ná poły martwym dla cżego vmierał. BudBib Sap 18/18; Calep 965b; GosłCast 20.

»martwy(-e) płod, dziecię (a. dzieciątko, a. dzieci), rodzaj [= poród]« [szyk 21:11] (16:15:1): piy to pani/ która chcze mieć rzecż przirodzoną/ albo martwy płod s ſiebie vypędzić FalZioł I 10d, I 2b, 36c, 49d, 69c, II 10c, 13a, V 17d; LubPs O3v; Ecbolia, [...] Lekárſtwo nieyákie/ ktorym martwe dziećy z mátczinego żywotá wypądzáyą Mącz 98d, 99a; Czymkolwiek martwy rodzay wywabić możeſz/ tymże też y żarnow wywabiſz SienLek 115, 110, 114 [2 r.], 114v [3 r.], S[ss]3 [2 r.]; CzechEp 194. Cf »martwe dziecię mieć«, »martwe dziecię (po)rodzić«.

»trup martwy« (2): StryjKron 345; Czemu kámieniá w drzewo? á trupá martwégo Czemu nie ożywićie? ZawJeft 36.

Szereg: »żywy a(l)bo (czyli) martwy« (3): Zywychli cżili martwych ieſt więcey ludzi na ſwiecie BielŻyw 22; OrzList e4; GórnTroas 41. [Ponadto w przeciwstawieniach 30 r.].
Wyrażenie przyimkowe: »za martwe, za martwego« = nieprzytomny, jak martwy (19:4): Alexander deales ktory yſz przeczyw yey [Marii] począczu czyſthemu kazal roznyemokſzy ſyą zamarthwe tego dnya oſtal PatKaz I 11v; tedy go drugi tatharzyn pod pachę oſzcżepem przebodł/ tak że on iuż za martwe z konia ſie pochylił MiechGlab 12; [apopleksyja] drugdy do śiodmego dniá człowieká zá martwe trzyma. SienLek 60v.
~ Zwroty: »za martwe, za martwego leżeć« [szyk zmienny] (9:4): ij omdláwiſy od ſilnégo ſmutku/ wielmi dlugo za mártwé na ziemi leżala. OpecŻyw 110, 110v; RejKup 15; BielKom C8, F8; BielKron 84, 92, 303, 458 [2 r.]; SienLek T[tt]2v; y ták go ſrodze zbił ná ćiele/ iſz zá martwego kilá dni leżał SkarŻyw 56; StryjKron 6.

»za martwe (u)paáć (a. upadać, a. popadać)« [szyk zmienny] (7): OpecŻyw [80], 112, 113, 137, 149, 163v; Przeto tym kthoryn [!] ſye zádawi [macica] duſzenie tákowe przychodźi/ iż zá martwe pod czás vpadáią SienLek 115v. ~

W przen (2): Lecz grzech/ wźiąwſzy przyczynę przez ono zákazánie ſpráwił we mnie wſzeláką pożądliwoſc. Abowiem bez zakonu był grzech martwy. WujNT Rom 7/8.

W przeciwstawieniu: »żywy ... martwy« (1): Iedno tylo ieſt żywe Chryſtuſowe ćiáło: á inne wſzytkie málowáne ſą á martwe. SkarJedn 38.

Przen (3):
a) Wyrażenie: »pies martwy« = człowiek tak nędzny jak zdechły pies (1): com (ia) sługá twoy żeś weyrzał ná pſá martwégo [super canem mortuum]/ ktory (ieſt) podobny mnie. BudBib 2.Reg 9/8.
b) Ospały, obojętny; osłabły; cunetabundus, cunctator, fastidiosus, frigidus, languidus, lentus Cn (2): WierKróc B3; Day wzrok ſerdecżny/ vſzy przecżyść moię/ Wiedź/ bieg leniwy/ gdźie twey łáſki zdroie. [...] Vżdrow chorego/ wzbudź martwe me śiły GrabowSet N4v.
a. W funkcji rzeczownika; manes Mącz (148): WróbŻołt 142/3, tt2v; RejWiz 25v; RejZwierz 36v; Mącz 207c; Ani (chlebá) łámáć dla nich przy płácżu (będą)/ poćieſzáiąc kogo przy martwym BudBib Ier 16/7; A ták niemocnego prośi o zdrowie/ martwemu modli ſię o żywot BudBib Sap 13/18, Lev 21/11, Ps 87/4[5]; BudNT Luc 16/30; KochTr 15 [3 r.]; Mártwy podług zwyczáiu przy ſwych pogrzebiony. GórnTroas 44, 17.

