[zaloguj się]
[pdf]

NATURA (957) sb f

Oba a jasne (w tym w pierwszym 12 r., w drugim 6 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N natura natury naturze
G natury natur
D naturze natur(o)m
A naturę natury naturze
I naturą
L naturze naturach

sg N natura (292). ◊ G natury (311). ◊ D naturze (40). ◊ A naturę (155). ◊ I naturą (31). ◊ L naturze (68). ◊ pl N natury (11). ◊ G natur (20). ◊ D natur(o)m (2). ◊ A natury (7). ◊ L naturach (10); -ach (8), -åch (2) KromRozm III, WujJud. ◊ du N (cum nm) naturze (6) WujJudConf 254v, SkarJedn 315, CzechEp 321, NiemObr 116, 138, SkarKaz Oooo2a. ◊ A (cum nm) naturze (4) SarnUzn E5, SkarJedn 305, SkarŻyw 318, CzechEp 320.

Sł stp notuje, Cn s.v. różny kształt natury, Linde XVI – XIX w.

1. Przyroda i prawa nią rządzące; natura Mącz [natura ‒ przyrodzenie Mymer1 3; przyrodzenie ‒ natura Cn] (44): PatKaz I 4v; Leop *B2; kámienie náyduią w źiemi z rozmáitemi figurámi/ ktore ſámá náturá figuruie/ źwierząt/ ptakow dziwnych wyobráżenia. BielKron 290; Arripere legem ex natura, Zakon z nátury poyąć. Mącz 346b; SienLek 10v; GórnDworz Mm6v; BiałKat 321; Człowiek rzeczam w naturze po Bodze Pánem. Oczko [41]v, 3v [4 r.], 4, 4v, 5v, 6v, 18, [43]v; LatHar 480; SkarKaz 159b; SzarzRyt B3v.

W przeciwstawieniu: »błogosławieństwo boskie ... natura« (1): Błogoſłáwił P. Bog przez Moyzeſzá [...] laſkę/ y odmieniłá ſię w wężá/ błogoſłáwił opoce/ y odmieniłá ſię w wodę. Błogoſłáwieńſtwo Bozkie więtſzą ma moc niżli náturá SkarKaz 159b.

Przysłowie: PatKaz III 132v; Niechayże tedy nye okrutnyeyą rodzicy nád płodem ſwoim/ nátury niech ſlucháyą/ ktora thego chce áby kożdy ſwe miłował GliczKsiąż C8v.
Fraza: »natura sprawiła; sprawą natury« [szyk zmienny] (5;1): BierEz Cv; Gdi ziemia (ſprawą natury) bywa opłokana wilgotą wody, od plugawoſci ſwey, thedy przychodząc gorączoſć y ſuchoſć ogniowa cżyni ią z ſiadłą y ſuchą GlabGad I6v; MiechGlab *5v; KłosAlg A2v; RejZwierc 248; Trafiłá ſię iáſkinia przyrodzona w ſkále/ W ktorey ſię vbeśpiecżył y kazał zuchwále [...]: Cżego nie ſpráwiłá Nátura/ tego chłopia ręká popráwiłá. KlonWor 21.
Wyrażenie: »porządek natury« (1): kto ſye chce przypátrzyć okręgowi á porządkowi nátury téy/ [...] naydźie/ że w rozdźiale żywiół/ w źiemi tylko źimno/ [...] záwieráć ſye miáło Oczko 1.
Wyrażenia przyimkowe: »z natury« = siłami przyrody; za sprawą przyrody (2): Ze gdy ktora [planeta] przypádnye z nátury w ſrogośći/ Muśi ſie ſwiát záburzyć w dziwne odmiennośći. RejWiz 128v; RejZwierz 110v.

»przeciw(ko) naturze« (4): to yeſt przeczyw naturze bycz panną y rodzycz PatKaz II 66v; ktorzy zon niepoymuią cy wiecey dziecy y zon maią/ cziniac to nie iedno przeciw panu Bogu/ ale też przeciw naturze/ gdyſz wiele zeſt niemich beſtiy y ptakow/ ktorzy naſſwim oſſobliwym ilączeniu przeſtawaią SeklKat K4v; Mącz 81b; BiałKat 338v.

»nad naturę [czego]« (1): panna mary a panną y matką y rodzyczyelką zoſtala a to nad naturą przyrodzenya czlouyeczego ſyą ſtalo PatKaz II 66v.

W przen (7): że to co Wiárá ku wierzeniu przekłáda/ nieodſtrzela śie áni od nátury áni od rozumu ludzkiego. KuczbKat 90; WujJud 123v; Sámá namędrſza miſtrzyni náturá/ Vcży rzemięſłá dowcipnego gburá/ Iey naſláduie KlonFlis E3, E4v.
Wyrażenie: »bieg natury« = res naturae JanStat (3): PatKaz III 102; SarnStat 111; Poczekay biegu nátury/ áż ſię vrodźiſz y zrośnieſz. SkarKaz 577b.
2. Siła kształtująca organizmy żywe; natura BartBydg, Mącz (105): Iż cżłowiecże ſercze nad inſze zwierzęta ieſt gorętſze, przeto natura ku ochłodzeniu iego [...] na przeciwko poſtawiła mozg barzo zimny GlabGad Bv, B7v, F3, H5; GliczKsiąż B2, E8v, Q3; RejWiz 101, 117; RejFig Dd3v; niewiem cżemu nie ma chcieć Náturá tworzyć białychgłow GórnDworz X7, D2v, H, H8v [2 r.], X5v, X7 [2 r.] (14); RejZwierc 151v; NAturá mu z vrodą ſercá nie zrownáłá/ Práwie nie do Wenuſá ták go tu mieć chciáłá PaprPan Q2; Oczko A3v, 22v; czyniąc powinność wrodzonego Sláchectwá y nátury/ ktora mi nie do roley/ álbo grubych robot członki ſubtylne vformowáłá/ [...] nigdym ſie w prożnowaniu nie kocbał StryjKron A3v; PudłFr 36, 69; KlonKr Ev.

natura czyja (1): barzo trudna rzecż ieſth to odmienić czo komu natura iego dała GlabGad L8v.

W przeciwstawieniach: »natura ... łaska (boska) (2), moc boska« (3): PatKaz II 66v; yſz criſtus yeſt ſyn {maryey} podluk natury {w} bogu marya yeſt boza dzyewka przeſz laſką PatKaz III 129, 109v.

W charakterystycznych połączeniach: natura chorobom podała, czas naznaczyła, (u)czyni (4), dala [= przeznaczyła] (2), ku doskonałości mierzy (zmierza, ma się) (3), obiera, pieczą ma, przyprawuje, rodzi, sformuje (uformowała) (2), szykowała zdrowie, na świat (wy)puszcza (miedzy ludzie puściła) (3), na świat wyda(wa)ła (2), (s)tworzyła (chce tworzyć) (5), ukrzywdziła, upośledziła, użycza, zrownała; naturze przypisać.

Przysłowia: gdyſz natura blądzycz nyemoze ſyn ma bycz podobyen matcze PatKaz III 118; BartBydg 96b.

GlabGad L8v; trudno odmienić/ gdy co da náturá/ A trudno ma Iáſtrząbá/ kto vcżynić s Kurá. RejZwierz 68.

GlabGad L7v; Bog/ wedle Ariſtoteleſá/ y náturá nic prożno nie cżyni. CzechEp 183.

Náturá macochą iemu nie byłá/ ále táką mátką/ iż co ſobie cżłowiek ieden od niey żędáć może/ to wſzytko iemu byłá dáłá GórnDworz B7.

Bog bowiem á náturá/ iáko Philozophowie mówią/[...] wiele mogą JanNKar A4.

Frazy: »natura dała (a. dodała, a. dawa) [= ukształtowała, obdarzyła przymiotami]« [szyk zmienny] (38): PatKaz III 119v; BAran ieſt wodz trzody owiecz/ á przetho natura iemu moc dała nad inſze Owcze FalZioł IV 2c, IV 6d; GlabGad B8v, C, Cv, C2v, C4 [2 r.] (14); RejZwierz 56v, 68; BielKron 296v; Dáłá białymgłowam Náturá/ iż niemáią tey śiły/ tey ſurowośći w ſobie/ ktorą męſzcżyzni GórnDworz X6v, B7, Gv, O6v, X7v, L16; RejZwierc B, 91 [3 r.], 274v, Aaa3v; PudłFr 39, 56; PaprUp F3v; Náturá wſzyſtkorodno [!] zwierzętom śierść dáłá/ Ptakom piorá/ á rybom łuſki ſprzypráwiáłá. KmitaSpit C4; SkarKaz 420b; PudłDydo A3v.

»natura darowała (a. udarowała)« (2): KochFragJan 4; ták ią/ náturá hoynie dárowała/ Ze w on cżas z iey głádkoſcią żadna nie zrownáłá. PudłDydo A2v.

»natura nadała« (1): Stradałeś [...] ze wſzech milſzéy żony/ Którą iáko náturá/ ták y cnotá/ z ſtrony Káżda ſwoiéy/ ták były bogáćie nádáły/ Ze w téy mierze iuż więcey przydáć nic nie miały. KochFrag 52.

»natura naznamionowała« (2): Iako gdy kto ieſt liſowati ktemu ſzepietliwy y ieſt rozoki, á ktemu niegdzie ieſzcże znakomiti. Thegoć iuż natura naznamionowała prżeto ſie takiego ſtrzeży chczeſzli vydz cżego złego. GlabGad Mv, N3.

»natura opatrzyła (a. opatrza); opatrzność natury« (3;2): Także y ząbki one ſubtilne gdy wypadaią, naraſtaią drugie mocnieyſze ku zgryzieniu mocznieyſzego pokarmu, to wſzitko ſprawuie opatrznoſć naturi. GlabGad C3, D6, H6v [2 r.]; RejZwierz 56v.

