[zaloguj się]
[pdf]

MONARCHIJA (187) sb f

monarchija (186), monarchyja (1) BudBib I 441c.

o oraz pierwsze a jasne, końcowe a pochylone.

Fleksja
sg pl
N monarchijå monarchije
G monarchijéj, monarchij(e) monarchij
D monarchij(e)j
A monarchiją monarchij(e)
I monarchiją
L monarchij(e)j monarchijåch

sg N monarchijå (50). ◊ G monarchijéj (22), monarchij(e) (1) ModrzBaz; ~ -ej (21), -(e)j (21). ◊ D monarchij(e)j(3). ◊ A monarchiją (73). ◊ I monarchiją (1). ◊ L monarchij(e)j (7). ◊ pl N monarchije (12) [w tym: -ae (1) SarnStat]; e (1), -(e) (11). ◊ G monarchij (4). ◊ A monarchij(e) (10). ◊ L monarchijåch (5).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI i XVIII w.

1. Jedynowładztwo, panowanie, władza monarchy [monarchia ‒ jedyne państwo, panowanie, księstwo, krolestwo Mącz 230c; rzeczypospolitej sprawowanie, jednowładztwo – monarchia Cn] (96): Rozdzyał trzeći kſiąg pirwſzych o cżterzech Monárchiach/ á Monárchia ſie rozumie ieden Pan álbo ſprawcá przednieyſzy ná ſwiecie/ zowiemy to poſpolicie Ceſárſtwem. BielKron 9v, 9v, 10, 141, 170, 267 marg, 267v, 367 marg; Ale iż rozmáité między ludźmi Monárchie ſą/ naylepſzéy ſzukaymy/ któréy różnicą/ od inſzych Monárchiy/ dóydźiemy Kroleſtwá Polſkiego właſnośći OrzQuin O4v, 04, O4v [2 r.]; SkarJedn 204; ActReg 29 [2 r.]; Lecz Monárchią/ która tákże zá ſędźiakow/ iáko y zá krolow byłá/ pochwalił P. Bog SkarKazSej 690a; Monárchie nadłużey ſtały niźli inne ſpoſoby rządow. SkarKazSej 691a; Monárchią chwalim práwy okreſzoną y rádą dobrą oſádzoną. SkarKazSej 691b marg, 689b, 690a [3 r.], 691a marg, 691b.

monarchija czyja (7): Potym iey ſyn Ninus wtory Monárchią oycowſką ſpráwował BielKron 10v, 117v. Cf W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej [monarchia + przymiotnik (4), przymiotnik + monarchia (1)] (5): BielKron 117, 344v; Caius Iulius Ceſarz on naypirwſzy Monárchie Rzymſkiey [Romanae monarchiae] ſprawcá ModrzBaz [16]v, 95; CzechEp 356.

W połączeniu szeregowym (1): te wſzytkie przezwiſká ſą Greckie/ to ieſt/ Monarchia, Oligarchia, Politia [monarchia, oligarchia et politia]. ModrzBaz 3.

W przeciwstawieniach: »monarchija ... dymokracyja (2), inne rządy« (3): Monárchią wſzyſcy vczeni chwalą/ á inne rządy gánią. SkarKazSej 690b marg; Monárchia obraca ſię w Dymokrácyą naſzkodliwſzą náde wſzytki rządy. SkarKazSej 694b marg, 694b.

W charakterystycznych połączeniach: monarchija najlepsza; monarchiją rozszerzać, spuścić; monarchija się poczęła.

Zwroty: »na monarchiją obrać, wybran« [szyk zmienny] (1 : 1): BielKron 344v; Iż go [Henryka Walezego'] ná Monárchią ták ſławną obráli StryjWjaz Cv.

»spráwować monarchiją« [szyk zmienny] (4): Artáxerxes potym oycowſką Monárchią ſpráwował/ á Cyrus w Grecyey roſkazował. BielKron 117v, 10, 10v, 116.

»wstąpić na monarchiją» (1): wſtąpił ſtárſzy ſyn na Monárchią Perską BielKron 117.

Wyrażenie: »monarchija wielka« (1): nie tylo domy y ſámilie: ále y Kroleſtwá y Monárchie wielkie vſtáią SkarKazSej 664a.
Szeregi: »monarchija abo jednorzędźtwo« (1): Monárchia ábo iednorzędźtwo nalepſzy rząd SkarKaz Oooo2a.

