[zaloguj się]
[pdf]

MYŚLENIE (83) sb n

myślenie (32), myślenie a. myslenie [zapis -ſ-] (49), myślenie a. myszlenie [zapis -ſz-] (2); myślenie BierRozm (5), OrzQuin, HistRzym, ModrzBaz (3), Calag, KochTr (2), CzechEp (3), GórnTroas (2), LatHar, GosłCast, SkarKazSej; myślenie a. myslenie OpecŻyw, FalZioł (3), BielŻyw (3), BielŻywGlab, GlabGad, RejPs, HistAl, KromRozm I, MurzHist, KromRozm III, BielKom, GliczKsiąż (2), LubPs, Leop (3), BibRadz (3), BielKron, RejPos, GrzegŚm, RejZwierc (4), RejPosWstaw, BudBib (2), CzechRozm, PaprPan; myślenie a. myszlenie Calep; myślenie : myślenie a. myslenie Mącz (6 : 5), SienLek (1 : 2), KarnNap (1 : 1), SkarŻyw (1 : 1); myślenie : myślenie a. myslenie : myślenie a. myszlenie KwiatKsiąż (1 : 4 : 1).

-e- (82), -ę- (1).

Pierwsze e jasne, końcowe pochylone.

Fleksja
sg pl
N myślenié myśleniå
G myśleniå
D myśleniu myśleni(o)m
A myśleni(e) myśleniå
I myśleniem, myślenim
L myśleniu myśleniåch

sg N myślenié (24); -é (4), -(e) (20). ◊ G myśleniå (28); -å (20), -(a) (8). ◊ D myśleniu (5). ◊ A myśleni(e) (11). ◊ I myśleniem (5) RejZwierc, RejPosWstaw, BudBib, KochTr (2), myślenim (3) KwiatKsiąż, SkarŻyw, SkarKazSej; ~ -em (2), -(e)m (3). ◊ L myśleniu (1). ◊ pl N myśleniå (2). ◊ D myśleni(o)m (1). ◊ A myśleniå (2). ◊ L myśleniåch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w. (z Cn) s.v. myśleć.

1. Czynność, praca umysłu, rozważanie, zastanawianie się, rozmyślanie często połączone z troską, zmartwieniem lub smutkiem; cogitatio Mącz, Calep, Cn; meditatio Mącz, Cn; agitatio mentis, motus animi Calep, Cn; contatio Mącz; coagitatio, commentatio Calep; meditamentum, mentis a. animi sensus, sermo intimus Cn (66): W rzeczy łaczney ku oſądzeniu nie trzeba wieikiego [!] mowienia/ ale w rzecży trudney dłuſſza pilnoſć á myſlenie zależy. BielŻyw 141; GlabGad K4v; Albowiem wielkie imienie Czyni troskliwe myślenie, A podług rzeczy wielkości, Tak teże wiele ciężkości. BierRozm 7, 9, 14, 23; GliczKsiąż C6; Dał im [Bóg ludziom] rozſądek/ ięzyk/ oczy/ vſzy/ y ſerce ku myſleniu [et cor dedit ad cogitandum illis]/ dał też ſzoſtą rzecz vmyſł/ á ſiodmą mowę BibRadz Eccli 17/5; gdyż ieſt dwoiakie wyrozumienie á dowćip/ ieden w myſzleniu á drugi wſprawowániu KwiatKsiąż K2v, K3, L4v; Mącz 9d, 59b, 64a, 168d, 213a, 432b; SienLek 52; GrzegŚm 31; RejPosWstaw [1102]; odłożywſzy ná ſtronę wſzyſtko inſze prożne myſlenie/ chćieyćie ſobie co náipilniey rozbieráć/ iáko to ieſt niezmierna Boſka miłość KarnNap A3v; KochTr 9, 25; Cogitatio Quae est velut coagitatio: id est, longa consilii explicanda agitatio, mentis agitatio, animi motus, commentatio – Miſzlenie, vwązanie. Calep 212a; GórnTroas 33.