»natura sprawiła (a. sprawuje); sprawa natury« (4;1): Przeto też natura z łaſki ſwey tak ſprawiła iż gdy by kto był oſlepion na iedno oko á drugie czało zoſtało, tedi w onym iednym przybędzie mu oſtroſci wzroku GlabGad B4v, D4v, F4; GórnDworz X6, Ff2v.

Wyrażenia: »przeklęctwo natury« (1): Tá błogoſłáwiona ieſt miánowićie miedzy niewiáſtámi: bo od troiákiego ich przeklęctwá/ wolną vcżynioná: to ieſt/ przeklęctwá nátury/ iż niepłodną nie byłá. Winy [...]. Męki LatHar 476.

»przyrodzenie natury« (1): gdy ſzwyąta anna byegyem poſpolytem podluk przyrodzenya natury począla panną maryą PatKaz II 65.

Szeregi: »Bog i (a) natura« (6): Rzek by my czemu bog y natura wloſy dala czlouyekouy odpouyedam yſz dla okraſy PatKaz III 119v; GlabGad L7v; RejZwierc 274v; CzechEp 183 [2 r.]; JanNKar A4.

»natura abo niebo« (1): GórnDworz D2 cf W przen.

»natura, przyrodzenie« (1): Exiguum nobis vitae curriculum natura circumscripsit, Krótki nam czás żiwotá nátura przirodzenie náznácziło. Mącz 374d.

Wyrażenie przyimkowe: »z natury« (1): cżemu ſą tak wielkie dziurki w noſie. (‒) dla łacznieyſzego wychodu wiatru wonniaiącich rzeci do nacżynia powonienia ktore ieſt przi morgu [!] z natury poſtawione. GlabGad B7v.
W przen (7): Abowiem Náturá w káżdą rzecż wſiałá ono ſkryte ziárno/ ktore/ właſność á moc tę/ ktorą od przodká ſwego pirwſzego ziárná wzięło/ podáie temu ziárnu/ ktore wypuſzcża s ſiebie/ y thákie ye cżyni/ iákie ieſt ſámo GórnDworz Dv; ták y człowiek prędko zdzicżeie/ y nigdy ſie nie poſthánowi: wyymuiąc ná kogo/ náturá/ ábo niebo/ dáry ſwe roſypie GórnDworz D2, I; iż nas ták náturá w tkę niewolą záprzedáłá/ á nikt ſie s tego [= od śmierci] áni wykupić/ áni wyprośić [...] nie może. RejZwierc 165v, 166 marg, Bbb; ktemu Oycá twarzą/ poſtáwą [...] właſnie w ſobie zá życzliwośćią nátury łáſkáwey wyráził StryjKron 462.
3. Czysto biologiczny pierwiastek organizmów żywych; organizm, kompleksja, siły i możliwości fizyczne (74): PatKaz III 146v; Ty elektwarze vmoczniaią naturę w v cżynku [!] małżeńſkim. FalZioł V 105, IV 29d, 32d, V 9v; GlabGad C6v, D7, K3, K7v [2 r.], L3; RejWiz 117; SienLek 13, 22v; odłóżmy pićié ná iny czás/ á ſpráwę z náturą ſáméy wodźie poruczmy. Oczko 28v, 2, 10v, 22v, 24v [2 r.], 26v (15); [opilstwo] Ieſt przećiw przyrodzeniu/ gdyż mimo ſproſność beſtyálſką/ náturę miáſto pośilenia obćiąża y gubi. PowodPr 71.

natura czego (2): y przed wſzemy uyeky nmocznyona boſtwo znoſzycz y dacz boſthwu naturą panyenſtwa ſwego PatKaz II 26v; GlabGad F5v.

natura czyja [w tym: pron poss (10), ai poss (9), G sb i pron (5)] (24): OpecŻyw 60v; PatKaz III 147; flegmatici z folą radzi iedzą iż natura ich wilgotna żąda vſkromienia wilgoti GlabGad I8, O5; tedy tácy/ álbo zgołá tego lékárſtwá/ iáko náturze ſwéy nieſprzyiáynégo/ poprzeſtawáią: álbo dni kilko odpoczynąwſzy/ do niego ſye záś wracáią Oczko 21v, 1v, 10v, 19v, 21v, 25, [43]v; GostGospSieb +2; KołakCath C2; SkarKaz 384b [2 r.]. Cf »natura człowieczd«.

G sg a. pl w funkcji przydawki lub orzecznika: kto (jest) natury [jakiej] (4): Dzyecyę we młdych [!] lecyech ſwych/ będąc náturi mdłey/ wątłey/ nyetrwáłey/ nye będzye mogło vcżąc ſie wytrwać/ áni dobrego zdrowya myeć. GliczKsiąż I6v; GroicPorz ii2v; CzechRozm 137v; mnie ówo dźiwnieyſza/ co w Kámięńcu Podolſkim/ ludźie nátur ſłábych/ [...] ochotnie ſye nápiwſzy támtecznégo piwá/ ták ſye zárażáią Oczko 23v.

W charakterystycznych połączeniach: natura cierpliwa, dostateczna, gorąca (2), nakażona, nietrwała, podległa [czemu], subtylna, wątła, wilgotna, ziemna; natura ciała, panieństwa; niedostatek natury, pełność, składność, sposob, uprzykrzenie; natura dobrze się postanowi, pocznie ruszać, potrzebuje, ustanie, wypądza (wypędziła) (2), wyrzuca; natury doświadczać; do natury przystosować; naturze dosyć czynić, plagować, służyć; naturę chorobom oddawać, gubić, kontmtować, mordować, obciążyć (obciążać) (2), obruszyć, pobudzać, umocniać, umorzyć, wybaczyć; nie zgadzać się z naturą.

Zwroty: »mieć [jaką] naturę« (1): żaden cżłek ná świćie aſz do potopu mięſa nie iadł. bo mieli mocne a gorące nátury/ y długowiecżni byli. SkarŻyw 271.

»odprawić się z naturą« = wypróżnić się (1): Przechodźiwſzy ſye tedy/ á z náturą odpráwiwſzy/ [...] w wánnę wolno ćiepłą vśieść. Oczko 26v.

»naturę posilić (a. posilać); natura posila się« (2;1): pokarm yey był ktory uyączey naturą yey umorzycz myal nyſzly poſylycz PatKaz III 147; GlabGad K7v; Oczko 25v.

Wyrażenia: »natura człowiecza, ludzka« (7:2): Gdyby była natura cżłowiecża tak mocna ſama w ſobie iako v ſtarich ludzi bywała, nie potrzeba by pożywania takowego korzenia GlabGad K2v, B8, F5v, K3, L7; BielKron 285; RejZwierc 21v, 111v; Oczko 29v.

»natura mdła (a. zemglona), słaba« [szyk 5:1] (4:2): Ieſtliże on chori zwykł był za zdrowia takim pokarmum tedy one pomagaią z niemoci, á to iż ona natura zemglona poſila ſie onymi pokarmy zwykłymi, á tak ſie niemoci przeciwi GlabGad K7v, F6; GliczKsiąż I6v; GroicPorz ii2v; Oczko 23v, 27v.

»natura mocna« [szyk 2:2] (4): GlabGad F5v, K2v; iż w niektorey męſzcżyźnie nátury mocney náydnie ſie przed dźieſiątkiem lat naſienie CzechRozm 137v; SkarŻyw 271.

»uczynek natury« = stosunek płciowy (1): gdy ſama [= samica] pocżuie iże na niey ieſt mąż/ thedy ſie obroci na bok/ á kniemu ſie chciwie przytula á tak vcżynek wypełni naturi FalZioł IV 30d.

Szeregi: »ciało i natura« (1): Tá wiárá iż byłá bárzo dźiwna y trudna: á tym trudnieyſza/ iż táki ten Syn Boży rowny Bogu/ ćiáłem y náturą obłożony/ ná wzgardę/ pośmiech y ſrogą mękę y śmierć ſromotną dány być miał SkarKaz 117a.

»natura, kompleksyja albo utemperowanie« (1): Chcą mieć trzy ſpoſoby nátur/ Complexiéy álbo vtemperowánia/ á przyródzonégo poſtánowienia/ w káżdym człowieku Oczko 33v.

»natura albo wnętrze« (1): Náturá álbo wnętrze v mámki gdi ſie opiye/ cuchnąć będzye GliczKsiąż D6.

Wyrażenie przyimkowe: »przeciw naturze [czyjej]« (1): Abram niepátrził ná kſztałt niewiernych douodów wrzeczach/ ktore mu p. Bog obiecował: choć widźiał ie przećiw náturze ſwéy: gdy mu obiecował ſyná/ niepátrzył ná ſtárość ſwą/ y żony ſwéy Sary BiałKat 26.
W przen (3): Gdy go nadeydzie iego natura ku złącżeniu z iego ſamiczą/ tedy ſie ſkrobie zębami prawey cżeluſci w prawy bok FalZioł IV 32d; náturę niechay zvczy/ áby ſye piérwéy záwżdy wypróżniłá Oczko 26v, 19.
4. Zespół istotnych cech wyróżniających, decydujących o przynależności do określonego gatunku organizmów żywych, do danego zbioru rzeczy, zjawisk lub wyobrażeń albo od przynależności tej zależących; natura Mącz, Calag, Calep [obyczaj; własność każdej rzeczy; siła, moc ‒ natura Cn] (730): Natura. Przirodzenie. Naturá/ Właſność moc álbo śiłá. Mącz 241c, 280a, 298d; Calep 689a.

Prawdopodobnie tytuł poematu Lukrecjusza „De rerum natura” (przełożony na język polski) (1): Z kxiąg o naturze rzecżi. FalZioł IV 2b.

