[zaloguj się]
[pdf]

MOWIENIE (155) sb n

-e- (153), -ę- (2).

mó- (18), mo- (18); mó- SarnStat, mo- MurzHist; mó- : mo- Mącz (17 : 17). ◊ Pierwsze e jasne, końcowe e pochylone (Cn o jasne, oba e pochylone).

Fleksja
sg pl
N mówieni(e) mówieniå
G mówieniå
D mówieniu
A mówienié mówieniå
I mówieni(e)m, mówienim
L mówieniu

sg N mówieni(e) (35). ◊ G mówieniå (68); -å (61), -(a) (7). ◊ D mówieniu (15). ◊ A mówienié (6); -é (1), -(e) (5). ◊ I mówieni(e)m (6) BielKron, Mącz (3), SkarŻyw, CiekPotr, mówienim (3) KrowObr, KuczbKat, Calep. ◊ L mówieniu (19). ◊ pl N mówieniå (1). ◊ A mówieniå (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. Posługiwanie się słowami ustnie lub na piśmie, używanie mowy, języka dla przekazywania pewnych treści psychicznych: myśli, sądów, uczuć; loquentia, sermo Mącz; dictio Cn (153):
a. Wypowiadanie się, zabieranie głosu, przemawianie (128): March1 A4v; FalZioł II 12d; March3 V5; BielKom B7, C6v; zwykli preceptorowye [...] diſcipuły ſwe vcżyć deklámowáć. [...] áby tem ſpoſobem bráli ſmyáłosć á beſpyecżnosć mowyenya/ żeby potem gdyby ſie tráfiło [...] o cokolwyek rzecż myeć/ ſmiele y beſpyecżnye ſobye pocżynáć mogli GliczKsiąż K7; BielKron 233v; GrzegRóżn Hv; KwiatKsiąż C3; Quaerit sermonem, Godźi ná to/ Radby miał prziczinę ku mówieniu. Mącz 335d, 28c, 49d, 87d, 141c, 191c (10); GórnDworz S2v; RejPos 204v; Prozne mowienie ieſt długie á niepożytecżne mowienie. KuczbKat 370 marg; BudBib 1.Esdr 8/17; CzechRozm 69; Przed láty ſtáwiano v ſądu zegárki ćiekące/ wedle ktorych zámierzano ſtronam cżás do mowienia [tempus ad dicendum]: áby długą rzecżą cżáſu nietráćili ModrzBaz 94v, 17, 69, 129; SkarŻyw 195; CzechEp 144, 221; Calep 408b; CiekPotr 61.

mowienie ku komu, ku czemu = alloquium Mącz (2): sermo ad aliquem, Mowienie ku komu/ kazánie Mącz 157c, 235c.

mowienie przeciwko czemu (1): Sześć grzechow przećiwko Duchowi S. [...] Poznáney prawdy nágánienie/ y przećiwko niey mowienie. LatHar +++2v.

mowienie przed kim (2): NIemow nie wſſetecżnie á nierozmyſlnie/ áni ſerce twoie niechay będzie prętkie ku mowieniu przed Pánem Bogiem [ad proferendum sermonem coram Deo; ná wymówienié ſłowá przed Bogiem WuBib]. Leop Eccle 5/1; Mącz 86a.

mowienie z kim = rozmowa (1): Alloquutio et alloquium, Mowienie s kim. Colloquor idem Rozmawiam s kim, inde colloquium, Rozmowá. Mącz 197c.

mowienie z kim [= do kogo] allocutio, alloquium, compellatio Cn (1): RZecż Iehowy/ ktora byłá do Hozeaſzá [...] Pocżątek mowienia Iehowy z Hozeaſzem [Principium sermonis Domini in Hoseah]/ Y rzekł Iehowá do Hozeaſzá. Idzi poymi ſobie żonę wſzetecżnicę BudBib Ose 1/2.

