[zaloguj się]
[pdf]

NĘDZA (745) sb f

Fleksja
sg pl
N nędza nędze
G nędze nędz, nądz
D nędzy nędzåm, nędzóm
A nędzę nędze
I nędzą nędzami
L nędzy nędzach
V nędzo

sg N nędza (124). ◊ G nędze (195). ◊ D nędzy (30). ◊ A nędzę (124) [w tym: -ą (1) SkarŻyw 354]. ◊ I nędzą (44). ◊ L nędzy (126). ◊ V nędzo (3). ◊ pl N nędze (16). ◊ G nędz (7) Mącz (4), GórnDworz, GrabowSet, WysKaz, nądz (4) LeovPrzep, GrzegŚm, RejPosRozpr, ModrzBaz. ◊ D nędzåm (4) LeovPrzep, ModrzBaz, WisznTr, Calep, nędzóm Mącz (2). ◊ A nędze (51). ◊ I nędzami (10). ◊ L nędzach (5); -ach (4), -åch (1) GrzegŚm.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Niedola; miseria HistAl, Vulg, Mącz, Modrz, Calep, Cn; calamitas Vulg, Mącz, Modrz, Calep, Cn; aerumna Vulg, Mącz, Modrz, Cn; malum Mącz, Vulg, Modrz; afflictio Vulg, PolAnt; malitia, miscricordia, necessitas, occupatio Vulg; contritio, iniquitas PolAnt; clades, perditio, ruina, squalor Mącz; ate, infelicitas Calep; miserimonium, miseritudo Cn [w tym: w pl (84)] (457): BierEz S3v; PatKaz III 99v; TarDuch A7; BierRozm 8, 17; RejPs 134v; A nędznym ze wſzech ſtron nędze więcz przybywa RejJóz K5; Dopiro wſwies czo ieſt nędzą Wiers my iż zawolas kxiedzą. RejKup m2v, d8v, g2, g2v, h5, ſ8; HistAl K5v; MurzHist Q4, R2v; BielKom C3; LubPs I3, T4, gg5; RejWiz 87v; Leop 3.Mach 4/4; Iob vkázuie iż żywot ludzki nie nie ieſt inego iedno praca y nędza vſtáwiczna. BibRadz Iob 7 arg, Ps 89/10; BielKron 335v, 393; Malorum mare, Niefortun á nędz pełno. Mącz 209c; Miseria et dolore tabescere, Od nędze á boleśći niſzczeć. Mącz 437d, 4d, 31a, 105a, 224e, 333a, 341c; żeby też nas od wſzelákiey nędze vchowáć racził/ przez chwálebne przyśćie ſwoie LeovPrzep Kv, B3, E2v; GórnDworz Llv [2 r.], Mm6; O boże wſzechmogący przecżeś thę nędzę ná mię dopuśćił? HistRzym 78, 16v, 20v; nie lękay ſie [...] ſwiátá tego/ wſzego niebeſpiecżeńſtwá á wielkiey nędze nápełnionego RejPos 174v; Bo tho ieſt wielka nędzá wſzego doſyć máiąc/ A wżdy biegáć tám y ſám cżeſnych dobr chwytáiąc. HistLan E4v; Cżłowiek národzony z niewiáſty/ á krotko żywiąc/ ieſt rozmáitey nędze pełen KuczbKat 430, 60, 140; RejZwierc 152v, 170; BudBib Iob 31/23, Sap 18/21, Eccli 40/1, Bar 2/16[18], 5[6]/36, 48[49]; BiałKaz B4; BudNT Iac 5/17; O oſtátecżna nędzo/ w tych domiech/ w tych Mieśćiech kráinách/ mieſzkáć w ták wielkiey roſpuſtnośći/ okrućieńſtwie/ á niekárnośći. ModrzBaz 31v; Co ná oſtátek mam mowić o Poddánych twoich/ [...] ktorzi od żołnierzow ták domowych/ iako y poſtronnych/ nieſkońcżone nędze podięli ModrzBaz 108, [38], 77v, 80, l04v, 125v, 138; SkarŻyw 75, 125, 528, 558, 598; ArtKanc A15, I3v, Kv; PaprUp Fv; ZawJeft 9, 27; Calep 36a, 109a, 150b, 534a; kiedyż będę wybáwion od ták rozmáitey nędze y niewoley? LatHar 602, 151; WujNT 217; WysKaz 22; SkarKaz 8a [2 r.], 381a, 550a, 637b marg; KlonWor 30, 59; SzarzRyt Av.