Wyrażenie przyimkowe: »z natury« (1): Naturaliter – Zprzirodzenią, z naturi. Calep 689b.
a. O ludziach (267):
α. Cechy wrodzone właściwe rodzajowi ludzkiemu (168): PatKaz I 4v; PatKaz II 79; Potym cżłowiek zwiedzyony [...] Przeſtąpił wolą Páńſką [...] Y náturá ſláchetna zmieniłá ſie iemu. RejWiz 116v, 53v marg, 133, 160, Cc7v; GórnDworz Gg4; RejZwierc 75 marg, Aaa4; BiałKaz D2v; KarnNap F3; SkarŻyw 268; CzechEp 417; WerGośc 207; ArtKanc L19v; GrabowSet S2; Y zwiedźieni kłamſtwem czártowſkim/ choć ieſzcze w cáłey náturze/ vpádli/ pátrząc ná piękny on w oczách owoc. SkarKaz 121a; Y dla tego dał mu [człowiekowi] P. Bog náturę towárzyſką/ która go do kupy pędźi. SkarKaz 633a, 208b, 418b.

natura czyja [w tym: pron poss (49), ai poss (39), G sb i pron (8); natura człowiecza swa itp. (4)] (92): baczymy ktorzy byuayą tym grzechem zarazeny yſzczy ktorzy ſyą rodzą obyczayem przyrodzenya z natury pyeruych rodzyczow przeſtąpnyeh PatKaz I 17v; WróbŻołt ee6v, mm8v, ppv; SeklKat Q4, Rv; LubPs N2v marg, N3v, N5v, X4; RejWiz l01v, 141; RejZwierz 111; GrzegRóżn C2v; RejAp 5v; GórnDworz C6v; RejPos 330; BiałKat 53v, 190v; KuczbKat 395; Nic ſie nie wſtyda náſzá zła náturá/ Dla kęs pożytku z lekkośći kápturá. RejZwierc 223, 12v, 28, 66v, 104v; RejPosRozpr b3v; RejPosWstaw [413]v; CzechRozm 88, 206v [2 r.]; Oczko 1v; Wielki to cud był w nim záprawdę/ iſz ná świeckie wizytki rzecży z ktorymi zroſł od dziećinſtwá pámięć ztráćił: á w tych duchownych y ſubtelnych/ ktorych ſię nie rádá náſzá nátura ima y pretko [!] ie tráći/ ták mocną mieć mogł. SkarŻyw 293; WerGośc 204; LatHar 204; WujNT 331; SiebRozmyśl E3 [2 r.]; SkarKaz 84b, 85a, 121a, 208a [3 r.], 245a [2 r.] (16). Cf »natura człowiecza«.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: kto (jest) [jakiej] natury (4): ktoby chciał ludziom dáć tákiego páná/ iáki by był godzien ſam ieden roſkázowáć/ trzebá by go náleść doſkonálſzey nátury/ niż ieſth cżłowiecża GórnDworz Gg2; BiałKat 111; SkarKaz 3b, 516a.

W przeciwstawieniach: »natura ... grzech (2), dostojność, dusza« (4): PatKaz III 105; Złoſtniki miałem w nienawiſci [Ps 118/113] (koment) Nie ich naturę ale ich grzech. WróbŻołt ppv; RejWiz 129; WujNT 306.

W porównaniach (5): Iáko Scillá s Káribdim gdy bliſko nich pływa/ Ták tá náſzá náturá niebeſpyecżna bywa. RejWiz 101v; RejZwierc [121]v; GrabowSet G3; KołakCath C3; wymiatać z domu kwás muśiano: To ieſt świeckie y ćieleſne żądze/ ktoremi ſię náturá náſzá/ iáko dzieżá z ćiáſtem/ z iednego Iádámowego grzechu zákwáśiłá SkarKaz 84b.

W wyjaśnieniu przenośni (1): Chrzeſt znamionuie yż ſtary człowiek to ieſt/ zkazona natura/ y ſtari kwas to ieſt grzech [...] bywa zagrązon SeklKat T4.

W charakterystycznych połączeniach: natura cała (2), doskonała, grzeszna, krewka (3), naprawiona, niebezpieczna, nienasycona, nikczemna, pierwsza, powszechna, skłonna [do czego, k czemu] (3), sprawiedliwa, szlachetna (3), towarzyska, zacna, zła (4), złościwa; natura Jadamowa, pierwych rodziców, płci; część natury, doskonałość, krewkość (2), krnąbrność, moc, naprawa (naprawienie) (4), niedostatek (2), nieszczęśliwość, podłość, pohamowanie, poruszenie, pożądliwość (2), skłonność [ku czemu] (2), sprawa, szkoda, ślachetność, zacność, zjednoczenie, złączenie, złość; z [jakich] natur złożony (2); naturze dany, miły, przykry, wdzięczny; naturę (po)dać (3), hamować (2), mieć w nienawiści, naprawić, podeprzeć, poznać (rozeznawać) (3), przemienić, przyjmować, skromnić, szkaradzić, tracić, wziąć (2), zachowywać; naturą rożny, złączony; naturą wymawiać się; z naturą zmieszać się.

Przysłowie: Bo iáko dawno ſłyſzyſz/ náturá każdego/ Záwżdy ieſt przychylnieyſza do wſzytkiego złego. RejWiz 141, 101 marg, 140v, Cc7v. [Ogółem 4 r.].
Zwrot: »naturę [czyją] mieć« (1): náturę Iádámowę máiąc/ iego też grzech [...] mamy. SkarKaz 577a.
Wyrażenia: »cielesna natura« [szyk 2:1] (3): Powiedz mi [...] ieſliſz ćieleſna ieſt cżyli nie ćieleſná náturá? [...] Bo ſłyſzę od wſzytkich/ iſz nie ieſz/ áni ſpiſz/ to co cżłeku właſno ieſt. SkarŻyw 31; WujNT Aaaaaa3; SkarKaz 487a.

»natura człowiecza (a. człowieczeńska), ludzka, człowieka« [szyk 27:12] (22:16:1): PatKaz III 89v, 98; KromRozm I K4; że ſie [grzechy] práwie zárowno s thą náſzą cżłowyecżeńſką náturą ieſzcże w żywocie mátki náſzey zmieſzáły. LubPs N3v, Dv marg, X3v marg, Z3, Z3v; RejWiz 1v, 89v; bo to ieſth ludzka náturá/ wſzyſtko gánić RejZwierz A2v; BibRadz I 1d marg; OrzQuin Qv; GórnDworz C4, N3, Gg4; RejPosWiecz2 91v; BiałKat 111 [2 r.], 366v; GrzegŚm 20; ponieważ wſzyſtki táiemnice święte/ moc nátury ludzkiey przechodzą KuczbKat 150; RejZwierc [121]v; BielSpr b4v; RejPosRozpr c4; CzechRozm 38; SkarŻyw 298; CzechEpPOrz **4v; KochMRot C2; Gdyż náturá ludzka od Páná Bogá w cżłowieká wlana Phil H4; KołakCath C3; WujNT 306; SkarKaz 3b, 208a, 245a, 421a, Ooooc. Cf »naturze człowieczej przeciwny«.

»naturze człowieczej przeciwny« (2): iedno iże Kśięſtwo/ rzecz ieſt brzydliwa/ y náturze człowieczéy przećiwna OrzQuin Q, P3.

»dwoja natura« (2): KochFr 99; NIezwykłym/ y nie ledá piórem opátrzony Polecę precz poétá/ ze dwoiéy złożony Nátury KochPieś 54.

»mdła natura; mdłość natury« (4;1): LubPs N3v, X4, Z3v; RejPosRozpr b3v; Więc ſię bronić ſmyſłowi/ Mdła náturá/ nie może/ Rowna dźiećięćiu przećiw rycerzowi GrabowSet G3.

»skażona (a. skazitelna) [= z piętnem grzechu pierworodnego] natura; skażenie (a. skaza a. skazitelność), zepsowanie natury; skazić, zepsować naturę« [szyk 31:6] (27;7:1;1:1): bo ludzye ynſzy yſz ſyą rodzą w grzechu przyymuyą naturą ſkazoną PatKaz III 110v; SeklKat Q4, Rv, T4, V; LubPs Dv marg, N2v marg, N5v, Z3v; RejAp 5v; GórnDworz C6v; RejPos 330; GrzegŚm 20; tháka ieſt mdłość á ſkáżenie nátury náſzey z grzechu/ że my żadnym obycżáiem zeſcia z iego wiecżnym á żadnym rozumem nie ogárnionym Máyeſtatem wyćirpieć nie możem. RejPosRozpr b3v; RejPosWstaw [412]v, [413]v, [1102]; CzechRozm 88, 206v [2 r.]; SkarŻyw 263 [4 r.], 268; CzechEpPOrz **4v; ieſt ten Sákráment/ [...] iáko ogień/ [...] to ieſt ſkázitelność nátury náſzey/ ſwą gorącośćią zágrzewáiący. LatHar 204, 165; WujNT 331; SiebRozmyśl E3 [2 r.]; Grzech pierworodny ſkáźił náſzę náturę SkarKaz Ooooc, 121a, 488a [3 r.], b.

»natury ułomność« (1): Z twarzy teſz drugi y ſmutku poznał vpádek iáki/ y ludzkiey nátury vłomność SkarŻyw 298.

Szeregi: »ciało albo natura« (1): Skąd y cżłonki zowie zyemſkiemi/ to ieſt poruſzenie/ pożądliwości y niedoſtátki/ ſpráwy á złośći ciáłá/ álbo nátury ſkáżoney/ rzecżámi zyemſkiemi ſie bawiącey. RejPosWstaw [1103].

»niebo [= wpływ gwiazd] z naturą« (1): Bo gdy niebo z náturą ciągnie go do cżego/ Wſpomniawſzy Boſką boiaźń/ odeymie ſie wſzego. RejWiz 129v.

»natura a (abo) przyrodzenie« (2): RejPosWiecz2 91v; żebym ſie temu vpornie ſprzecżáć chćiał/ żeby náturá ábo przyrodzenie moie grzechem niemiáło ſkáżone być. CzechRozm 206v.