»monarchija abo jedynowładztwo« (1): ták też w Rzeczypoſp: przyrodzona y nalepſza y nawłaſnieyſza rozumowi ludzkiemu ieſt Monárchia ábo iedynowładztwo/ y rząd iednego. SkarKazSej 689a.

»monarchija i jerarchija« (1): rácz iéy [zwierzchności kapłańskiej i królewskiej] brónić Swiętý Pánie przećiwko tym ſákrámentarzóm/ którzy tę Monárchią y Ierarchią teraz rozlicznymi Kácerſtwy tárgáią. OrzQuin Y.

»krolestwo a(l)bo (i) monarchija« [szyk 5 : 1] (6): Gdy Perſkie krołeſtwo álbo Monárchia trwáłá lat 191BielKron 122, 267; StryjKron 11; O Monárchiey y Kro1eſtwie/ ábo o czwartey chorobie Rzeczypoſpolitey/ ktora ieſt z oſłábienia Krolewſkiey doſtoynośći y władzey. SkarKazSej 688b, 664a, 689b marg.

»monarchija to jest (abo) (jednego samego) panowanie« (3): iáko z wiáry zepſowáć mogę monárchią (to ieſt/ iednego ſámego pánowánie) ktorą od oycá ſynowi podáną/ w ſynu záchowywam? CzechEp 247; A iż po vpádnieniu ożwartey Monárchiey/ to ieſt/ pánowánia onego ſtárego Rzymſkiego/ żaden pokazáć nie może [...] tákiey zwierzchnośći ábo rogu CzechEp 374, 356.

»monarchija i państwo« [szyk 1 : 1] (2): SkarJedn 205; GDyż Monárchiae y páńſtwá wobec wſzytki na tym fundámenćic ſie zákłádáią/ y przez to zádźierżywáné bywáią SarnStat 18.

»rząd krolewski i monarchija« (1): IEZV Chryſte/ ktory krolem nád krolmi będąc/ rząd krolewſki y Monárchią miłuieſz SkarKazSej 695a.

»monarchija ani (to jest) władza jednego nad wszytkimi« (2): Y niemáſz/ iáko to pogáńſki rozum znał/ 1epſzego y pożytecżnieyſzego rządu/ miedzy 1udzmi nád Monárchią/ to ieſt iednego nád wſzytkimi władzą. SkarJedn 55; SkarKazSej 689b.

»monarchija to jest jednego zwierzchność« (1): Przeto y my z nimi przełóżmy Monárchią/ to ieſt/ iednégo zwiérzchność/ inym wſzytkim 1udzkim zwiérzchnośćiám. OrzQuin O4v.

a. Jedynowładztwo, panowanie, władza książęca (36): Leſtko przedſię zoſtał ná Monárchiey y z potomki ſwemi BielKron 357v, 356v, 357v [3 r.], 367.

monarchija czyja (21): POpiel ſyn trzećiego Leſzká/ ktorego Niemcy piſzą Oſzerych przyiąwſzy Monárchią oycowſką BielKron 342. Cf W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej lub miejscowej.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej lub miejscowej [monarchija + przymiotnik (18), przymiotnik + monarchija (2)] (20): cżwarty raz/ był [Mieszko Stary] wrocon ná Monarchią Polſką látá 1202. BielKron 357v; [Boleslaw Wstydliwy] przez Biſkupá Prándothę á Woiewodę K1imuntá z innemi pány Krákowſkiemi ná Monárchią Krákowſką wybran BielKron 359v, 341 [2 r.], 341v, 342, 343v, 355 (15); PaprPan Dd2v; iż od Litwy do Ruśi Wielkie Xięſtwo [...] przenieſie/ y Monárchią Kijowſką odnowi StryjKron 712, 190, 330 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: na monarchiją przywrocenie, przywrocon, przyzwać; na monarchijej zostać.

Zwroty: »naznaczyć [kogo] na monarchiją, monarchiją [komu]« (3 : 1): Náznácżył zá żywotá ſtárſzego ſyna na Monarchią BielKron 428v, 357v, 428v, 430.

»na monarchiją potwierdzon« (1): Po śmierći Konrádá Mázowieckiego pokoy był w Polſzcże/ y Boleſławow ſtolec dopiero ná Monárchią potwierdzon. BielKron 361v.