nędza czego [= coś nędznego] (10): BielKron 41; SkarŻyw 1; tę nędzę onego więzienia tylko dwá dni ćierpiał StryjKron 442. Cf »nędza żywota«.

nędza komu (2): Kxiądz páná wini pan kxiędzá A nam proſtym ze wſſąd nędzá RejRozpr D3v; OrzJan 43.

nędza na kogo, na co (6): Kupieċ narzeka iż nan nie iedna nędza. RejKup I; BielKron 228. Cf »przyjdzie nędza«.

nędza czyja [w tym: pron poss (61), G sb i pron (32), ai poss (17), „cudza” (2)] (112): Niegdy ſie záiące rádzili/ Iákoby ſwey nędze zbyli BierEz L2, O; HistJóz D4; WróbŻołt 31/4; RejPs 203v; RejJóz B2v, C5, C6v, I7v, N6v; RejKup i2, k7. O, Z; MurzHist B2, E2v, I4v, Q3v, R4v; RejWiz 122, 144, 162v; Leop Ex 2/11, Iob 30/12, 14, Ier 16 arg; BibRadz Gen 31/42; OrzRozm O3, R4v; BielKron 2, 77v, 207v, 222, 424v; Deplorare de suis miseriis apud patronos, Vskárżáć ſie ſwoyich nędz przed opiekuny. Mącz 306a, 342a; RejAp 33v; GórnDworz O3, Y8; ále wſzák ty tho ſam dobrze wieſz/ że cżym więcey kto ſmutnemu cżłowiekowi iego nędzę wſpomina/ tym więcey iemu boleść odnawia. HistRzym 23, 23, 25v [2 r.], [89]v; RejPos 31, 232v, 256v, 315v; KuczbKat 365; RejZwierc 190; BielSpr 42; BudNT Act 7/34; á drudzyby prożnuiąc cudzey ſię nędzy dźiwowáli. ModrzBaz 125v, 24v, 107v, 108, 120, 125v, 139v; SkarŻyw 1, 179, 195, 262, 263, 349; StryjKron 692; CzechEp 50; ZawJeft 39 [2 r.]; GórnTroas 12, 51, 64; Nędze moię ćię wzruſzą GrabowSet G3v, H3v, Q3, R2v, S2v; OrzJan 32, 122; LatHar 149 marg, 167 marg, 219, 279, 564; WujNT Matth 6/34, Iac 5/1; SkarKaz 278b, 385a [2 r.], 488b, 638b, 639b. Cf »nędza ludzka«, »na [czyją] nędzę«.