Wyrażenia przyimkgwe: »z natury« (7): wtym cżłek/ Boży obraz ná ſobie z przyrodzenia włożony ma/ iſz nigdy vmrzeć nie może/ á zna złe y dobre z nátury/ wiedząc co przyſtoi á co nie przyſtoi. SkarŻyw 259, 259; SkarKaz 44a.

~ W przeciwstawieniu: »z natury ... z łaski« (2): My theż y ſpráwiedliwość/ y dobroć/ y nieśmiertelność mamy/ przez Kryſthuſá z łáſki/ ále nie z nátury iáko Syn. GrzegRóżn D3v; LatHar 286.

Wyrażenie: »z natury swej« (2): każdy człowiek z natury ſwey ma tę żądzą aby nieczo vmiał y wiedział. GlabGad A4v; KarnNap A4. ~

»nad naturę« (2): PatKaz III 146v; A w wſzytkich iednáka ćierpliwość y duſzne ſię weſele pokázowáło: iſz nad náturę łáſką Bożą wſpomożeni/ zwyćiężyć ſię mękom niedáli SkarŻyw 441.

W przen (17): przeſz którą [Ewę] myala wſzytka natura czlouyecza bycz zarazenym zabyta PatKaz III 89v; wſſczepiwſſy y wkorzeniwſſy wnáturach ich [aniołów i ludzi] porządek y práwo/ ktorymby zá łáſką y pomocą yego/ wole ſwoye ſwobodni proſtowáli KromRozm III A7; iż tym iádem záráżona náturá náſzá LubPs T6; Iże iego náturá musi chodzić tędy/ Ná co ią s cżáſem wiodą przyrodzone błędy. RejWiz 129, 137v; RejAp 5v; ſam ſiebie cżłowiek pozna/ y obacży/ że w ſobie cżłowiecżych właſnych przypadków ma niewiele/ źwirzęcych przymiotow więcey/ á iſkierkę iákąś málucżką niebieſkiey nátury. GórnDworz L13; iákiemi dziwnemi przypadki náturá náſzá záwikłána á zámotána ieſt RejZwierc 12v; Nie ma náturá dawnośći/ Ná ſwe káżde przypádłośći. RejZwierc 236v, 66v; Cżym złą náturę lecżyć vcżyli. SkarŻyw 263 marg; [pijaństwo] náſzę náturę [...] do więtſzych roſpuſt rozżarza y roſpala. WerGośc 204; LatHar 165; Dzieżá nátury náſzey w Iádámie zákwáſzona SkarKaz 84b marg, 84b [2 r.], 85a.
Przen: Metonimicznie: człowiek (7): Z łáſki ſwey przenaświętſzey/ miłośći niezmierney/ Wyrządzaſz dobrodźieyſtwá/ náturze mizerney. PaxLiz E2.
Wyrażenie: »człowiecza, ludzka natura« = natura humana JanStat [szyk 3:2] (4:1): RejWiz 58; RejAp 179; Mnima cżłowiecża náturá / Iż ták záwżdy ſkákáć turá. RejZwierc 236v; Lepiey cżłowiecżey náturze/ Przy kominie niż w kápturze. RejZwierc 237; SarnStat 240.
Szereg: »natura a krew« = bliźni (1): dárow tych Bożych/ zle ludzie vżywáią/ á męſtwo y żołnierzſtwo w okrućieńſtwo/ y śćiśnienie rozumnego ſtworzenia/ obrázu Bożego/ y natury á krwie ſwey obracáią. SkarŻyw 189.
β. Cechy indywidualne właściwe jednostce lub określonej grupie (tu też 1 r. o cechach temperamentu zwierząt) [zwyczaj, nałóg ‒ natura Cn] (97): Ocży ciekącze nie vkazuią natury, ale niedoſtatek GlabGad N7; GliczKsiąż D4 [2 r.]; W pijánym narychley náturę poznáć RejWiz 117v marg, 118v, Dd4; RejZwierz 6 marg, 92v; tám on mądry Hiſtoryk vkázuie to że żadna ina náturá iedno złodźieyſka á mordowna godná ku boiowániu nie ieſt. OrzRozm L, K4v marg; BiałKat 53v; Tákże też y miedzy końmi y miedzy ptaki/ chociay będą iednákiey nátury/ á wżdi widamy rozne nátury: Ieden waśniwy/ drugi pokorny/ ieden rychły drugi leniwy RejZwierc 67v, 3v, 21v, 96; SkarŻyw 298 marg, 312, 472; Ale ſię doſyć rzekło o chytrey naturze KlonWor 63, 55.

natura czyja [w tym: ai poss (18), G sb i pron (12), pron poss (6); natura nasza polska itp. (2)] (34): OpecŻyw 190v; PatKaz III 107v, 110; Thák yáko mámká nyerządnego przyrodzenia yeſt/ dziecyę gdy yey piersi vżywa/ według nátury iey zepſowáney ſpołem y z mlekyem nápiya ſie záraz y złosći. GliczKsiąż D4, E2v; RejZwierz 87; ále ná ten czás powiedz mi co zá náturę on Polſką być powiáda? OrzRozm K4v, K4v [2 r.], M, Ov [2 r.]; OrzQuin Q3; LeovPrzep B2v; Ariſtoteles thák dobrze znał náturę Alexándrowę/ [...] iż go Alexánder y cżćił/ y miłował GórnDworz Kk5; RejZwierc 6, 221; SkarŻyw 80, 341; StryjKron A3v; GórnRozm D4; PaprUp Dv; GostGospSieb +4v; OrzJan 51; LatHar 476; JanNKar Cv; SarnStat 667; SkarKaz ) (3v; SkarKazSej 687a, b [2 r.]. Cf »natura człowiecza«.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: kto (jest) [jakiej] natury (6): GlabGad L8v, N2v; Boć to bywa że ſyn wroſpácż nyeyáką/ [...] gdy go ocyec przed ludźmi karze/ wpada/ zwłaſſcżá gdy yeſt tákyey nátury iż łathwye ſie záwſtydzić á záſromać może. GliczKsiąż G4v; OrzRozm K4; y náſz Dworzánin w they mierze ták vcżynić ma/ ieſliby mu ſie przytrefiło być przy tákowym złey nátury pánie GórnDworz Kk6; KlonWor ded **4.

I sg w funkcji okolicznika sposobu (1): DRVDZY zaś ſą ze złego nałogu złodźieie; Zadną ſię to náturą y gwiazdą nie dźieie KlonWor 8.

W połączeniach szeregowych (4): RejWiz 148; RejZwierc 21v; Ktoremu [synowi królowej Katarzyny] iako to dowodnie powiadaią ci Polaci ktorzi go ſwiadomi ze wſzitke Nature obitzaie y poſtepki iego rownaia á zowago obrazem onego ſwietego Krola Sigmunta pierwſzego dziada iego PaprUp Dv; SkarKaz )(3v.

W charakterystycznych połączeniach: natura chciwa [do czego], chytra, cicha, cierpliwa, cnotliwa (2), ćwiczona, dobrotliwa (3), godna [ku czemu], gotowa, karna, krewka, łaskawa (2), mordowna, okrutna, pirwsza, przeciwna, rożna (4), skażona, skwapliwa, sroga, szczodrobliwa, szlachecka, twarda, waleczna, zepsowana (2), złodziejska (2); natura dziecięca, heretycka (2), katolicka, niewieścia, polska (6), rzymska; niedostatek natury, położenie, rożność; natury użyczać; odmienić naturę, ukazować, zepsować, (po)znać (5).

Przysłowia: chocia by też (iako piſze Horatius) y widłami naturę od ſiebie odpychał wſzakoż ona zawſze ku ſwemu ciągnie. GlabGad L8v; Náturá cyągnie do ſwego. RejWiz 171 marg, Cc8.

A ták rozum z náturą záwżdy woynę wiedzye RejWiz 118v.

Náturá náſzá ieſt goła tablicá RejZwierc 221.

Abowiem nałog/ [...] ieſt druga náturá LatHar 1.

Fraza: »natura [kogo] rusza (a. ruszy)« [szyk zmienny] (2): Náturá ich ruſza; Y do pielgrzymowánia nałóg ich przymuſza. KlonWor 52, 5.
Zwrot: »[jaką] naturę mieć« (2): Ná ktorey [ziemi] rozmáitych ſpraw ludzye mieſzkáią/ Rozne ſpráwy/ náturę/ y zwycżáie máią. RejWiz 148; BielSpr 2v.
Wyrażenia: »natura człowiecza, ludzka« (2:1): Bo iáko ſą rozne nátury ludzkie/ tákże też rożne ſą y chući/ y rozumy/ y ćwicżenia RejZwierc 21v, 3v marg, Aaa4.

»dobra natura« [szyk 4:2] (6): GlabGad L8v; Lecż nieſtety/ co ſię dobrego od Bogá ſamego z dobrą náturą wśeie [!]/ rodzice ſwoim niedbálſtwem/ pieſzcżotą/ y nieprzyſtoyną miłośćią/ wykopywáią y gubią. SkarŻyw 136; OrzJan 51; SkarKaz ) (3v; KlonWor 4, 8.

»mdła (a. mgła) natura« (2): taki bowa [!] [...] ſmiały gdy ſie go ktho boj, ale gdzie bacży zaſtanowienie richley vcieka, bowiem taki ieſt mgłey natury. GlabGad N2v; BielSpr 2v.

»natura poczciwa« (1): GIges [...] Przypráwił krolá o ſmierć á ſam pánem zoſtał/ Kryſztow tego áni chce niby temu ſproſtał/ Ani mu też dopuśći náturá pocżćiwa PaprPan Pv.

»natura szlachetna« [szyk 2:1] (3): Iágełłowá náturá ſzláchetna. OrzRozm Ov marg; OrzQuin D3; JanNKar Cv.