W połączeniu szeregowym (1): Sl[e]pi przeglądáią/ á chromi chodzą/ trędowaći oczyſzczáią ſię/ y głuſzy ſłyſzą/ martwi powſtáią/ á vbodzy Ewanielion przyimuią. BudNT Matth 11/5.

W przeciwstawieniach: »martwy ... żywy (5), ktorzy żywiemy, żywot« (7): BielŻyw 89; Y chwaliłem więcey martwe/ niżli żywe [mortuos quam viventes] Leop Eccle 4/2; BielKron 80; BudNT Luc 20/38; Nie martwi/ pánie/ będą ćię chwalili/ [...] Ale my/ którzy ná świećie żywiemy KochPs 175; Abowiem ieſli ich odrzucenie ieſt ziednánim świátá: iákież będzie przyięćie iedno żywot z martwych? WujNT Rom 11/15, 6/13.

W porównaniu (1): Lud żydowski nie będzie ſie radował gdyz niezoſtanę w grobie iako kthory z martwych. WróbŻołt Ov.

W charakterystycznych połączeniach: martwy tego świata; Bog martwych; napełniony martwemi; chwalić martwe (2), przywalić; od martwych iść; za martwe ofiarować; pocieszać przy martwym.

Przysłowie: Gdyż máło od martwego piiánicá rozny KlonWor 69.
Zwroty: »grześć martwe« (1): á niech martwi grzebą ſwoie martwe [sepelire mortuos]. BudNT Matth 8/22.

»z martwych, z martwy, martwe krzesić (a. (w)skrzesić, a. wskrzeszać); z martwych wskrzeszony« = suscitare ex mortuis PolAnt [szyk zmienny] (8:1:5;3): vſta ony ktoremi mártwé krzéſil/ [...] tzalowaly twé przeklęté nogi. OpecŻyw 92v, 70v, 121v, 124; WróbŻołt G2v, G3, L5, 117; KromRozm I O3v; KrowObr 66; wierzył iż go przedśię śćiętego y ſpalonego Bóg miał wſkrześić zmarthwy BiałKat 26; tedyć przed Pánem Chriſtuſem wiele ich Zmartwych wſkrzeſzonych było/ ktorzy iednák wſzyſcy tym ſpoſobem ożyli áby záś vmárli KuczbKat 50; BudNT Act 3/15; StryjKron 122, 380; ArtKanc B12; WujNT Zzzzz4.

»z martwycb ożyć« (1): Bo kto smierći mógł zniknąć/ álbo z martwych ożyć? KochPs 135.

»powsta(wa)ć, powstanie (ktore jest), powstały z martwych; powstają (a. wstaną) martwi« = resurgere a. surgere a mortuis, ex mortuis resurgere; mortui resurgunt; resurrectio mortuorum a. (quae est) ex mortuis Vulg, PolAnt; excitatum esse a mortuis PolAnt; resurgere, surgere Vulg [szyk zmienny] (30:6:1;4): Ale bądz iuż blogoſlawioné ij mię twé ſwięté nawieki / ijżes wielmożnie [...] powſtál zmártwych. OpecŻyw 166; WróbŻołt 40/9; MurzNT Ioann 20/9; A ieſliſz z marthwych powſtánia nie máſz: tedyć áni Kryſtus wſtał z martwych. Leop 1.Cor 15/13, 1.Cor 15/12, 16, Philipp 3/11; BibRadz Matth 27/64, 28/7, 1.Cor 15/21; RejPos 109; KuczbKat 50, 109; WujJud 23v; WujJudConf 200; RejPosWstaw 110v, [1433]v; A iż wſtáną martwi/ Moiżeſz vkazał v głogu BudNT Luċ 20/37, Matth 11/5, Luc 20/35, 24/46, 1.Cor 15/52; MWilkHist B2, I2; KochSz B4; ArtKanc F14v, N4, S20v; WujNT Matth 27/64, 28/7, Luc 16/31, Ioann 21/14, s. 522 marg (13).