»monarchiją sprawować« (1): Po ſwey śmierći porucżył Monárchią ſpráwowáć ſynowcowi Bázyliuſzowi/ imo ſyny ſwoie/ Andrzeiá y Dymitrá. BielKron 428.

»wsadzić ná monarchiją« (1): wſzákże po śmierći Mikołáiá Woiewody Krákowſkiego kthory był Włádziſłáwá wielkiego wſadził ná Monárchią Fulko Biſkup podwiodł inne pány áby záſię Leſtká Białłego cżwarty raz wybráli BielKron 357v.

»na monarchiją wybrać, wybran (a. obran)« [szyk zmienny] (2 :13): Po śmierći Miecſławá trzeći raz Leſtká Biáłłego wybráli ná Monárchią Polſką BielKron 357v, 341 [2 r.], 341v, 342, 342v, 343 (13); PIaſt Kruſzwicki ńá Polſką Monárchią obran PaprPan Dd2v; rádzili/ktoregoby z trzech Brátow Dziedzicow Wielkiego Xięſtwá Litewſkiego na Monárchią wybrać mieli. StryjKron 360.

Wyrażenia: »monarchijej dziedzic« (1): wygnał go z niego wtory raz Dániło Romanowic/ iáko właſny Ruſkiey Monárchiey Dziedzic. StryjKron 330.

»monarchija zupełna« (1): á po śmierći ſwey naznácżę ſyná ſtárſzego twego ná Monárchią zupełną Polſką BielKron 357v.

Szereg: »monarchija albo jedynowładstwo« (1): y wſzyſtki Xięſtwá Ruſkie [...] w iedno práwie ćiáło ſpoił/ złączył/ y w Monárchią álbo w Iedinowładſtwo po ſtáremu przywiodł StryjKron 210.
b. O rządach papieża nad kościołem (5): Monárchia kośćielna tylo ſamá trwa y trwáć będzie. SkarJedn d7; Ieſlić Chryſtus w kośćiele ſwoim Monárchią poſtáwił: pewnie tá ieſt nalepſza. SkarKazSej 690b, 690b marg.
Wyrażenie: »monarchijej rząd« [szyk 1 : 1] (2): á w ſwey chlubie wſzelki świecki rząd nie ſtoi: ſam tylo kośćioł Boży ten tákiej Monárchiey rząd/ właśnie od B. poſtánowiony ma. SkarJedn 204, 63.
2. Państwo, kraj, rządzone przez koronowanego i suwerennego monarchę (króla, cesarza, sułtana) (91): Zadna Monárchia na świećie ták długo nie trwáłá iáko Rzymſka. BielKron A6v; Medy byli pod krolmi Aſyriyſkiemi áż do Sárdánápalá krolá/po iego śmierći ná nię [!] Monárchia przypádłá. BielKron 268, kt, A6, 10 [2 r.], 91v, 112 (18); Niemáſz [...] trwálſzego Páńſtwá/ nád Monárchią/ to ieſt/ nád Páńſtwo zwierzchniemu iednemu poddáné. OrzQuin O3v; LeovPrzep E4, I3v [3 r.], I4, I4v; RejAp 3v; CzechRozm 169; Monárchią zową to Páńſtwo/ ktore iedná tylko oſobá rządźi [Monarchiam gubernationem unius appellant] ModrzBaz 3; SkarJedn 205; y byłyby ty dwie Monarchie pod iednego roſkázowánim StryjKron 667; CzechEp 371; iáko Dániel pod imięnim cżterech beſtiy cżtery Monárchie okázował y opiſował. NiemObr 163; Monárchye/ máią pocżątek ſwoy/ maią młodość/ máią ſrżedni wiek/ máią ſtárość/ á zá ſtárośćią do śmierći y końcá prżychodzą GórnRozm A2; VotSzl C4; GosłCast 38.