myślenie o kim, o czym (7): Też myſlenie moczne o iakiey rzecży potrzebney, ſzcżkawkę traci. FalZioł V 83v, V 65v; RejPs 206; MurzHist R2v; ktore mgły vmisł vſtawicznym o takowich rzecżach myśleni [!] zmiękcżaią KwiatKsiąż D; SkarŻyw 331; LatHar 603.

myślenie w czym [= o czym] (1): Co y ſam cżęſto rozważam w ſwoyey nędzney duſſy/ Ale iż w twych ſwyętych ſłowyech to náſſe myſlenye/ Dawa nam wyęc ſmyſłom náſſym práwe oſwyecenye LubPs bb5v.

myślenie czyje (3): RejPs 206; iako mi ieſt miłé to moie o potępięniu moiem myſlenié MurzHist R2v; LubPs bb5v.

W połączeniach szeregowych (5): SMutkow/ tezknoſci/ troſkania/ zawiſci/ nienawiſci/ myſlenia/ fraſowania/ gniewu/ ſwarow, myſlenia o vmarłych o niemocznych/ o morze/ thych wſzytkich oſtrzegay ſie/ ale bądz zawżdy myſli weſołey FalZioł V 65v, V 65v; ábychmy inſzego ſzukánia/ inſzego bádánia/ inſzego myſlenia nie ſzukáli w myſlach y w ſercach náſzych RejPos 294; SkarŻyw 291; SkarKazSej 663a.

W charakterystycznych połączeniach: myślenie bezmierne, mocne, nabożne, pilne, prożne, troskliwe (2), ustawiczne, wielkie (2), zbytnie, zwierzchnie.

Wyrażenia: »roztropne myślenie« (1): Ieden [żywot] ſwobodny/ ktory wſzyſtek ná pokoiu á ná ſpeculacyach/ to ieſt roſtropnych myſleniach zawieſzon ieſt. KwiatKsiąż F4v.

»wielkie myślenie« = wielkoduszność (1): Nad ſwiebodę á vielkie [!] myſlenie nic niemaſz przyrodzeniu ludzſkiemu przygodnieyſzego BielŻyw 118.

Szeregi: »myślenie i bojaźń« (1): iż to co ſye drugdy mówi álbo piſze/ ia mam nie ták z wielkiégo czytánia álbo z iákiéy oſobliwéy náuki/ [...] iáko z vſtáwicznégo myślenia/ y z boiáźni wielkiéy OrzQuin Y3v.

»mowienie i myślenie« (1): Ktora rzecż ieſt ku vcżynieniu ſproſna/ tá y ku mowieniu y ku myśleniu ieſt nieucżćiwa [id et loqui et cogitare inhonestum]. ModrzBaz 10v.

Wyrażenie przyimkowe: »z niewiela myślenia« = bez namysłu (1): Ná co on [Józef] bárzo wdźięcznie vſtá do rozśmiania Iákoby vłożywſzy/ z niewiela myślenia Rzékł ták GosłCast 73.
W przen (1): Gdzye co pocżnim ná wſzytkim vtrátá/ Od myſlenia áż mi w vſzu piſzcży/ Snad tym zdrowie cżłowiek ſobie zniſzcży BielKom G.
a. Wynik rozważania, rozmyślania; to, co jest albo zostało pomyślane; myśl, pomysł; cogitatio Mącz, Calag, Vulg, PolAnt, Cn; cogitatus Vulg, Cn; cogitatum Cn (20): Nie ieſt mu [Bogu] táyne wſſelkie myſlenie [omnis cogitatus]/ á nie ſkryie ſie przed nim żadna mowá. Leop Eccli 42/20; Calag 216a.

myślenie czyje [w tym: G subst i pron (3), ai poss (1)] (4): Leop Sap 11/16; BibRadz Eccli 33/5; KwiatKsiąż H; tobie nie táyno/ y bogów myślenié. GórnTroas 28.