bibl. »sądzić żywe i martwe; sędzia, sąd żywych i martwych« = iudicare vivos et mortuos Vulg [szyk zmienny] (19;1:1): ij maſſ zaſyα przijdz ſ[α]dzyc ziwich y martwich. BierRaj 21v; OpecŻyw 114, 176v; TarDuch D; SeklKat B4v, O2; KromRozm I K3v; Abyſmy przepowiedáli/ iż on ieſt Sędzia żywych y martwych. KrowObr 85, 125v; SWIADCżę przed Bogiem y przed Iezu Chryſthem/ ktory ma ſądzić żywe y marthwe Leop 2.Tim 4/1; BielKron 139v; LeovPrzep Kv; RejAp 121, Ffv; BiałKat c, 101; SkarŻyw 172, 173; ReszPrz 87; IEzus Kryſtus krol nawyżſzy/ przydźie k nam z niebieſką rzeſzą/ na ſąd wſzech żywych y martwych ArtKanc S20, T8v.

»z martwych wywodzić« = a mortuis revocare Vulg (2): Nie mow w ſercu twoim/ [...] kto z ſtąpi w przepááć? bo toć ieſt kryſtuſá z zmartwych záś wywodzić. Leop Rom 10/7; WujNT Rom 10/7.

»(w)zbudzić (a. wzbudzać), wzbudzon(y) z martwych« = suscitare (a. exeitare) a (ex) mortuis Vulg, PolAnt; a mortuis resurgere PolAnt [szyk zmienny] (23:9): OpecŻyw 73; KromRozm II v; Leop Gαl 1/1; A ieſli Duch onego ktory Kryſtuſá wzbudźił zmartwych w was mieſzka/ ten ktory wzbudźił Kryſtuſá z martwych/ ożywi y ćiałá wáſze ámiertelne BibRadz Rom 8/11, 1.Cor 15/12, 20, 1.Thess 1/10; GrzegŚm A2v, A4, 1 [2 r.], 13, 40; KuczbKat 55; CzechRozm 147; CzechEp 318; NiemObr 86, 115, 119; Wamći naprzod Bog/ wzbudźiwſzy z martwych Syná ſwego [suscitans filium suum]/ poſłał go wam błogoſłáwiącego WujNT Act 3/26, s. 227, Rom 4/24, 8/11 [2 r.], 10/9, Gal 1/1 (12).

Szeregi: »umarły i martwy« (1): Był tám płácż nárzekánie y ſmętek wielki/ iż wſzytko pole było napełnione vmárłemi y martwémi. HistAl F4.

»żywy i (też) martwy« = vivus et mortuus Vulg (25): KrowObr 119; że then Kápłáńſki ſtan z przyrodzenia bogaty ieſt/ przeto że im (iáko ono mowią) y z żywych y z martwych idźie? OrzRozm H; KochMuza 27; ReszPrz 87. Cf »sądzić żywe i martwe«. [Ponadto w przeciwstawieniach 5 r.].

Przen: Człowiek nie oświecony nauką Chrystusową (4): prawdziwie mowię wam/ że idzie godziná y ninie ieſt/ gdy martwi vſłyſzą głos ſyná Bożego/ á ktorzy vſłyſzą/ żyć będą. BudNT Ioann 5/25, Matth 8/22.
Zwroty: »martwego ożywiać« (1): Przes Moiżeſzá z gory Synai ieſt zakon przynieſion/ ktory [...] martwego nie ożywia/ ále więcey go vmarza. KrowObr 43v.

»powstać z martwych« (1): Dla tego mowi: Ocuć ſię ktory ſpiſz/ y powſtań z martwych [exsurge a mortuis]/ á oświeći ćię Chriſtus. WujNT Eph 5/14.

b. [O płodzie martwo urodzonym: abortivus ‒ nyedoſhly. nyedonoſhony, Martvy ReuchlinBartBydg a2v.]
c. O częściach ciała nieżywego człowieka lub zwierzęcia (10): GlabGad H4; SienLek 77; KochPs 90; KochFrag 30; On [lew] zemdlon oſtátniey iuż pomſty pożąda/ Y w kimby ząb martwy zoſtáwić pogląda. SzarzRyt C2.