monarchija czyja [w tym: ai poss (36), pron poss (4), G sb (1)] (41): BielKron 131; dochowáli by [potomkowie Rzymian] nam ieſzcże byli do tego cżáſu w cáłośći Monárchiey ſwoiey Rzymſkiey BielSpr 11; ActReg 29; PowodPr 76; SkarKazSej 691a. Cf W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej [monarchija + przymiotnik (26), przymiotnik + monarchija (10)] (36): IAkie przemiennośći á nieuſtáwicznośći w Monárchiach były/ Aſſyryiyſkich/ Perſkich/ Greckich BielKron 129; Pocżyna ſie Monárchia cżwarta á oſtátecżna pańſtwa Rzymskiego. OD záłożenia Rzymá lat 706/ á przed národzenim Kriſtuſá 48/ pocżęłá być Monárchia Rzymſka BielKron 131, A6v, 9v, 10 [2 r.], 10v [3 r.], 91v marg (20); bo od thego cżaſu wiele Kroleſtw ſprzećiwiło ſie Rzymſkiey Monárchiey BielSpr 41v, 11, 28v; Czwarty zwierz znácżył Monárchyią Rzjmſką/ ći náwięcey krwie rozlali. BudBib I 441c marg; CzechRozm 168v, 255; StryjKron 11 marg; CzechEp 363, 373; PowodPr 56, 77; Náſzá Polſka Monárchia przed Chrześćijáńſtwem ſtałá tákże kilá ſet lat SkarKazSej 691a, 690a [2 r.], 692a [2 r.].

W połączeniach szeregowych (3): GórnDworz Hh7v; Przypominałćibych okoliczne kroleſtwá/ ony wielkie kſięſtwá á zacne Monárchie/ iáko ſie zá náſzey pámięći burzyły RejZwierc 185; GórnRozm M2v.

W charakterystycznych połączeniach: monarchija mocna, sławna, twarda, zacna, zborzona, żelazna; monarchija przypada, przypadła (2); monarchija, która trwała; monarchijej dostać (2); monarchiją odzierżyć.

Wyrażenia: »rzymskiej monarchijej cesarze« (1); gdy koniec przyidźie pánowánia Rzymſkiey Monárchiey Ceſárzow CzechEp 363.

»monarchij krolowie« (1): gdy ſię ſkońcżą cżáſy pánowánia wyżſzey opiſánych Monárchiy Krolow CzechEp 364.

»(cztery) monarchije (wielkie) świata« = w wizji proroka Daniela, monarchie: asyryjska, grecka, perska i rzymska (2): ktory [Daniel prorok] w wtorym y w ſiodmym rozdźieleniu Proroctwá ſwego doſtátecznie opiſuie czterzy Monárchie świátá LeovPrzep 13; SkarKazSej 690a marg.

Szereg: »monarchija albo państwo« (1): Ktory báłwan [ze snu Nabuchodonozora] nie co innego znácżył/ iedno cżtery Monárchie ábo páńſtwá CzechRozm 168v.
a. Terytorium, księstwo, dzielnica rządzona przez księcia (10): [Mieszko Stary] Kuiaw ſynowcom niechćiał rozdzielić iáko był rzekł/ ani Monárchiey ſpuśćił Helenie albo iey ſynom BielKron 357v; Białły Leſtko wolał Monárchią opuśćić niż wygnáć cnotliwego cżłowieká. BielKron 357v, 357v; WierKróc A3.

W polączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej lub miejscowej [monarchija + przymiotnik (5), przymiotnik + monarchija (1)] (6): Mieſzcżánie záſię Krákowſcy [...] poſłali tháiemnie do Henryká Probuſá kſiążęćiá Wrocſłáwſkiego proſząc y obiecuiąc mu ieſli przyiedzie Monárchią Polſką obdzierżeć. BielKron 366v, 356v, 357v, 367; Potym Wołodimirz przeſtrzegáiąc áby ſie po ſmierći iego Synowie niewádźili o Páńſtwá y Ziemie Ruſkie/ ták miedzy nich Monorchią [!] Ruſką rozdzielił StryjKron 165, 245.

W charakterystycznych polączeniach: monarchija sławna; posesyja monarchijej; monarchiją obdzierżeć, spuścić.

Zwrot: praw. »wwiązać się w monarchiją« =obejmować księstwo w posiadanie (1): [ruscy książęta] poſłáli do Mieſzká ſtárego aby ſie w wiązał w Monárchią Polſką BielKron 356v.
[Niektóre przykłady ze znacz. 2. zachodzą na znacz. 1.].

Synonimy: 1. hijerarchija, jednorzędźtwo, jednowładność, jednowładztwo, jedynorzędźtwo, jedynowładztwo, panowanie, państwo; 2. cesarstwo, krolestwo, księstwo.

AKtt