»zła natura« (5): ſmiele może być rzecżono iż ſą nie iakie znamiona po ktorich ludzie złey albo dobrey nathury bywaią poznawani. GlabGad L8v; RejWiz 8; GórnDworz Kk6; RejZwierc 6; KlonWor 5.

Szeregi: »natura i dowcip« [szyk 1:1] (2): StryjKron A3v; y látá/ y w obcych kráiach práktyká/ y vſtáwicżne poważnych Authorow cżyténia/ ku náturze y dowćipowi iego/ ktory ma ná wizytko vważny y iákoby doſkonáły/ máteryey mu śiłá dodáć mogą GostGospSieb +4v.

»natura albo obyczaje (a. zwyczaj)« [szyk 1:1] (2): Ci drudzy Polacy [...] iákiey nátury ludźie álbo iákich obyczáiow byli/ wolę że o tym czytayćie wielkiego Hiſtoryká Polſkiego/ Ianá Długoſzá OrzRozm K4. Cf »ze zwyczaju a z natury«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»natura a (i) przyrodzenie« (3): Czwarty przyuyley w yey [Maryi] naturze a przyrodzenyu czyſtoſzcz byla PatKaz III 110, 107v; LatHar 476.

»i natura, i rozum; rozum z naturą« (1;1): RejWiz 37; Do cżego y náturá/ y rozum/ ktorym W.M. Pan Bog opátrzył/ nigdy to wiem W.M. nie wiedzie. CzechEpPOrz **. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »z natury« (10): Rozum y ine dáry tymi nie ſzáfuie/ Bog z nátury to dáie gotowe przijmuie. BielKom D7v; Támże potym z liſtów/ z rozmow miedzy piſárzmi/ s cżytánia/ á ſnadź więcey z nátury / iął ſie iuż był przegryzowáć po troſze y łáćińſkiego piſmá cżytáć RejZwierc 274v, 274v; SkarKaz 45b.
~ Wyrażenia: »z natury przyrodny« (2): Heſper iák iáſna ieſt miedzy gwiazdámi/ Ták twe wſpániáłe Pánno nád Pánnámi Są obyczáie/ z nátury przyrodne SzarzRyt D4v.

»z natury swej, twej« [szyk 3:1] (3:1): KarnNap B3v; Bo ſam z nátury ſwey był cżłek dziwnie ćichy a bárzo miłośierny SkarŻyw 483; SkarKazSej 685a; Krolu niezmożony/ Krolu y z twey nátury/ nietylko z korony. SzarzRyt C2v.

Szereg: »ze zwyczaju a z natury« (1): bo mu tho [pisanie wierszy] ze zwycżáiu á á [!] z nátury ták ſnádnie przychodziło RejZwierc Aaa2. ~

»nad naturę [czyją]« = wbrew naturze (1): Pánie Boże nieodpuſzczay tego tym/ którzy do tego Páná náſzégo dobrotliwégo wiodą [...] nád wolą y nád náturę ſzczodrobliwą iego. OrzQuin B2v.

W przen (15): Tákże też iáko rydlem/ ruſzay przyrodzenia [...]. Niech ták płono nie leży/ by Lopian s Pokrzywą/ Miałći márnie zágłuſzyć/ náturę cnotliwą. RejZwierz 138v; powieda że náturá náſzá Polſka ieſt drapieżna á złodźieyſka y krwie prágnąca. OrzRozm K4v; iż w ſobie vſkromił onę złą á iádowitą náturę ſwoię oną krwią bydlęcą RejZwierc 6; A mogłá by ná nas oná pirwſza náturá náſzá rzewno zápłákáć/ w ktoreiechmy ſie w niewinnośći vrodzili RejZwierc 67; Nie ozdobiſzli nátury ćwicżeniem/ Pewnieć zoſtánie s cielęcem bacżeniem. RejZwierc 221, 67 marg, Bbb; ruſzył Pan Bog hoynieyſzey ſkárbnice nań łáſki ſwoiey: wedle nátury iego twardey SkarŻyw 80; bo był cżłek dziwnie vkłádny/ á do káżdego ſię nátury ſchylić vmiał. SkarŻyw 334; Iezu któryś lwią náturę/ dziewicy twey vſkromił (ná S. Teklę wſpominá) SkarŻyw 341; KlonWor 46 [2 r.], 47 żp, 64, 65 żp.
b. O istotach nadprzyrodzonych (312): PatKaz III 98; GrzegRóżn G2v; iż Sárnicki ták wierzy/ y ták vczy/ iż Bóg w Tróycy iedyny nie ieſt/ ále iż ſą trzey między ſobą w náturze rzżni/ Bóg Oćiec/ Bóg Syn/ Bóg Duch S. OrzQuin V3v; SarnUzn B5v.

natura czyja [w tym: ai poss (22), G sb i pron (14), pron poss (5); natura boska (2)] (40): Sluſſno ieſt/ aby to ciało ktore bylo z boſtwem złącżono nigdy nieſprochnialo/ anij zgniło/ ale by nad naturę anielſką bylo powyſſono na ſtoletz OpecŻyw 181; PatKaz II 34v, 41, 53, 82; PatKaz III 98; RejWiz A7v, 154v marg, Cc6; KuczbKat 30, 100, 125, 380; CzechEp 177, 259; LatHar 376 marg; WujNT 307, 471, 827, 849; Proſzę [Boże] y zemną y z temi co mię ſłucháią nie wchodź w ſąd: ále zwyczáiu y nátury ſwoiey vżyway nád námi. SkarKaz ) (3; Bog właſnie kocháć ſię nie może/ iedno ſam w ſobie y náturze ſwey. SkarKaz 117b, 118a [3 r.], 634a. Cf »natura boska«.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: kto (jest) [jakiej] natury (9): BibRadz I 6c marg; A tu z tąd ſię pokázuie że ſą teyże nátury obádwá/ y rodźićiel/ y vrodzony GrzegRóżn B4, C2v, Iv, L, M3v, Nv; Słowo iego y mądrość iego/ iedney z nim nátury ieſt SkarKaz 485b, 634a.

W połączeniach szeregowych (4): SarnUzn B5v; Boć y oni dla tego te terminy/ Troyce świętey/ Perſony/ nátury/ homouſii/ y tákowe inſze odrzucáią/ że ich iáwnie w Piſmie niemáſz. WujJud 173v; LatHar 376; WujNT 686.

W przeciwstawieniach: »natura ... istność (2), persona (2)« (4): trzebá obacżyć nieiákie rozeznánie miedzy tym ſłowem Náturá á miedzy Iſtnoſcią. SarnUzn B5v, B4v, B5v, G4.

W charakterystycznych połączeniach: natura nadana, niedościgła, nieogarniona, własna; natura anjelska (7), czartowska, słowa bożego; egzystencyja natury, istność, stan, własność; w naturze rożny; z naturą złączyć (2).

Zwrot: »naturę [jaką] mieć« [szyk zmienny] (3): Oćiec ma Bostwo ábo Boſką náturę GrzegRóżn L, L, N2v.
Wyrażenia: »natura bezcielesna« (1): Gdy Bog chćiał áby ſię to ſtáło/ cżego nie było/ [...] pierwey z śiebie/ gdyż ieſt z nátury iednoſtáyney y bez ćieleſney ſyná vrodźił CzechEp 254.

»natura boska (a. boża)« [szyk 9:5] (14): BibRadz I 6c marg; GrzegRóżn H2v, Iv, L [3 r.], N2v; KuczbKat 9; Twirdziſz w Boſkiey náturze być ták záwżdy wiecżne/ Trzy perſony RejZwierc 266v; WujJud 44 marg; Wiele ludźi vcżonych piſáło o náturze Boſkiey CzechEp 227; NiemObr 142; ReszPrz 86; GostGosp 6.

»jedna natura; jedność natury« [szyk 10:1] (10;1): BibRadz I 6c marg; ktorzy záwſze trzey ſą iedney nátury Boſkiey/ á nie ieden troiáki ábo ieden we trzech/ ábo ze trzech zlany GrzegRóżn Iv, C2v, M3v, Nv; SarnUzn B4v, B5; KuczbKat 125; LatHar 376 [2 r.]; WujNT 827.

»natura jednostajna« (1): CzechEp 254 cf »natura bezcielesna«.

»natura wieczna« (1): Iſtność iuż iákoby dwie rzecżj zda ſie w ſobie zámykáć/ y Náturę onę wiecżną y oneyże Nátury iednę exiſtencią/ ſtan álbo iſtność ſpolną. SarnUzn B5v.

Szeregi: »bostwo i (a(l)bo) (boska) natura« [szyk 5:1] (6): GrzegRóżn L [2 r.], N2v; A iż mówimy W Imię á nie w imioná/ to iáwnie náturę iednę y Boſtwo iedno Troyce Swiętey okázuie. KuczbKat 125; WujNT 471, 827.[Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»natura, (albo, i) istność« [szyk 4:1] (5): SarnUzn B4v, G4; tedy muśi być/ że iego nátury y iſtnośći żaden oględáć niemoże/ ieſli śie tá Boſka iſtność k nam nieprzyłącży. KuczbKat 100; ReszPrz 86; WujNT 849 [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r,; w przeciwstawieniach 2 r.].

Wyrażenie przyimkowe: »z natury« (9): SeklKat O3v; BiałKat 16; CzechRozm 53; Iáko to y ſam X.K. mowi o duchu ś. iż wźiął ná ſię kſztałt widomy gołębice [...]. Cżegoby mu pewnie nie trzebá było: gdyby on był z nátury gołębiem/ á nie duchem CzechEp 316; Bog z nátury nieśmiertelny. LatHar 671. [Cf a.α. W przeciwstawieniu GrzegRóżn D3v.]