W przeciwstawieniu: »żywy ... martwy« (2): FalZioł III 28a; idź do kośnice/ pátrzay ná kośći/ iż ty kośći pirwey żywe były/ á iuż teraz martwe/ ſprochniáłe/ y iuż ſie w proch obracáią. RejPosWiecz3 98.

W charakterystycznych połączeniach: martwe(-y, -a) ciało, członek, głowa (2), kośći mięso, ząb.

Wyrażenie: »martwe kośći« = reliquiae Mącz (2): ktory [Antykryst] tey obłudy y zdrády ſwoiey/ niemogł inſzą okráſą y ochędoſtwem przykryć/ iedno obrázy [,..]/ Kápicámi/ martwymi Kośćiámi KrowObr 115v; Mącz 194d.
W przen (1): Płácżcie ſośnie rzewniwe/ miáſto łez żywicę Leyćie proſzę obfićie przez martwą źrzenicę. KlonŻal A3v.
d. Sprawiający wrażenie śmierci (1):
Zestawienie: »sen martwy« = letarg (1): [w spisie rzeczy] Sen martwy álbo zápámiętáły/ ſzukay záchwycenie. SienLek T[tt].
Szereg: »martwy albo zapamiętały« (1): SienLek T[tt] cf Zestawienie.
2. W którym nie ma życia (2):

W porównaniu (1): á sſtáło ſie morze iáko krwáwe á martwe/ á káżda duſzá vmárłá w morzu onym. RejAp 132v.

W przen (1):
Wyrażenie: »martwe morze« (1): Zywot też naſz martwym morzem naziwał BielŻyw 65.
a. [Na którym nic nie może rosnąć, jałowy, nieurodzajny: Tákież w kráinach bárzo gorących gdźie ſą puſtynie ſuche/ á piaſek płonny/ ktory martwym zowią/ tám teże mieścá one nie bywaią dobrze ſpráwne ku przyymowániu ćiepłá niebieſkiego Cresc 1571 43.]
3. Zbudowany z tkanki innej niż normalna: zwyrodniały lub uschły (w przeciwieństwie do zdrowej) lub stwardniały, zrogowaciały (w przeciwieństwie do miękkiej) (25): Platearius piſze iże taką koſć naydzie w ſerczu ielenim na lewey ſtronie/ Nie tak twarda iako inlza koſć/ ale ieſt martwa iekoby [!] żyła klijowata trochę żołta FalZioł IV 8c; KromRozm III D4v.
Wyrażenie: »członek martwy« [szyk 2:1] (3): y też pęcherze ſie po onym na ćiele wzdymaią/ z ktorich woda ciecże/ á z tąd cżłonki martwe ożywiaią/ y ku władzy przychodzą. FalZioł V 77; KromRozm III D3, D3v.
Zestawienia: »martwa kostka« = rodzaj schorzenia skórnego, stwardnienie, narośl; scirrhonia, scirrhus Cn (6): KromRozm III D4v, D5v; o czym iuż náuki rozmáité maſz/ gdźie o guźiech y martwych koſtkach opiſano ieſt SienLek 184, 183 [3 r.].

»martwe mięso, ciało« = gangrena, zgorzel, zwyrodniała tkanka mięsna narastająca w jątrzących się ranach, narośl; gangraena (a. canerena a. cangrena) Murm, BartBydg [szyk 5:1] (5:1): Murm 78; BartBydg 22, 63; Też proch tego ziela [smolnika] trawi á wigryza martwe ciało wranach FalZioł I 9d, I 10c. Cf »martwe mięso albo dziwe mięso«.

»martwa skora« = naskórek (1): Pátrzayże ná vkłony y ná owo z ſercá nie cáłego cáłowánie: kiedy ieden drugiego liże iákoby niedźwiadek cżłowieká/ gdy iad ſwoy wpuśćić chce martwą ſkorę przelizawſzy. KlonWor ded **3.