W połączeniach szeregowych (54): OpecŻyw 89; RejKup d8v; KrowObr 65; RejWiz 58; OrzRozm R4v; W ſzáćiech á w zbroiách bárzo [Hiszpanie] ſie kocháią/ ná głod/ źimno/ y ná inną nędzę/ ſą bárzo ćierpliwi. BielKron 280v, 92v, 207v, 222; fame frigare illuvie squalore enecta, Od głodu/ mrozu/ plugáwſtwá y nędze zeſzłá. Mącz 243d, 55b, 92c, 361d; LeovPrzep B3, B4; RejAp 21v; GórnDworz Y, L13; HistRzym 45; RejPos 75v, 82v, 85, 135v, 271v; GrzegŚm 37; RejZwierc 104v, 168v; BielSpr 28v, 42; BiałKaz Cv; KarnNap Ev; Aza ćię nie ruſzáią złośći/ ſproſnośći/ ſromoty/ y nieſkońcżone nędze/ ktore zá woyną idą? ModrzBaz 107v, 7v, [38]v, 57, 65, 85, 107v, 108; SkarŻyw 26, 82, 268; CzechEp 23; [Człowiek] Doległośćiam/ nędzam/ y dziwnym chorobam/ Záwżdy podledz muśi WisznTr 32; ArtKanc O14v; GórnRozm 12; Calep 665b; LatHar 29, 604; WysKaz 9; SkarKaz 122b [2 r.], 577a, 637b.

W przeciwstawieniach: »nędza ... rozkosz (7), szczęśliwość (2), wesele (2), błogosławieństwo, krotofila, szczęście« (14): ktho będąc w nędzy bogomyſlnoſći mieć nie może/ ten w ſzcżęſliwoſci będąc ma ſie gotowáć y vznawáć. HistAl G2, Gv, K5v; GrzegRóżn K2v; Plus fellis, quam mellis, Proverbium, Więcey żołćy/ niżli miodu To yeſt/ nędzę [!] niżli roskoſzy. Mącz 120c; RejPos 82v; Nedze tego żywota/ máią też ſwoie weſele. KuczbKat 140 marg; Ale [ciało] gdy ſie też na ſwą wolą roſpuśći/ tedy mu ſie zda áby wielkiey krothofile vżywáło/ áno wielkiey nędze RejZwierc 165, 158v; SkarŻyw 26; W nędzy łápáć pomocy/ w ſczęśćiu przydźie ſámá. GórnTroas 37; KochFrag 14; SkarKaz 639b; SzarzRyt A.

W wyjaśnieniach przenośni i alegorii (3): Ty práwie pokruſzyſz cżłowieká (marg) To ieſt/ thy cżłowieká nędzą y ſtároſćią ſtreſceſz (–) BibRadz Ps 89/3; Mącz 120c; wrzucon ieſt ná morze/ to ieſt/ ná nędzę tego ſwiátá HistRzym 40.

W charakterystycznych połączeniach: cielesna nędza (2), ciężka (5), duszna, haniebna, kościelna (2), nieopatrzna, nieskończona (2), niesłychana, niezliczona, okrutna, ostateczna (ostatnia) (2), pewna, poćciwa, pospolita (3), prędka, przykra [komu] (2), przyszła, rozliczna (2), rozmaita (4), spolna, sroga, ustawiczna (3), wieczna, wielka (36), wojenna, wszel(a)ka (5), wszytka (6), ziemska, żałosna; nędza niewolej, więzienia; nędza [komu] dojęła, [komu] dokucza, [kogo] dolega, nastała, przypadnie (2); dokonać nędze, nabycie, oddalenie, pełny (napełniony, pełno) (9), podjąć się, rozliczność, strzec się, ujć, ukrocić, ulżyć, uskarżać się, wiele (8), wielkość, zapomnieć, zbyć; od nędze być wybawion, niszczeć, [kogo] uchować, wyzwolony, zejść; z nędz(e) [kogo] wybawić (2), wychodzić, [kogo] wyjąć, [kogo] wyrwać, wytchnąć, wyzwolić się; koniec (uczynić) nędzy (2), odelgę naleźć, podlec (podległy, podleżenie) (3); nędzę [na kogo] dopuścić (3), mieć (8), ([od kogo]) oddalić (oddalać) (3), [od kogo] podjąć, rozmnożyć, [komu] zadać; na nędzę być cierpliwy, narzekać, płakać (2), skarżyć się, wydany; o nędzę [kogo] przyprawić; w nędze [kogo] dać, poddan; nędzą być zjęty, karać (2), napełnić, poruszony, [kogo] stroskać, strwożony, zafrasowany, zemdlony; nad nędzą boleć, miłosierdzie, płakać, użalić się (użalenie) (2), zlutować się; w nędzy być położony (3), narzekać, [kogo] opuszczać (opuścić) (2), pocieszyć (pociecha, ucieszyć się) (3), ratunek mieć, rodzić się (2), z świata schodzić, uweselić, wspomagać, zostawić.