mowienie o kim, o czym [w tym: o czym z odniesieniem do treści tekstu poprzedzającego (2)] (5): Bo owego porywcżego o wielkich rzecżach mowienia [extemporalitas illa dicendi de rebus maximis] trzebá się ſtrzec ModrzBaz 26v; CzechEp 193, 352 marg; SkarKaz 514b; Bo do mowienia o tych wſzytkich rzecżách: śiłáby cżáſu y pápieru potrzebá KlonFlis A2v.

mowienie czyje [= przez kogo] [w tym: G sb i pron (4), ai poss (1)] (5): BudBib Ose 1/2; Gdźie iáko dni ábo cżáſy przeſzłe/ ták też y ſpoſoby rozmáite onego mowienia Bożego [...] w nie/ [...] kłádźie [św. Paweł] CzechEp 268, 185, 216, 218.

W połączeniach szeregowych (4): CzechEp 185, 216, 218; Boć nam nie pomoże nic żadne mowienie/ cżytánie, gadánie, áni też ſpiewánie/ bo gdźie nie máſz tego z Duchá odrodzeniá/ tám nie máſz żadnego Diabłá przemożenia. ArtKanc N4v.

W przeciwstawieniach: »mowienie ... milczenie (4), słuchanie (3), myślenie, poglądanie« [w tym: poglądanie albo słuchanie (1)] (9): Był ten mędrzec [Ipokras] małey poſtawy, oblicża pięknego, ſrzedniey głowy, kroku znienaglego, wielo myſlenia á rzadko mowienia BielŻyw 67, 37; Bowiem on [człowiek] ma być ſkromnieyſzy w mowieniu niżli w poglądaniu albo w ſłuchaniu chczeli być mądrim, gdyż mowa więcey ſzkodzi niżli widzenie. GlabGad C2; Wſzytki rzecży ſwoy cżás máią zámierzony pod ſłońcem/ ieſt cżás co chceſz y nie chceſz. [...] Cżás mowienia/ cżás milcżenia [tempus tacendi et tempus loquendi Vulg Eccle 3/7]. Cżás boiowánia/ cżás pokoiá. BielKron 79v; SkarŻyw 52, 142; WujNT Iac 1/19; SkarKaz 39a.

W charakterystycznych połączeniach: mowienie długie, doskonałe, łagodne, napominające, niekrzeczne, niepożytecżne (2), porywcze [= bez przygotowania], porządne, prożne (3), przywodzące, szkarade; mowienia bezpieczność, dar, nieumiejętność, prostota, swoboda, śmiałość; do mowiewienia śmiałość, ufność, wolność; ku mowieniu leniwy (2), prędki; w mowieniu okrasa, świeboda, wolność; w mowieniu mierny, skromny.

Wyrażenia: »dobrze mowienie« (1): Gdy oná [nauka, tj. filozofia] yeſt yákoby mátká dobrzecżynyenya y mowyenya. GliczKsiąż I3v.

»mowienie [jakimi] językami (a. języki)« [szyk 1 : 1] (2): CzechRozm 182v; Apoſtoł mowi: przekłádáiąc dar prorokowánia/ [...] nád dar mowienia rozmáitemi y nieznáiomemi ięzykámi. WujNT 614.

»mowienie krotkie« (1): Logica ‒ Nauka ktorą nas vczi mowienią krotkiego a rządnego, y prawdi wibadiwanią. Calep 611b.

»płatne [= poważne] mowienie« (1): gdzieby około tego [zalet kobiet]/ do ſporu/ á o płathne mowienia przyſzło GórnDworz V2.

»mowienie w przypowieściach« (1): Skąd to idzie/ iż mowienie w przypowieśćiách nie było przyczyną ich niedowiárſtwá WujNT 139.

»rzadkie (a. rzadko) mowienie« = małomówność (2): BielŻyw 67; Taciturnitas maxime commendat foeminam, Rzadkie mowienie wielmi záleca y śliachći białągłowę Mącz 206c.

»mowienie rządne« (1): Calep 111b cf »mowienie krotkie«.

»słodkie mowienie« (1): ijż w ten cżas niebylo tam mieſtza ſlodkiégo mowieniá/ ij matcżynégo ijmienia pomienieniá OpecŻyw 148v.