»martwa skora« = osłonka pączka kwiatowego, ziarna, nasienia, skórka owoców (1): Calyx, Folliculum quo fructus arborum cooperitur [...] Martwa skórá/ albo skorupa ná owocach. Mącz 32c.

Szereg: »martwe mięso albo dziwe mięso« (1): Proch tego ziela [kokornaku] martwe mięſo albo dzive mięſo wnątrz travi FalZioł I 10c.
Przen: O członkach Kościoła jako mistycznego ciała Chrystusa: grzeszny, skazany na potępienie (6):

W przeciwstawieniu: »żywy ... martwy« (2): iż źli á grzeſſni ludźye ſą ponyekąd żywymi/ ponyekąd martwymi członkámi koſcyołá bożego/ ále inym á inym obyczáyem. KromRozm III D4v; RejPosWiecz2 92.

Wyrażenie: »martwe członki (Kościoła)« [szyk 5:1] (6): iż źli á grzeſſni ludźye/ ći zwłaſſczá ktorzy ſą w śmyerthelnym grzechu/ ſą martwe członki koſcyołá KromRozm III D4v, D4, D4v, D5 [2 r.]; RejPosWiecz2 92.
Szereg: »chory i martwy« (1): A przeto tákye chore y martwe członki/ to yeſt źli á przeźreni ná potęmpyenye weſpołek z dobrymi ſą w tym ćyele á koſcyele KromRozm III D5.
4. Nieożywiony, będący rzeczą (najczęściej o bóstwach pogańskich z pozycji monoteistycznej i złośliwie z nimi utożsamianych przedmiotach kultu katolickiego z pozycji innowierczej) (54): y pożywáli onych ofiar ſpogány/ ktore bywáły onem martwem bogom dáwany. RejPs 157v, 158; Kiedy tym rzetzom martwym [...] odpuſztzenie grzechow/ y łaſkę Bożą/ przypiſuiećie y przydawaćie. KrowObr 80v; thego dokazał [duch nieczysty]/ iż was nákoniec do drewná martwego przywiodł/ ktore wam Bogiem Vtzynił KrowObr 166v, B3v, 83, 89v [2 r.], 91, 94v (16); RejAp 159v, 166v; WujJudConf 49.

W połączeniu szeregowym (1): wſzyſcy ſię ku martwym/ niemym/ głuchym/ y ſlepym Obrazom nákłonili KrowObr 117.

W przeciwstawieniach: »martwy ... żywy (7), wiecznej światłości, żywiący« (9): Aprzeſto kto chce onę Lámpę wietzney świátłośći Páná Iezu Kryſthá vkrzyżowánego poznáć/ muśi od tych Lámp martwych y ſmrodliwych/ co nadáley vćiekáć KrowObr 91, 67, 101v, 115v; RejZwierz 106v; ázaſz obraz choćia martwy/ podobieńſtwá rzecży żywey ná ſobie nie nośi? WujJud 48; WujJudConf 48; CzechRozm 53; WujNT 629.

W charakterystycznych połączeniach: baranek martwy (-a, -e) (4), bog (2), ciało, drewno, dzieło, grob, kamień, kościoł (2), księgi, lampa (2), obraz (8), pniak, rzecz (9), słup, spiża, świeca (3), wosk, ziele.

Szeregi: »martwy i (a) ni(k)czemny« [szyk 3:1] (4): otho maſz Kryſtuſá twego popioł/ rzetz martwą á niktzemną KrowObr 92v, 88, 148v; WujJudConf 50.

»martwy i niemy« [szyk 1:1] (2): Izaſz to nie wielkie s háńbienie y zeſromocenie Syná Bożego ieſt/ názywać Obrazem Bożym/ rzetz mártwą y niemą? KrowObr 110; CzechRozm 242. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

W przen (2): Ták thá byała głowá która będąc głádką yeſli cnoty nyema rzecż yeſt martwa á proſta. GliczKsiąż P8; GórnDworz Bb4v.
Przen: O eucharystii ze stanowiska innowierców, zaprzeczających obecności w niej Chrystusa (tu też elementy znaczenia ‘nieprawdziwy’) (11): tedy iednák tá offiárá martwa/ álbo iáko ty zowieſz nie krwáwa/ nieieſt Kryſtuſowá offiárá KrowObr 183v, 187v, 188, 189, 191 [4 r.]; A ták on chleb zá proſty chleb y mártwy znák mili [!] RejPosWiecz3 97v.

