[zaloguj się]
[pdf]

NARZĄD (14) sb m

a pochylone.

Fleksja
sg pl
N nårząd nårzędy, nårzędowie
G nårzęd(o)w
A nårzędy
I nårzędem nårzędami

sg N nårząd (2). ◊ I nårzędem (3); -em (2), -(e)m (1). ◊ pl N nårzędy (2) Mącz, Calep, nårzędowie (1) KromRozm II. ◊ G nårzęd(o)w (1). ◊ A nårzędy (3). ◊ I nårzędami (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.: narzędy s.v. narzędzie.

1. Narzędzie, sprzęt przeznaczony, używany do czego albo pomocny przy wykonywaniu określonych czynności; instrumentum Calep (13): BierEz M3v; cokolwiek ludu walecznégo źiemią do muru przyćiągnęło/ wſzytko to Archimed. narzędámi ſwemi częśćią pobił/ częśćią rozgrómił/ ták iże muśieli ſzturmu przeſtáć. GrzepGeom Bv; Instrumentum ‒ Narząd, rinſztunek, Calep 546a; Molile ‒ Narzedi ktorimi mielią. Calep 669b.

narząd do czego (1): Archimedes vczyniwſzy ſobie do tego narzędy/ tákié iákié rozumiał: záłożywſzy liny/ ſam ieden/ przez óny inſtrumentá ćiągnął po źiemi Okręt ze wſzytkim nakłádem/ bez trudnośći/ bez pracéy GrzepGeom B; [narzędy do taszowania suknu [!] InwMieszcz 1559 nr 84].

W połączeniu szeregowym (1): Utensilia domus, Státki narzędy naczynie domowe/ ſprzęt domowy. Mącz 511a.

W charakterystycznych połączeniach: narząd domowy, drogi; narzędami pobić [kogo], rozgromić [kogo].

Wyrażenia: [»piekielne [= używane w piekle] narzędy«: Widły także żelazne, łańcuchy ogniste [oglądajcie], Przy tych insze piekielne narzędy też wszytkie. DramStp I 629.]

»wojenny narząd« (1): Ták też żyli y przodkowie náſzy/ którzy kocháli fie w pokoiu dla woyny: [...] woiennym narzędem bydź chćieli OrzJan 49.

W przen (4):

narząd czego (1): Nád to/ cokolwiek dobrzy y źli ludźie ná świećie cżynili/ ponieważ to poſpołu z ćiáły cżynili/ tedy tho być muśi/ żeby dobre y złe vcżynki ściągáły śie ná ćiáłá / kthore onych ſpraw narzędámi były. KuczbKat 60.

narząd ku czemu (1): KuczbKat 285 cf »lekarstwo i narząd«.

Szeregi: »lekarstwo i narząd« (1): Przyśięga przeto ieſt tylko vſtáwiona/ áby byłá iákoby nieiákim lekárſtwem ludzkiey krewkośći/ y potrzebnym narzędem ku dowiedźieniu tego co powiedamy. KuczbKat 285.

»narząd a naczynie« (1): na vrząd kápłáńſki zależy [...] y ofyárowáć/ y modlić ſye zá ludźye/ y błogoſláwić: [...] Ktore [trzy rzeczy] nye kápłani/ ludźye grzeſſni/ ſwą mocą/ ále pan Kryſtus wyeczny kápłan przez nye/ yáko przez narzędy á naczynye ſwoye ſpráwuye KromRozm III K7v.

»sędowie a narzędowie« (1): A byłoż ono ſlowo boże/ co czárt/ y ſędowye á narzędowye yego kácerzowye wyſſſſey námyenyeni po ſobye myeli? KromRozm II pv.

a. Instrument muzyczny (1):

W połączeniu szeregowym (1): Trąbami ij organy/ bębny ij téż zwony/ gęſlami/ ſkrzypitzami ij wſſytkim nárzędem/ takież wſſech ſwiętych piénijm ij gloſem anielſkim/ ciebie dóſtoyno chwálitz dzieciątko z matuchną. OpecŻyw 19v.

b. Uprząż końska (1): Pelenthronius item, Właſne ymię tego który naprzod narzędy końskie wynálasł/ yáko wędźidło/ śiodło/ vzdę/ etc. Mącz 286d; [siodło blachowe ze wszystkimi narzędami, siodło drugie włoskie bez narzędów InwMieszcz 1565 nr 124].
2. Genitalia męskie (1):
Wyrażenie: »przyrodny narząd« (1): Item/ Obwiniony o cudzołoſtwo/ gdy ieſt przes przyrodnych narzędow ktemu/ zeznánie iego nic nieważy. GroicPorz y2v.

Synonimy: 1. instrument, naczynie, statek; b. cajg; 2. członek, koniec, korzeń, przyrodzenie.

Cf NARZĘDZIE

DJ