»sposob, obyczaj, zwyczaj mowienia« = stylus Mącz, Calep (12 : 9 : 1): Wżydowſkiem ſtoi Prorokował/ A ten obyczay mowięnia wźięt ieſth od prawdźiwych Prorokow/ [...] Káldeyſki wykłádácż miáſto słowá tego prorokował/ położył ſzálał. BibRadz I 161a marg, I 3a marg, 5a marg, 471a marg; Phrasis, Dicendi modus, Obyczáy mowienia/ záchowánie á właſność którego yęśika [!]. Alias Stylus. Mącz 298c, 195b, 366b, 399b, 503b; oni/ co rzecży święte popiſáli poſpolitym obycżáiem mowienia/ to ſłowo [krzyżmo] ku onemu tylko pomázániu przypiſowáli KuczbKat 150, 80 [2 r.], 125, 405; Lecż naſz ięzyk dáleko ma inſzy á rozny ſpoſob mowienia od Lacinſkiego BudBib cv; CzechRozm 200, 222v; Wytárłá ſię niepomáłu tego náſzego wieku grubość y w słowiech y w ſpoſobie mowienia [barbaria ... verborum et sententiarum]. ModrzBaz 59v; CzechEp 147, 268 [2 r.]; Calep 1013a.

»wiele (a. wielkie) mowienie« = wielomówność, gadulstwo (2 : 1): BielŻyw 141; SeklKat Z3v; Quid opus est verbis, I co po ták wiele mowieniu. Mącz 265a.

»wolne, świebodne mowienie; wolność, swoboda mowienia« [szyk 6 : 1] (4 : 1; 1 : 1): tylko w mieſcie powiedał [Tyberiusz] káżdemu ſwobodá mowienia/ y myſli dobre máią być. BielKron 140, 230v, 233, 235; Vindiciae, Swiebodne mówienie przed ſądem/ Obroná. Mącz 86a; bo pomnię iákoś nam w.m. wolnego mowienia pozwolił GórnDworz E4; wſzákoż nie zákázuie rozſpráſzáć buntow heretyckich/ vſtá záwieráiąc/ mowienia wolność odćináć CzechEp 39.

»źle mowienie« (1): Maledicendilascivia, Popędliwość niewſtydliwość ku zlie mowieniu. Mącz 184d.

Szeregi: »mowienie i czynienie« [szyk 2 : 1] (3): GliczKsiąż I3v; á ktemu przykłádow ludźi doświádcżoney cnoty [...] náśládowáć/ przyłożywſzy do náuk zwycżay/ ktory ieſt naylepſzym mowienia y cżynienia Miſtrzem [optimum magistrum dicendi atque agendi]. ModrzBaz 15, 52. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»dysputacyja i mowienie« (1): Márká tego po kilá kroć ná dyſputácyą/ y mowienie y podpárćie tego co zle fałſzywie trzymał/ wyzywano SkarJedn 297.

»nie tylko mowienie ale też i milczenie« (1): Bo v rzecżnikow nie tilko ieſth mowienie ale też y milcżenie przedayne. BielŻyw 62.

»mowienie i myśl (a. myślenie)« (2): BielKron 140; Ktora rzecż ieſt ku vcżynieniu ſproſna/ tá y ku mowieniu y ku myśleniu ieſt nieucżćiwa [id et loqui et cogitare inhonestum]. ModrzBaz 10v.

»mowienie albo pisanie« [szyk 2 : 1] (3): SeklKat Z3v; Glossographi ‒ Wikładacze słow trudnuyſzich [!] bądz piſſanim albo mowienim. Calep 459a, 1013a.

»słowa i mowienie« (1): iſz to opowiádánie y ono wyznánie cżyniłá [Anna prorokini]/ nie ták dálece ſłowy y mowieniem [...] iáko pokłonem/ płákániem/ y wielką rádośćią/ y modlitwą. SkarŻyw 114.