W przeciwstawieniach: »martwy ... krwawy, żywy« (2): Abowiem tu iuſz widziſz iáſnie/ iż [...] on Báránek/ ktorego żydowie kożdego roku offiárowáli krwáwego/ [...] nic ſie nieſtoſuie/ do tey wáſzey martwey/ [...] offiárze [!] Mſzárſkiey KrowObr 184v; w ktorey [mszy] báránká niewiem iákiegoś martwego/ bes krwie/ Bogu ofiáruiećie/ náſmiewáiąc ſię z onego báránká żywego Páná Iezu Kryſtuſá KrowObr 188v.

a. W funkcji rzeczownika: bog pogáński (4): BudBib Ps 105/28; Bo będą martwym służyć/ iáko w Izráelu martwym słuzyli BudNT t8v marg.

W przeciwstawieniu: »żywy ... martwy« (1): Człowiek [...] Sam żywym będąc/ cześć dawáł martwému/ Nioſąc kádźidło/ dźiéłu rąk właſnemu. ZawJeft 18.

5. Nieprawdziwy, nie będący tym czym być powinien (o abstraktach) (28): RejPos 193v, 194v; Ná koniec ono bárzo iáſne piſmo o zleceniu owiec Chryſtuſowych Piotrowi [...] chćieliby ſwym martwym wykłádem zágłuſzyć SkarJedn 77, 373.

W połączeniach szeregowych (4): podobno ty mniemaſz ábyſmy mieli ludzi vtzyć wiáry iákiey malowáney/ álbo martwey/ obłudney/ albo iáko ty powiádaſz wiáry prozney KrowObr 59, 59v, 61; CzechEp 325.

W przeciwstawieniu: »martwy ... żywy« (6): KrowObr 59v, 61; bo té trzy rzeczy/ ná których zacność wſzyſtká wolnégo Polaká ieſt/ żywymi ſą w wolnośći: któré w niewoli martwymi rzeczámi ſą. OrzQuin P3; WujJudConf 102v; CzechEp 325; ReszList 155.

W porównaniach (2): Bo iáko ciáło krom duchá martwe ieſt/ ták y wiárá krom vcżynkow martwa ieſt. BudNT Iac 2/26 [idem] WujNT Iac 2/26.

W charakterystycznych połączeniach: martwe(-y, -a) nabożeństwo, obrządek, rzecz (3), wykład.

Zestawienia: teol. »martwy uczynek« = uczynek popełniony w stanie grzechu śmiertelnego; opus mortuum PolAnt, Vulg [szyk 2:2] (4): BibRadz Hebr 9/14; tedy dáleko więcey kreẃ Chriſtuſowá [...] ocżyśći ſumnienie wierzących od vcżynkow martwych CzechRozm 211; WujNT Hebr 6/1, 9/14.

teol. »wiara martwa (jest)« = wiara pozbawiona łaski uświęcającej, ij. nie poparta bogobojnym życiem i dobrymi uczynkami; fides mortua PolAnt, Vulg [szyk 13:5] (18): KrowObr 59, 59v, 60v, 61; OrzQuin I2v; Ano piſmo głośno powiáda/ iż wiárá bez cnothy bárzo martwa á oſtydła ieſt RejZwierc 259v; WujJud 110, 232v; WujJudConf 102v, 103; BudNT Iac 2/26; CzechEp 325; ReszList 155; WujNT 64, 458 marg, Iac 2/17, s. 789 marg, Iac 2/26.

Szeregi: »czczy ani martwy« (1): Spráwiedliwy będźie żył ſwoią wiárą. (‒) Ale oną ktora ſie przez miłość y dobre vcżynki pokázuie/ y owoce przynośi/ nie cżcżą áni martwą. WujJud 232v.