~ W przeciwstawieniu: »z natury ... z daru« (1): Roſkázowáć czártom/ y chorobam [...] icſt rzecz z nátury Bogu ſámemu właſna: ále z dáru Bożego bywa vżyczáńa y ludziom WujNT 232.

Wyrażenie: »z natury swej« (2): CzechRozm 5v; Ieſli duſzá/ ktora ieſt z nátury y z ſtworzenia ſwego do ćiáłá przywiązána/ bez ćiáłá żyie: pewnie do ſwoiey nátury/ to ieſt do ćiáłá ſię wroći SkarKaz 384b. ~
α. O pierwiastku boskim i ludzkim w Chrystusie (243): PatKaz II 47, 48, 69, 81v, 82; GrzegRóżn K4v, M3v; páthrzay w Kriſtuſie Pánie náſzym dwie náturze rozne/ to Bog/ to cżłowiek SarnUzn E5; GrzegŚm A3; WujJud 45; WujJudConf 254v; SkarJedn 305, 316; SkarŻyw 2, 358, 393; CzechEp 77, 147 [2 r.], 213 [2 r.], 241, 345, 347, 348; Lecż Kátolicy [...] ſłowek tych: Dwie náturze/ vźywáią/ nie cżuiąc ſię NiemObr 138, 139; iedná ieſt perſoná ábo oſobá Słowá y ćiáłá/ choćia dwie rożne ſą rzeczy ábo nátury/ boſtwo Słowá/ á ćiáło człowieká. WujNT 306, 349 marg, 366, 724, Xxxxx4; SkarKaz 514a, 515b, Oooo2a.

natura czyja [w tym: G sb i pron (22), pron poss (16), ai poss (2)1 (40): PatKaz II 20v, 26, 30, 30v, 35v (12); KrowObr 51 v; GrzegRóżn K4v; że nas ták bárzo vmiłował/ że sſtąpił z niebá/ naturę náſzę przyiął á zwyćięſtwo dla nas nád dyabłem odzierżał. HistRzym 100v; BiałKat 328v; KuczbKat 30 marg; WujJudConf 254; SkarŻyw 2, 278, 318 marg; CzechEp 176; ReszPrz 85; LatHar 203, 244, 262, 377; nie może być właśnie rozumian Oćiec w Synie/ á Syn w Oycu; ieno dla ſpołiſtnośći y teyże nátury Oycá y Syná. WujNT 365, 121, 278, 375, 620; SkarKaz 7a, 85b, 117b, 161a, 487b (8).

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: kto (jest) [jakiej] natury (22): PatKaz II 30, 31, 33, 39, 57v, 73; iáko też tenże potym Synem cżłowiecżym ſtháwſzy ſię/ národźił ſię prawdźiwym cżłowiekiem z cżłowieká/ y nie ieſt rozney nátury od ludzi inſzych. GrzegRóżn E4, C3, L [2 r.], M3 [2 r.], N2v; BiałKat 86; WujJudConf 23v; SkarŻyw 597; WujNT 323; Pomnię Pánie żeś [...] ćiáło to nátury moiey y kośći/ y kreẃ złączywſzy w Bozką perſonę twoię/ dla mnie vbogo y w ſtáyni/ [...] vrodźićieś ſię raczył. SkarKaz 161a, 117a [2 r.], b, 417a.

I sg w funkcji okolicznika sposobu (1): Kryſtus Syn Boży Bog z Bogá vrodzony/ to wſzytko ma náturą od Oycá GrzegRóżn D3v.

W połączeniach szeregowych (5): WujJudConf 23v; CzechEp 348; NiemObr 92; To tedy y iſtność y náturá y Boſtwo y chwałá y wſzechmocność y przedwieczność Oycowá/ ieſt Synowa WujNT 375, 687.

W przeciwstawieniach: »natura ... persona (13), osoba (5)« (18): KuczbKat 30 marg; A iż ieſt Pan Chriſtus iedná perſoná w obudwu náturach/ tedy tu wſzytká cżeść która ſie iego Cżłowiecżeńſtwu dźieie/ śćiąga ſie y ná Boſtwo iego. WujJud 45v; WujJudConf 254v; CzechRozm 20; SkarJedn 305, 315; SkarŻyw 2, 318, 320 marg; post illam confictam vnionem hypostatieam duarum naturarum: iáko oni mówią o złącżeniu dwu nátur w iednę oſobę iuż nigdy nierozdźielną CzechEp 147, 320, 321; NiemObr 116, 138, 139 [2 r.], 140; SkarKaz Oooo2a.

W charakterystycznych połączeniach: natura czysta (2), krewka, odłączona (2), prawa, prawdziwa (2), rozdzielna (3), rożna (6), spojona, spolna (3), święta, złączona, zmieszana (3); natura anjelska, ojcowa (ojca) (2), płci (3), synowa (syna) (2); cząstka natury, dzieciństwo, istność (2), pięć (5), pomieszanie, powyższenie, przyjęcie (3), przykrycie, uczestnictwo, uczestnik (6), własność (2), zjednoczenie, złączenie (4); z [ilu] natur złożony (2); naturze przyzwoita; naturę dać (2), mieszać (mieszający) (2), przyjąć (24), na sobie nosić, uczcić, wziąć (5), złączyć (2), (po)znać (2); w naturę odmienić się (przemieniony) (3), wcielić się; z naturą złączyć (się) (złączenie) (6); w naturze rowny (zrownan) (2).

Zwrot: »naturę [jaką] mieć, mający« [szyk zmienny] (5:1): A iáko Syn Boży ták Boſtwá iáko y cżłowiecżeńſtwá vcżeſtnikiem ieſt/ bo słowo ſtáło ſię ćiáłem/ á iednák z námi z ktoremi naturę ma ſpolną/ nie ieden ieſt GrzegRóżn K4v, K4v; SkarŻyw 358; ReszPrz 80; WujNT 686, 687.
Wyrażenia: »natura boska (a. boża)« [w tym: boska i człowiecza (a. ludzka) (19)] [szyk 34:16) (50): Aczkoly boſka natura nyepotrzebouala yey pokarmu telko czlouyeczenſtwo, wſzakoſch ona zwyecznoſzczy nato obrana yſch myala boga y czlouyeka porodzycz y pyerſyamy panyenſkymy uychouacz PatKaz II 31; SeklKat O3v; GrzegRóżn K4v; BiałKat c3v, 86, 118v, 328v [3 r.]; KuczbKat 70; WujJudConf 254v; CzechRozm 20, 20v; SkarJedn [A*2]v, 315; SkarŻyw 278, 318, 320, 337, 383, 384 marg; CzechEp 77, 142, 148, 176, 220, 320, 321; NiemObr 92, 116 [2 r.], 139; ReszPrz 84; WerKaz 286; LatHar 377; według Bozkiey nátury/ Syn ieſt rowien Oycu WujNT 620, 121, 349, 685 marg, 686, 687 [2 r.]; SkarKaz 85b, 117b [2 r.], 242b, 488b, 548b, 549a, 608a.

»natura człowiecza (a. człowieczeńska), ludzka, człowieczeństwa swojego« [szyk 60:29] (58:27:4): Zlubilo ſie tobie moy miły oytcże że bych iá na ten ſwiat z ſtąpil/ ij w żywocie panieńſkim naturę cżlowiecżą z mym boſtwem zlącżyl OpecŻyw 100v, 100v, 101v; PatKaz II 28, 30 [2 r.], 31, 31v [2 r.], 33 (18); PatKaz III 89; SeklKat O3v, O4v; KrowObr 214; BielKron 144v; SarnUzn H3v; LeovPrzep E4; RejPosWiecz2 91v [3 r.], 95; á ieſliż náturá Boſka Chryſtuſá Páná ieſt w Kośćiele chrzesćiáńſkim bytnośćią ſwoią/ iákoż ieſt, [...] tedyć y człowieczeńſka náturá być musi. BiałKat 328v, 86, 328v [2 r.]; KuczbKat 40, 170; WujJud 70 marg, 254v, Mm7; Abowiem ieſliże ćiáło Chriſtuſowe w ſwey náturze cżłowiecżeńſtwá ſwoiego nie będźie w niebie/ tedyć trudno o vgodę będźię [!]. WujJudConf 254, 45, 254v; CzechRozm 20v; SkarJedn [A*2]v, 315; SkarŻyw 2 [2 r.], 81, 318, 320, 337, 484; CzechEp 77, 144, 147, 148, 190, 320, 32*, NiemObr 116 [2 r.]; ReszPrz 81 [2 r.] 84, 85; WerKaz 286; LatHar 401; WujNT przedm 31, s. 121 [2 r.], 314, 375, 557 (11); SiebRozmyśl E2v, G2v, I2; SkarKaz 242a, b, 275a, 551b, 608a, Oooo2a.

»jedna natura; jedność natury« [szyk 18:3] (16;5): GrzegRóżn I2v, K4v, L [2 r.], N2v; BiałKat 86; ábowiem co ieſt z iednego Oycá/ iedney nátury ieſt z Oycem WujJudConf 23v; SkarJedn 306, 391; SkarŻyw 318 [2 r.]; CzechEp 147; NiemObr 116; ReszPrz 79, 80; Wielki to ieſt Sákráment/ ále to powiádam w Chryſtuśie y w Kośćiele. W Pánie Chryſtuśie/ ábowiem znacży iedność nátury Boſkiey y cżłowiecżey WerKaz 286; WujNT 323, 365; SkarKaz 117a [2 r.], b.

»natura mdła« (4): oytcże miły wezrzy na moię naturę cżlowiecżą/ mdlą/ a wielmi krewką. OpecŻyw 100v.

teol. »oboja, dwoja(ka) natura« (5:3): Niewyznawać dwoiakiey natury w kriſtuſie/ boſkiey y człowieczey. SeklKat O3v; KrowObr Rr4v; A dla tegoż też Pośrzednikiem ieſt oboiey ſtrony/ bo oboią náturą obudwu doſięga/ Oycá Bogá y ludźi. GrzegRóżn K4v; KuczbKat 30 marg; SkarŻyw 358; CzechEp 77; LatHar 203, 244.