»słuchanie i mowienie« (1): doſyć ma cżłek/ [...] z ſwemi grzechámi cżynić: á cudzemi ſię y w ſłuchaniu y w mowieniu niebáwić. SkarŻyw 292.

α. To, co zostało wyrażone: wypowiedź, określenie; słowa; sermo Vulg (18): BierEz A3v, Sv; BielŻyw 133; Leop Eccle 5/6; CzechRozm 197v; Ieſliż o nim [o Chrystusie] może być dobrze mowiono: iż ieſt z oboiey nátury ábo ze dwu nátur złożony? cżyli ieſt zlany abo ſpławiony/ cżyli zmieſzány/ cżyli ſklijony/ cżyli dopełniony/ cżyli zlitowány/ cżyli złącżony? Zadne ſię z tych nie podoba (mowienie) tylkoż ſię podoba/ ziednocżony CzechEp 77.

mowienie czyje [= przez kogo] [w tym: G pron (1), ai poss (1)] (2): Swięta matko boſká/ [...] Wzięlas pozdrowienijé Przez anielſkié mowienijé OpecŻyw 190; MOwienia moie [Eloquia mea] vſłyſz Iehowo BudBib Ps 5/1.

Z przytoczeniem w funkcji przydawki dopełniającej [w tym z zapowiednikami: to (2), taki (1)] (3): Iáko śie to mowienie rozumne/ Bog vmárł/ Bog pogrzebion. KuczbKat 40 marg; CzechRozm 25v, 121.

Ze zdaniem przydawkowym (1): Tákże y ono mowienie/ iż miłośći Bożey żadna złość ludzka wycżerpnąc niemoże/ wyráził Dawid ſłowy onymi KuczbKat 375.

Fraza: »mowienie poszło [z kogo]« (1): Z Chriſtuſáć to ſámego tákie mowienie pierwey [...] poſzło/ nie z ſzátáná: ktory też potym [...] tákże mowił. CzechEp 121.
Zwroty: »mowienie wyrazić [czym]« (1): KuczbKat 375 cf Ze zdaniem przydawkowym.

»mowieniem wysłowić« (1): Ktoż płácże oneyto nocy/ ktho mordy mowieniem Wyſłowi BielKron 308v.

Wyrażenia: »łagodne mowienie« = pochlebstwo (3): Exprimere nummulos in aliquo blandiloquentiis. Wyłudzić ná kiem pieniądze łágodnim mowieniem. Mącz 25d, 25d, 194c.

»mowienie smyślone« (1): Declamatio, Rzecz á mowienie ſmyſlone dla ćwiczenia rozumu y yęzyká vcziniona. Mącz 55c.

»wątpliwe mowienie« = dwuznaczna wypowiedź (1): Amphibologia Wątpliwe mowienie. Mącz 8a.

Szereg: »rzecz a mowienie« (1): Mącz 55c cf »mowienie smyślone«.
β. praw. Skarga, pretensja [o czym] (2): abi [...] wieczey thego mowyenia zadnego otheyeſmy graniczi nyemiely [...] abi naſchi poddany ſwaſchimy poddanimy y woyewodi vkraynimy wieczey miedzi ſobą otho przimowienia zadnego niemiely. y boyow, ſwarow, miedzi ſobą, nieplodzily LibLeg 10/61 v; In termino Concitatorio, mieyſce ieſt mówienia pro male obtento. SarnStat 801.
b. W wypowiadaniu się posługiwanie się tekstami przygotowanymi, przeważnie cudzymi, gotowymi formułami (11):
α. Odmawianie (o modlitwach) (8): Iż Zoltarz Pánny Maryey/ ieſt lepſzy/ waznieyſzy/ y ku mowieniu pożytetznieyſzy/ ániſſli Zołtarz Dawidá Proroká. KrowObr 156; LatHar 509.

mowienie czego (5): MurzHist E3v; Spoſob mowienia Zołtarzá/ álbo Wianká/ álbo Koronki Pánny Swiętey Máryey. LatHar 513, 515, 552; NAVKA MOWIENIA WIANKA Rozánégo Pánny Máryiéy. SiebRozmyśl F2.