»martwy a (albo) prozny (a. proznujący)« [szyk 2:2] (4): KrowObr 60v; Bo ieſt iedná martwa á proznuiąca wiárá/ która nic dobrego nie rodźi. WujJud 110; WujJudConf 102v, 103.

W przen (1): Zbáwićielem go tylko przezwiſkiem názywáć/ ále przedſie/ pracom ſwoim/ pietzy ſwoiey/ vtzynkom dobrym ſwoim [...] zbáwienie ſwoie przypiſowáć? [...] I co ieſt inſzego ludzi odwodzić od Páná Iezu Kryſtá vkrzyżowánego/ y przywodzić ie ku rozmaithym inſzym zbáwićielom martwym/ ieſliże to nieieſt? KrowObr 58.
6. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych (9):
bot. »martwa pokrzywa« = Lamium album L. (Rost); jasnota biała, roślina z rodziny wargowych (Labiatae); lamium Mącz, Calep; ononium, urtica mortua Mącz; galiopsis SienLek [szyk 6:2] (8): Mącz 183b, 264a, 509b; Ziółko [ptasze oczka] ieſt bárzo wóniáiące/ [...] náśienié w kubeczkách ma ná podobieńſtwo martwéy pokrzywy SienLek 256v, 199v, X[xx]2v, X[xx]3; Calep 579b.

min. »siarka martwa« = siarka niesamorodna, otrzymywana z siarczków i siarczanów (1):

~ W przeciwstawieniu: »żywa ... martwa« (1): Ieſth druga Siarka żywa kthora thak ſama z ziemie wychodzi nieprzyprawna/ Druga Siarka ieſt martwa kthorą poſpolicie z nauki cżynią FalZioł III 38b. ~

7. Zestawienia w funkcji nazw miejscowych (13):
»Martwe Morze« = słone jezioro w Palestynie; Asphaltites, Asphaltos, Mortuum Mare Mącz [szyk 6:3] (9): Wſzytcy ći śćiągnęli ſię ná rowninę Sydim tám gdźie teraz ieſt morze ſłone. (marg) To ieſt martwe w kthore Iordan wpada. (‒) BibRadz Gen 14/3; W tych rowninách były ſtudnie máiąc całec z gliny Ale gdy miáſtá ſą podwrocone/ obroćiły ſię w ieźierzyſko/ kthore Asfáltytes/ álbo słonem ábo też martwem morzem náziwáią BibRadz I 7d marg; Gory á ſkáły w mieśćie [Jeruzalem] ták były wyſokie/ z ktorych wſzytkę Arábią/ Iordan/ morze mártwe/ y inne dálekie ſtrony/ kiedy iáſne niebo/ widáć było. BielKron 264v, 12v, 266v; Mącz 18a, 147b, 232b; KlonFlis F4.

»Morze Martwe« = Morze Czerwone (1): Miedzy źiemne morzá ſą [...]. W Azyey Hirkáńſkie/ Káſpiyſkie/ Perſkie/ Arábſkie/ Cżyrwone álbo martwe BielKron 461.

»Martwe Morze« = Morze Azowskie (1): z ktorych [rzek] iedná Tanais/ álbo Don po Moſkiewſku rzeczona/ Azią y Europę dzieli/ á wpada w martwe morze/ álbo czarne Iezioro/ ktore zowią Coſmographi Pallus Meotis StryjKron 395.

»Martwa Woda, Wody Martwe« = miasto w południowej Francji (dziś Aigues-Mortes) (1:1): á w tym cżáſu s ſpołecżney vmowy ziecháli ſie do martwey wody Ceſarz y krol BielKron 191, 191v.

Synonimy: 1. nieżywy, umarły, zmarły; a. trup; e. zapamiętały; 2.a. płony; 3. dziwy, zagniły, zgniły; zest.: »martwa kostka«: wol; 4. niczemny, niemy, nikczemny; 5. czczy, prożnujący, prożny.

Cf [MARŁY], ZMARTWYCHWSTAĆ, ZMARTWYCHWSTAJĄCY, ZMARTWYCHWSTAŁY, ZMARTWYCHWSTANIE, ZMARTWYCHWSTAWAĆ

MM