W porównaniu (1): Wnętrznośći głupiego ſą iáko koło v wozá/ á myſlenie iego iáko oś ná ktorey ſię obráca [et quasi axis versatilis cogitatio illius]. BibRadz Eccli 33/5.

Wyrażenia: »wielkie myślenie« (1): Magna et ardua cogitatio, Wielkie a wyſokie myſlenie. Mącz 15b.

»wysokie myślenie« (1): Mącz 15b cf »wielkie myślenie«.

α. Wątpliwość, rozterka duchowa; troska, zmartwienie; cogitatio Vulg; cogitamentum PolAnt; sollicitudo Mącz (13): Przecż zaſmucenij ieſteſcie/ a myſlenijé wſtępuią [!] w ſertza waſſe [et cogitationes ascendunt in corda vestra Vulg Luc 24/38; á myśli ... WujNT] OpecŻyw 169v.

myślenie czyje (1): ábowiem mowił Alexandrowi [król Filip] ſynu prętkoſć twoię miłuię/ y dowćip rozumu twego chwalę/ álem ſtego ſmucien iże oſobá twoiá ni wcżym mi nie ieſth podobna. Anektanabus [...] pothym rzekł/ myſlenie iego [cogitatio illius] żadnym obycżáiem nie ieſt ſzkodliwe. HistAl A7.

W połączeniu szeregowym (1): bo zbył [stary człowiek] pracze/ biegánia/ á nábył fráſunku á myſlenia/ á ludzkich ſzáczunkow á przymowek. RejZwierc 160v.

Zwrot: »mieć myślenie« (1): Toć nawiętſze myślenie mam, Kiedy ją [łódź] pilnie utykam BierRozm 22.
Wyrażenie: »przykre myślenie« (1): á odłożywſzy ná ſtronę przykre myſlenia [molestissima tibi cogitamenta]/ śpieſz ſię wyniść ſtego świátá. BudBib 4.Esdr 14/13.
Szeregi: »bojaźń i myślenie« (1): Religio aliquando ponitur pro Metu vel sollicitudine, Miáſto obawánia/ Troski y Stáránia [...] Religione exolvere, Z boyáźni y z myślenia wybáwić. Mącz 351b.

»myślenie a (i) frasunek (a. frasowanie)« [szyk 2 : 1] (3): Scrupulum alicui eximere, Z myſlienia á z fraſowánia kogo wyzwolić. Mącz 102d; bo gi [wiek swój] ſobie muśi ſtárgáć to rozlicżnymi fráſunki y myſleniem y ſeymy/ álbo też rozlicżnemi potráwámi/ gdyż rozlicżność potraw cżyni rozlicżność wrzodow. RejZwierc 48, 158. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»praca a myślenie« (1): s ktorim [z synem] potym ocyec w nyemáłą pracę á myſlenye zaydzye. GliczKsiąż G3.

»troska i myślenie« [szyk 2 : 1] (3): Magna cura et sollicitudine Atticum et me liberabis, Wywiedzieſz Attiká y mnie z wielkiey troski y myſlenia. Mącz 72d; Od troſki y wſzelkiego myſlenia wolnym być SienLek 93, 48.

b. Wyobrażenie; chorobliwe urojenie, senne zwidy; imaginatio Mącz (3): [legat wołał] áby tego ſzpetnego pſá wygnano/ ále go ſłudzy iego niemogli widzieć/ on powiádał iż ieſt/ co rychley go wyżeńćie/ z onego myſlenia co dáley tho bárźiey chorował/ áż vmárł/ wołáiąc wyżeńćie pſá. BielKron 236v; Mącz 165d.
W przen (1):
Zwrot: »frasować się myśleniem« (1): potym vmyſł iego [człowieka] fráſuie ſię myſleniem w ſpániu/ iákoby tego ktory cżuie ná ſtrażnicy. A iákoby tego ktory vćieka przed bitwą BudBib Eccli 40/6.
2. Obmyślanie, staranie się; knowanie; cogitatio Vulg, Modrz; meditatio PolAnt (16): Swyęte yeſt á zbáwyenne myſlenye zá vmárłe ſye modlić [Sancta ergo et salubris est cogitatio pro defunctis exorare Vulg 2.Mach 12/46] KromRozm I K.