Frazy: »[kogo] nędza gnąbi« (1): Zać go iedná nędzá gnąbi Mroz ćiſnie/ w brzuchu przemiera RejRozpr Hv.

»przyjdzie (a. przychodziła, a. okazuje się przyść) nędza [na kogo, na co]; ku nędzy przyść« [szyk zmienny] (4;1): s ktorego thák tráfnego ſpiknienia Plánetów/o krom wątpienia/ okázuie ſye przyść ná świát iákaś pewna á wielka nędzá. LeovPrzep Av, D4; GórnDworz Y; Biádá mnie nędznemu cżłowieków / ktorym ku tákowey nędzy/ hańbie y żałości przyſzedł HistRzym 45; iż wielkie á ćięſzkie nędze y vpadki ták ná Rzecżpoſpołitą iáko też y ná domowe káżdego obeśćie/ dla waśni á rozruchow cżelnieyſzych Pánow/ przychodźiły [graves calamitates et rebus publicis, et privatorum ex- seditionibus procerum importatas esse] ModrzBaz 27.

»[kogo] trapi nędza; [kogo] trapić nędzą; nędzą strapion(y)« [szyk zmienny] (1;1;2): Wżdyć nas tak trapić nie będzie inż ta nędza wiecznie RejJóz I7v; BielKron 309v; BielSpr 59v; á tych pytayćie ktore Pan Bog rozmáićie trapy/ nędzą/ chorobą/ fráſunkiem BiałKaz Cv.

Zwroty: »w nędzy być, żyć, żywot wieść (a. czas żywota strawić), chodzić, trwać« = miseria obstare HistAl [szyk zmienny] (8:3:3:1:1): Obezrzy moy miły oytcże/ wktoré nędzy ieſt duſſa moia OpecŻyw 147; HistAl G2; MurzHist N4v, Q2v; Pytayże ſie gdzye możeſz co tám maſz zá Páná. Y iákie ſpráwy iego/ y iáko mu godzić/ Poki będzyeſz w tey nędzy po tym ſwiecie chodzić. RejWiz 107, 138; BielKron 402; AEtatem in pristino conterere, Czás żywotá ſwego w nędzy ſtrawić. Mącz 450d; OrzQuin P4v; GórnDworz Hh2; RejPos 129v, 315v; RejZwierc 159; RejPosWstaw [414]v; KochEpit A4; ſkąd ſię iáwnie pokázuie/ iż złośliwi/ by też dobrze zdáli ſię/ że wſzemi rzecżámi opływáią/ przedſię iednák w wielkiey nędzy/ w fráſunkach/ y w kłopoćiech/ żyią WysKaz 9.

»nędzę ci(e)rpieć (a. wycierpieć), cierpiący; nędze (G sg) nacierpieć się (a. ucierpieć)« = miseriam capere Mącz; calamitatem ferre Modrz [szyk zmienny] (28:1;5): Miłoćiem bywa nędznemu/ Cierpieć nędzę nie ſámemu BierEz L2v, R2v; RejKup g4v; KrowObr 126; RejZwierz 124v; BielKron 443v, 446; Incredibiles hausit calamitates, Wielkich nędz vcierpiał. Mącz 153c, 35a; A tho/ co ſye nędze náćiérpiſz/ [...] to w niwécz. OrzQuin B4; RejPos 19; RejZwierc 104v [2 r.] 148v, 166v; BielSpr 28v [2 r.]; ModrzBaz 39v; SkarJedn 303; SkarŻyw 136, 278, 283, 471, 595; StryjKron 442; BielSjem 6; ArtKanc 120; ActReg 142; nie zápominayćie nas ſmutnych towárzyſzow ſwoich/ w polu ieſzcże leżących/ y nędze/ pokuſy/ y fráſunki ćierpiących. LatHar 604; SkarKaz 122b, 488a, b [2 r.]; SkarKazSej 703b.