Szeregi: »natura i bostwo« (2): Która wiárá y wyznánie to w ſobie zámyka/ iż Pan Chryſtus ieſt Synem Bożym/ [...] iedney nátury z Oycem y boſtwá iednego. SkarKaz 117a, 117a.

»ciało i natura« [szyk 4:2] (6): PatKaz II 30v, 41v; PatKaz III 89; SkarŻyw 2; O nieogárniona miłośći ktorą nas P. Bog vczćił/ gdy nam dał Syná ſwego/ w ćiáło y náturę náſzę. SkarKaz 489a, 7a.

»natura abo człowieczeństwo« (2): iáko theż druga náturá ábo drugie cżłowiecżeńſtwo nie bywa zmyſlane w Kryſtuſie GrzegRóżn C2v, K4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»istność (a. społistność, a. istota) i (abo) natura« [szyk 5:1] (6): Oycowie práwie wſzyſcy ty słowá/ Ia y Oćiec iedno ieſteſmy/ o iednośći náthury ábo Iſthnośći wykłádáią GrzegRóżn I2v; BiałKat 86; WujNT 349, 365 [2 r.], Xxxxx4.

»kształt abo natura« (1): tenże teraz/ ze dwu kſztałtow ábo nátur/ to ieſt/ z boſtwá y cżłowiecżeńſtwá/ [...] ieſt iedynym ſynem Bożym. CzechRozm 57.

»persona i (a) natura« [szyk 2:1] (3): SarnUzn H3v; tu Boſtwo z cżłowiecżeńſtwem/ śmiertelne z nieśmiertelnym złączyć chcą: y iuż ták vcżynić ze dwu perſon y nátur z ſobą niezgodnych iednę CzechEp 247, 142. [Ponadto w przeciwstawieniach 13 r.].

»postać, (to jest, i) natura« [szyk 3:1] (4): Tu iáśnie wyráżono mamy/ że Pan Chriſtus ieſt práwym Bogiem/ ponieważ ma poſtáć/ to ieſt/ náturę Bożą WujNT 686, 687, 688 [2 r.]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Wyrażenie przyimkowe: »z natury« (10): SkarŻyw 384, 597; Chriſtus ieſt Bogiem z cudow/ á cżłowiekiem z nátury CzechEp 150, 148, 218.

~ W przeciwstawieniu: »z wydzierstwa ... z natury« (3): wykłádáią: Iż Chriſtus był rowien Oycu/ nie z wydzierſtwá/ ále z nátury: ponieważ był Bogiem z przyrodzenia. WujNT 687, 686, 688.

Wyrażenie: »z natury swej« (1): A thu dáley známionuie/ iż ten ſyn iego wedle ciáłá/ ieſt z nátury ſwey Bogiem LubPs Z2v.
Szereg: »z natury abo z przyrodzenia« (3): według ktorey [natury bożej]/ nie z wydzierſtwá/ ále z nátury ábo z przyrodzenia ieſt równym [Pan Chrystus] Bogu Oycu. WujNT 686, 688, Xxxxx4. ~
W przen (3): miły Iezus tako motzno z naturą cżlowiecżeńſtwa ſwégo walcżył/ aż ſie krwawym potem pocił. OpecŻyw 101v; Nie bywa też rośćiętá tháż náturá/ ieſli Bog Oćiec wſzytko przez Syná cżyni GrzegRóżn L; naydźieſz w iedney Boſkiey perſonie rzecży iákoby przećiwne/ ode dwu iego świętych natur prawdźiwie płynące. LatHar 262.
c. O zwierzętach, roślinach i innych tworach przyrody ożywionej i nieożywionej: gatunek, rodzaj; właściwości; także dowolny twór istniejący w rzeczywistości (104): GlabGad F6; RejWiz 142; Papiſtowie [...] mnogie Bogi przyięli/ á zá iednego Kryſtuſá thyſiąc Pośrzednikow/ z ludźi żywych y zmárłych/ y ze wſzech nátur. GrzegRóżn G4v; SkarJedn 248; Calag 363a; áby [człek] ſpráwy ſwe wolne miał/ y nie nie cżynił/ iedno z obierániá y vpodobánia: nie ták iáko beſtye/ ktore z ſkłonnośći nátury/ cżynią to/ do cżego ich wiedzie przyrodzenie SkarŻyw 259; CzechEp 214; WujNT 115, Xxxxx2v; SkarKaz 159b, 514a; Ogniem wiátr przykrył/ dzierżą źiemię wody/ Rożnym náturom kázał vżyć zgody/ Temiſz źwierz/ ptaki/ ryby/ drzewá z źioły/ Trzyma żywioły. SzarzRyt B4.

natura czego, czyja [w tym: G sb i pron (33), ai poss; G sb + ai poss (1)] (36): Natura iego [żelaza] twarda gęſtha/ y wſzelką rzecż przecinaiącze FalZioł IV 53b, IV 10d, 29d, 41b, 42b, 44a, 45a [2 r.], 55b; GlabGad F5v, G4v, I7v, 18; Nád ktorymi Płánetá s ſwoim przyrodzeniem Stánie/ też go ſpráwuie wnet ſwoim ćwicżeniem. Ze wedle iey nátury wnet ſie wſzyſcy broią RejWiz 148, 148, 150v marg, 151 marg [2 r.], Cc8 [2 r.]; OrzRozm G3v; BielKron 26; Mącz 127d, 233c; LeovPrzep C3v; RejZwierc 3v; WujJudConf 254; Oczko 2, 15; Bo iáko ſadownik wedle nátury drzewá/ iedny owoce ſam ręką ſwoią zbiera [...]: drugie trzęsie SkarŻyw 80; oddawſzy im Ray [...]/ przed zamkiem kazał beſtyom y ptáſtwu wſzytkiemu ſtánąć: [...] dáiąc táki rozum y mądrość Iádámowi/ iſz wiedział náturę wſzytkich/ y dał im przezwiſká wedle przyrodzenia każdego. SkarŻyw 260; Zwykli bowiem ludzie konie w złoto/ ſrebro przyozdabiać/ chociaż im tym nic ich nátury końſkiey nie vbywa. Phil F4; Rzeczy tych ná ktore pátrzym nátury nie znamy SkarKaz 277a, 205a, 242b, 276b.

natura czyja [zawsze: sw(oj)a] (12): ktore [ryby] ſą twarde: ty gdy młode ſą/ thy warz/ á gdy ſtare ſą: ty piecż. Zaſię ktore ſą miękkie w naturze ſwoiey/ ty gdy ſą ſtare: ty warz FalZioł IV 45b; GlabGad G3v, G4v, K7v; Gdyż y zyele y drzewo nie roście ná gorę/ Aż korzeń zácżnie pirwey w zyemi ſwą náturę. RejWiz 128, 148v, 152; RejZwierc 2v; SkarŻyw 258, 501; CzechEp 293; LatHar 204.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: co (jest) [jakiej] natury (28): gdy Riba ieſt naturi miękkiey: iedz iey mięſo zgrżbieta od głowy pierwſze zwono FalZioł IV 45c, IV 36d, 41d, 43a, 44d, 45c, 46b; Bowiem on [tuk] ieſth iednakiey z mozgiem natury GlabGad Dv; Ale iż na on czas bywaią w zołądku niewieſcim wilgoti grube nie ſtrawne y też zakażone, przeto ządaią k ſobie potraw też ſwey natury. GlabGad G3v, G6, Hv, H6 [2 r.], I5v, I8v [2 r.], K8; HistAl K5; Boć wiátr co domy łamie/ inſzeyć ieſt nátury/ Co broi tym powietrzem/ noſząc ſzpetne chmury. RejWiz 149; máło coś potim zaćmi ſye Słońce/ [...] przy iedney gwiaździe bárzo mocney y niepomáłu ſzkodliwey nátury Iowiſzowey y Sáturnuſowey. LeovPrzep E3v, A2, A3v, C4 [3 r.], E4; RejAp 63v; RejZwierc 67v.

W przeciwstawieniu: »osoba ... natura« (1): WujJud 174v cf »natura, to jest istność«.

W charakterystycznych połączeniach: natura ciężka (3), dziwna, gęsta, gruba (2), jednaka (2), Jowisza (Jowiszowa) (2), Marsa (Marsowa) (2), Merkuryjusowa, miękka (2), odmiękczająca, przeciwna, rożna (4), solna, tajemna, twarda, wodna, ziemna (ziemia) (2); natura ciała (3), drzewa, dżdżow (2), gradow (2), końska, kozłowa, miodowa, niebieskiego biegu, ognia (2), pokarmu, rybia (2), Saturnusowa (2), słońca, wilgotności, wina, wody (2), znamion niebieskich; podobieństwo natury rożność, skłonność; na naturze przemieniony; naturę mienić (odmieniać) (3); [jaką] naturę odejmować, na się brać, zacząć, na [jaką] naturę odmienić.

Zwrot: »mieć [jakę] naturę« [szyk zmienny] (10): FalZioł IV 24c, 41b; w Herbarzu wyſſzey namienionym o każdym zielu z oſobna ſziroko ieſt wypiſano, iaką, ktore ma naturę, ieſtli zdrową cżłowieku albo ſzkodliwą. GlabGad K2, C, H4, H7, L2v, K8; Adamas dissidet cum Magnete lapide, Máyą rozną á przećiwną náturę. Mącz 379c; Oczko 8.
Wyrażenia: »ciepła, gorąca natura« [szyk 7:4] (8:3): Natura Kozłowa tak ieſt gorącza: iż Adament kamień: ktorego ani ogień/ ani żelazo nie może pozić/ ſama kozłowa krew odmikcża [!] FalZioł IV 10d, IV 36d, 41d, 42b, 43a, 44d; Czo ieſt ciepleyſzy natury, ieſtli żołtek albo białek. GlabGad H6, Hv, H6, K8; LeovPrzep C4.