myślenie czego (1): niech ie [rodzicy dziatki] nietylko od złośćiwych ſpraw y ſproſnych słow/ ále też y od myślenia rzecży złych [...] odwodzą ModrzBaz 10v.

myślenie przeciw(ko) komu, czemu (2): Vſłyſzałeś Pánie [...] vſthawicżne myſlenie ich przećiwko mnie [meditationem eorum super (marg) contra (–) me]. BibRadz Thren 3/62; KarnNap E4.

myślenie o czym (4): RejZwierc 142; CzechRozm 239v; Przynioſłoby to v świátá [...] gniew/ y nieprzyſtoyne z gniewu myślenie/ o nieſłuſzney nákoniec pomśćie. CzechEp 6, *3v.

myślenie czyje [w tym: G pron (4), ai poss (1), pron poss (1)] (6): BielŻywGlab nlb 15; BibRadz Thren 3/62; PaprPan Dd4v; KarnNap E4; Bog mi ſam bez mego o tym myślenia/ práwie niewiem iáko naprzod ie [epistomijum = wędzidło] do vſt włozył. CzechEp *3v; ArtKanc K15v.

Ze zdaniem przydawkowym referującym treść (1): á zwłaſzcża o tym nawięcey ma być naſze myſlenie y żądza, żebyſmy ſie zawſze radzili o rzecżach pocżciwych BielŻywGlab nlb 15.

W połączeniu z przysłówkiem w funkcji przydawki (1): Nic ſię tám niedźieie/ coby niemiáło drogi otworzyć ku źle cżynieniu ábo źle myśleniu [male cogitandi]. ModrzBaz 54v.

W porównaniu (1): A ktorym kſztałtem gdy zbiorą z wielkiego dżdżá pothoki/ Siłnym gwałtem ze wſząd zbiorą wnet zárázem potopy: w powodź co ſię więc náwinie/ thák ſię ſádzi ich myślenie/ ná náſze zátrácenie. ArtKanc K15v.

Szeregi: »praca a myślenie« (1): Bo łákomcá wyſuſzy oná iego vſtáwicżna praca á myſlenie o łákomſtwie iego. RejZwierc 142.

»myślenie i żądza« (1): BielŻywGlab nlb 15 cf Ze zdaniem.

a. Wynik obmyślania, starania się; zamiar, postanowienie (5): krol ma w noczi myſlić o ſprawie ludu ſwego, á wednie to myſlenie ma ku vcżynkowi przywieſć. BielŻyw 166.

myślenie czyje [w tym: G pron (2), pron poss (1)] (3): ná on dźień wyginą wſſyſtkie ich [ludzi] myſlenia [omnes cogitationes eorum]. Leop Ps 145/4; HistRzym 10v; PaprPan Dd4v.

Zwroty: »dogodzić [komu] ku myśleniu« (1): Bo on [Bóg] to cnotliwemu ták pokazáć vmie/ Ze mu wſzytkim dogodzi ku myſleniu iego PaprPan Dd4v.

»myślenie wykonać« (1): áż gdy ſię Bog w ſobie námyślił. Aták ono myślenie chcąc wykonáć/ wzruſzył w ſobie wedle X. K. dech: z ktorego ſłowo wymowił CzechEp 256.

3. Zdolność rozumowania, rozum (1):

W połączeniu szeregowym (1): A ty ſą myſlenye/ mowá/ ktorą człowyek yeden drugyemu myſli ſwe oznaymya/ pámyęć przeſſłych rzeczy/ wyádomoſć przyſzłych/ vmyeyętnoſć rozmáitych kunſtow y náuk/ obaczánye co z czego/ á co po czem ma być/ á co przed czem bywa. KromRozm III B7.

Cf MYŚL, MYŚLIĆ, MYŚLISTWO

KK