»dosyć mieć sw(oj)ej nędze« = nie chcieć zajmować się innymi sprawami z powodu własnych kłopotów (3): Bo ktoż lepiey ma Czo bacżyć/ iedno każdy do ſiebie Doſić ią mam ſwey nędże/ a tak mnię nić do ciebie RejJóz C6v; RejKup f4v, i2.

»[kogo] przywieść na nędzę« (1): tám wołáli/ áby wyſzedł okrutnik naſz/ co nas przywiodł ná nędzę niewoley ſwą chytroſcią BielKron 41.

»nędze uży(wa)ć« [szyk zmienny] (5): mnimamy ábychmy tu roſkoſzy vżywáli/ á my nędze/ kłopothu/ warchołu/ vżywamy. RejPos 82v; RejZwierc 165, 227; SkarŻyw 391; ArtKanc K.

»w nędzę wpaść (a. upaść)« = in miseriam incidere Mącz; incidere in mala PollAnt [szyk zmienny] (5): RejPs 107; Lapsus facultatibus, W nędzę wpadł. Mącz 180b, 224b; BudBib 2.Mach 10/4; W iáką kośćioł S. wpádł nędzę y vćiſk/ trudno ſię wymowić ma. SkarŻyw 335.

»[kogo] w nędzę wprawić (a. przyprawić)« = calamitatem struere Mącz (2): Perdere perditum. Nędznego yeſzcze w wietſza [!] nędzę przipráwić. Mącz 92c, 422c.

»nędzę wytrwać; wytrwanie nędze« (1;2): BielKron 439v; BielSpr 66v; Táka wniey ćierpliwość y wytrwánie káżdey nędze y choroby byłá/ iſz [...] SkarŻyw 581.

»wywieść [kogo] z nędze« (1): Detrahere alicui calamitatem. Wywieść kogo z nędze. Mącz 461d.

»nędzę znosić« (3): BierEz F; bo ćiáſne było ono więzienie [...]. Onę nędżę [!] zwielką ćierpliwośćią znośił SkarŻyw 473; SkarKaz 609a.

Wyrażenia: »nędza ludzka, człowiecza, ludzi, narodu ludzkiego« = calamitas aliorum a. hominum Modrz [szyk 16:2] (14:2:1:1): TarDuch B4v; MurzNT 73v; YAwne á iáſne wylicżenie wſzythkiey nędze narodu ludzkiego ieſt w Pſalmie tym to. LubPs T6; Pocżąthek nędze cżłowiecżey w żywocie. RejWiz 87v marg, Cc8v; LeovPrzep a3v; ModrzBaz 63, 67; Wmiłośierdziu był ſercá ná ludzką nędzą [!] nieuhámowánego SkarŻyw 354, 411, 527; LatHar 667; SkarKaz )(4, 278b, 421a; SkarKazSej 665a [2 r.], 669a marg.

»marna nędza« (1): RejWiz 163v cf W przen »nędza gniecie«.

»nieszczęsna nędza« (1): ácż niechceſz prze mię/ ále vcżyń to prze me wielkie á nędzne śiroctwo/ á prze moię nieſzcżęſną nędzę HistRzym 25v.