W charakterystycznych połączeniach: mowienia nauka, sposob (2).

Wyrażenia: »języczne mowienie« (1): iż ieſt Modlitwy ſpoſob dwoiáki/ Oſobliwy y Poſpolity/ tedy vżywamy ſłowney modlitwy/ áby oná wſpomagáłá chuć náſzę wnętrzną y pobożnośc: á w Poſpolitey [...] żadnym obycżáiem ięzycżne álbo ſłowne mowienie opuſzcżone być niema. KuczbKat 370.

»słowne mowienie« (1): KuczbKat 370 cf »języczne mowienie«.

β. Wygłaszanie (o mowach i słowach) [czego] (3): BielŻyw 61; iż proznym ſłow mowienim Pan Bog vproſzon niebywa. KuczbKat 370; Kwitnęło zá ſtárodawnych cżáſow w mowieniu rzecży ćwicżenie [declamandi exercitatio] wſzkołách ModrzBaz 130.
c. Sposób formułowania wypowiedzi, styl; sermo Vulg (7): Breviloquentia et breviloquium, Krótkie mowienie Mącz 27a; Leop 2.Mach 15/40.
Wyrażenia: »dobrze mowienie« = sztulca wymowy, retoryka (1): Abowiem w cżynieniu oracyey iákmiarz wſzyſcy tych nauk vżywáią/ ktore ná przećiw nauce dobrze mowienia ſą. KwiatKsiąż I2.

»dworskie mowienie« (3): RejKup a7; Ne supra quidem calceus, Proverb. Co w czás to dobrze. Po przeczkę/ dworskie mowienie. Mącz 31b, 235a.

»staroświeckie mowienie« (1): Archaismns, Latine antiquitas, Figura apud Grammaticos, Stároſwieckie mówienie/ Gdy obyczáimi ſtárych mowią. Mącz 14d.

d. Sposób artykulacji głosek, wymawianie (5): Pronunciatio, Obyczay mówienia/ Obyczay wymawiánia słow. Mącz 254c; Prosodia, Latine Accentus, Notá/ Nocenie/ Dzwięnk/ Przinócenie niektórych ſyllab w mówieniu Mącz 327b.

mowienie czyje [= czym] (1): Abowiem w mowieniu vſth [in loquela ... labii; mówieniem warg (marg) blekotliwémi wárgámi (‒) WujBib] y ięzykiem inym będzie mowił do ludu tego Leop Is 28/11.

Wyrażenia: »miąższe mowienie« (1): Hirquitallire ‒ Początek (miazſzgo [!]) mowienia, w młodziencu koło 18 roku. Calep 484b.

»mowienie przez nos« (1): więc go nie náſláduie w cnotach/ w godnośći/ w ſpráwie/ w cżuynośći/ w dozorze/ ále telko w mowieniu przez nos. GórnDworz E6v.

e. Używanie formy wyrazu lub zwrotu (2): KrowObr B; Rursus et rursum adverbia. Záś/ Niektorzi piſzą záſię/ ále to wątpliwe mówienie ſie być widzi Mącz 362a.
2. Zdolność wypowiadania się słowami, fizyczna możność mowienia (2):

W połączeniu szeregowym (1): Bo nam racżył dáć [Bóg] z łáſki ſwey táki wzrok/ táki ſłuch/ y mowienie ięzyká náſzego RejPos 205v.

Zwrot: »mieć mowienie« (1): Mnodzyćiem tácy bywáią/ Iż kiedy ſie rozgniewáią: Dla wielkiego rozrzewnienia/ Długo nie máią mowienia. BierEz A3v.
Wyrażenie: »mowienie języka« (1): RejPos 205v cf W połączeniu szeregowym.

Synonimy: 1. gadanie, gadka.

Cf KRASOMOWIENIE, [MNOGOMOWIENIE], MOWA, MOWIĆ, NIEMOWIENIE, WIELMOWIENIE, WIELOMOWIENIE

KK