»natura ciepłosucha« (2): więtſza moc będzie wielkiego złączenia Plánetow/ niżeli záćmienia ſłonecnego/ [...] dla ześćia wſzytkich Plánetow w známię niebieſkie nátury ćiepło ſuchey LeovPrzep C4, C4.

»dwoja, oboja natura« [szyk 2:1] (2:1): FalZioł IV 41b; Bowiem oni [nietopyrze] dwoię maią naturę Iednę ptaſzą dla ktorey maią ſkrzydła, Druga zwierzęcza GlabGad C, F5v.

»przyrodzona natura« (1): odmieni ten kamień [lapis lazuli] ony złe wilkoſci ku gich przyrodzoney naturze FalZioł IV 55b.

»natura sucha« [szyk 2:2] (4): FalZioł IV 36d; Pocżim znać aby miod był ſuchey naturi. GlabGad I8v, G6, 18.

»natura wilgotna, mokra« [szyk 2:2] (3:1): Drugie/ kthore ſą riby wilgotney y miękkiey naturi, iako ſą Kleſzcże/ Czerty/ vkleie/ y inſze takowe Ty lepiey piecz FalZioł IV 45d, IV 45a, c; GlabGad 18.

»natura zimna« [szyk 3:1] (4): Niechay będzie trocha Cżoſnku y tha niechay dobrze wre/ bo on zagrzeie iż naturę zimną [źimność SienHerb 323b] odeymuie FalZioł IV 45d, IV 45a, c; GlabGad G6.

Szeregi: »natura, to jest istność« (1): Ten chleb/ ktory Pan Apoſtołom podawał/ nie ná oſobie ále ná náturze/ to ieſt iſtnośći/ przemieniony/ wſzechmocnośćią ſłowá sſtał ſie ćiáłem. WujJud 174v.

»rodzaj i natura« (1): Bog zoſobná y drzewom y źiołam/ y ptáſtwu y rybam y źwierzętom y ludźiom dał naśienie mieć w ſobie/ áby ſobie rzecż podobną rodźili. Ryby ryby/ bydło bydło/ ludźie też ludźi/ á nie rzecż od rodzáiu y od nátury ſwey przećiwną CzechEp 293.

»natura a (i) własność« (2): Finitio idem quod Definitio. Wypiſánie wyliczenie też wyłożenie á opiſánie rzeczy zupełne yáko ſie ſámá w ſobie ma krotkiemi słowy/ ále wżdy ták yżeby wſziſtka náturá/ y właſność rzeczy była oſięgniona Mącz 127d; Oczko 2.

Wyrażenie przyimkowe: »z natury« (5): á iáko ogień z nátury pali/ ták Sámſonowi práwie iáko wrodzone było/ miłośierdzie ono/ ku obcym/ y poſtronnym/ y chorym. SkarŻyw 593.

~ z natury czego (2): Cżemu takowe naci ſmakuią gdi będą warzone. (‒) Nie ieſt to z ich naturi ktora w ſobie żagnego [!] ſmaku nie ma GlabGad 13, Hv.

W przeciwstawieniu: »z natury ... z przypadku« (1): zktorich [wilgot] cżini ſie niemoc zimna, nie proſto z natury wina, ale z przypadku, bowiem od zimnoſci mozgu kthoremu wino gwałt cżyni. GlabGad Hv.

Wyrażenia: »z natury swej« (1): ábyſmy rozumieli/ że z nátury ſwéy woda tego miéć nie możé/ co ná chrzćie cżyni BiałKat 241.

»z natury wrodzony« (1): [obrona] wſzemu ſtworzeniu źiemſkiemu bydłu/ beſtyam/ ptakom/ gádźinam ieſt práwie z nátury wrodzona: że ſie wſzytkie bronią poki mogą/ gdy ſie im co przećiwnego dźieie CzechRozm 242. ~

d. O przejawach życia społecznego i psychicznego, o dziełach rąk lub umysłu ludzkiego: istota rzeczy, cecha konieczna (43):

natura czego (22): to jest natura każdej konstytucyji, aby wszyscy o niej wiedzieli Diar 58, 41, 44, 59; DiarDop 108; Náturá ocżu y widzenya. Náturá ſłyſzenya. RejWiz 118v marg, Cc7v [2 r.]; OrzQuin H3, H4, Qv; KuczbKat 160, 250; o ſpoſobách y náturách cnot y wyſtępkow/ rad rozmow/ y náuki ſłuchał. SkarŻyw 354; GórnRozm Bv; SarnStat 99, 637, 691; SkarKaz 350a, 351a marg; Czym ſię wizytká náturá korony tey mienić/ y zá tym zginąć muśi SkarKazSej 694b.

natura czyja [zawsze: swa] (3): vſtáwili też cudzołożniki mieczem káráć/ [...] dla ſámego tego ſproſnego przed Pánem Bogiem á hániebnego w ſwey náturze vczynku. GroicPorz kk3v; OrzQuin F3; ModrzBaz 58v.

W połączeniu szeregowym (1): káżda rzecz [...] tego potrzebuie: naprzód/ áżebyś imię iey zrozumiáł: potym/ ábyś náturę iéy poznał: ná koniec/ ábyś właſność iéy wiedźiał OrzQuin H3.

W charakterystycznych połączeniach: rożna natura; natura budowania, cnot, dobrego sumnienia, dobrych uczynkow, konstytucyi, (Polskiej) Korony (2), krzywdy, księstwa, małżeństwa, obrony, oczu (2), rzeczy, sakramentu, słyszenia (2), uchwały, widzenia (2), wyderkafu, występkow, zapisow; wyrozumienie natury; naturę obaczyć, poznać (2), wyłożyć, zatrzymać.

Fraza: »natura mieć chce, potrzebuje, sprawiła« = tak się dzieje w życiu, w społeczeństwie (3): A wſſák ná tem ſwiecye náturá ſpráwiłá zobopolne dobrá á máyętnosći GliczKsiąż M7v; IAſna ſprawá pokaże/ iák náturá mieć chce/ Nie ieſt nigdy złątzone złych z dobrymi ſerce. WierKróc Av; CzechEp 224.
Zwrot: »mieć [jaką] naturę« (1): bo [nierząd] ma tę náturę/ choć cżego nawięcey wozámi/ ſzkutą/ w rządźie náwoźiſz/ nierząd gárśćią roznieśie GostGosp 148.
Szereg: »natura i własność« [szyk 1:1] (2): Mamy mówić o náturze y o właſnośći Polſkiéy Korony OrzQuin H4; KuczbKat 160.
Wyrażenia przyimkowe: »z natury« (4): Ale dobroć iego [Boga]/ iſz ieſt z nátury vżycżáiąca ſię: [...] ták teſz y ná wierzchu á wſkutkách/ wrzecżách pocżętych y ſtworzonych/ vżycżliwym ſię być pokazał SkarŻyw 258.
~ Wyrażenie: »z natury sw(oj)ej« (3): OrzQuin O3, Qv; Ktoż tu nowym miſtrzom wierzyć będźie/ iakoby wſzyſtkie grzechy z natury ſwoiey śmierć wiecżną zádáwały WysKaz 18. ~

»przećiw naturze [czego]« (1): y ieſt to przećiw náturze ſumnienia dobrego: áby ſię weſelić y ćieſzyć z tego co w ſobie dobrego czuie/ nie miáło. SkarKaz 351a.

α. O wartości brzmieniowej litery (8): á to względem tego, że ſie to /o/ odmienia w náturę inſzą gwoli m/ álbo n/ czego iuż nie cżyni, gdy ſámo ſtoi JanNKar F2, C4v.

natura czego (2): Ná przykład: Poćże ſie: gdzie ſie káżdéy litery náturá właſna wyraża: y káżda syllábá znácznie ſie iedná od drugiéy dźieli. Ale kiedy rzeczeſz /czoło/ tám iuż té dwie literze /cz/ w iedno ſpoioné przy o/ iedną syllábą ſą. JanNKar E2; JanNKarKoch F4v.

natura czyja [zawsze: sw(oj)a] (4): Ná drugim záś mieyſcu, [y] odmięnia iuż náturę ſwoię w diphtong JanNKar G, E2 [2 r.]; JanNKarKoch G2.

Zwrot: »mieć [jaką] naturę« (1): káżda bowiém literá z tych ma ſwoię właſną náturę, względem któréy iedná drugiéy gwóli odmięnić ſie niemoże JanNKar E2.
β. Krój pisma drukarskiego (1): gdźieby takich kárákterów Niemieckich Polſczyzná záwſze vżywáć miáłá, żadnymby ſpoſobem inákſze zed bydź nie mogło: rózné bowiem litery w iednéy náturze y w iednym ſłowie kłáść, bárźieyby ſzpećiło. JanNKar Gv.
5. Nasienie męskie; genitura, semen Murm; virus Mącz (3): Gonorrhoeus dicitur semine et genitura fluens. Einer dem ſeyn ſom/ ader natur ſtete fleyſſet. Ktoremu náturá tzęſto odchodzy Murm 70; [[Onan] naturę ſwv nazemÿe wypuſzczal [semen fundebat in terram] a nye wſſąd zonÿ ſwey TomZbrudzBrul Gen 38/9].
Szereg: »nasienie, (to jest) natura, (przyrodzenie)« (2): naſienia: to ieſt natur i obphitoſć męſzcżyznam ſtarym przyrodzonego daie. FalZioł II 13b; Mącz 499b.

Synonimy: 1., 2., 3., 4., 5. przyrodzenie; 3. ciało, wnętrze; 4. rodzaj, własność; b. bytność, essencyja, istność, istota, kształt, persona, postać; 5. nasienie, plemię, sperma.

MM