»nędza świata tego (a. tego świata), świecka« (8:2): GórnDworz K2; HistRzym 40; Czo to ieſt zá vpadek prze kęs nędze ſwiátá tego [...] wpaść w ſrogi gniew [...] Páná tego RejPos 123v, 271v; W teyże nádziei nar od ludzki zoſtał: ktorą ſię S. oycowie náſzy/ w tey nędzy świeckiey/ ćieſzyli SkarŻyw 262, 111; LatHar 601 marg, Aaa4v, Aaa7v; SkarKaz 488b marg.

»nędzą zmorzony« (1): Ty nas ożywić maſz nędzą zmorzoné/ Ty vweſelić w ſmutku położoné KochPs 127.

»nędza żywota« (7): BibRadz Iob 14 arg, Ps 89 arg; Deplorare vitam, Ná nędzę żiwotá ſie skárżić. Mącz 306a; KuczbKat 140 marg; RejZwierc 168v; á tu nád nędzą żywotá tego/ ſwych y ludzkich grzechów płákał. SkarŻyw 332, 4.

Szeregi: »bieda i nędza« (1): żaden ná świećie człowiek/ który w Króleſtwie Krześćijáńſkim nie ieſt/ wolnym nie ieſt. [...] w biédźie y w nędzy záwſze żywie. OrzQuin P4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nędza a (i) frasunek« [szyk 1:1] (2): GórnDworz K2; A ieſli kogo nieſzcżeśćie ponędźi/ Pomoże powſtáć/ y doda rátunku/ Aby wychodźił z nędze y z fráſunku. GrochKal 17. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»nędza i (a) kłopot« (4): RejPos 75v; bo coby po długim żywoćie/ Ieſliby go w nędzy wiésć przyſzło y w kłopoćie? KochEpit A4; KochMRot B3; rácż miłośćiwie rátunku tym dodáć/ ktorym nie przeſtáie nędzá y kłopot dokucżáć. LatHar 624. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»nędza z lichotą« (1): Miserrima miseria, Nędzá s lichotą/ wielkie nieſzczęście. Mącz 224b.

»nędza, (i, et) mizeryja« = calamitas et miseria Vulg (3): RejKup g4v; Leop Iob 30/3; Nędzá et mizeria. Magnitudo miserarium. Calag 156a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»nędza i (a) niewczas« (4): RejPos 19; Ma też Moſkwá ſwe dáry oſobne w rzecżách Rycerſkich że ſą cżuyni/ opátrzni/ poſłuſzni/ Nędze y niewcżás wytrfáią/ iáko ieſt głod/ źimno/ gorącość/ mokrość BielSpr 66v; StryjKron 290, 432. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»nędza i (a) smutek (a. smętek)« [szyk 3:1] (4): ijż wcżora ij przed dniem wcżorayſſym/ dlá twé męki był mi dzień wielmi długi nędze ij ſmutku pełny OpecŻyw 164; HistRzym 23; ArtKanc A10v, M12. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»nędza i troska« (1): tym hoynieyſze łzy wylewáli [...]/ áby ich pokutę/ y nędze ony/ y troſki przyiąć/ y duſzom ich miłośćiw być racżył SkarŻyw 263. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nędza i (a) trudność« = miseria et aerumna Modrz [szyk 4:2] (6): BielKron 455v; Mącz 114c; á [wojna] ſkońcżenie miáłáby ábo złe/ ábo tákie/ ktoreby nigdy nieſtało zá to coby koſztowáło: boby y krew byłá przelaná/ y wiele nędze á trudnośći [quanti erant sumptus et sanguis effusus et infinitae calamitates] przedśię być muśiáło. ModrzBaz 106, 64, 104v; SkarŻyw 300. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»nędza, (i, a) ucisk (a. uciśnienie)« [szyk 4:1] (5): KrowObr 126; RejZwierc 148v; á żywot ten/ kthory ieſt rozmáitych vćiſkow á nądz pełny/ cżynią weſoły y wdzyęcżny. RejPosRozpr c4; SkarŻyw 335; SiebRozśl Mv.[Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»nędza i udręczenie« (1): Tus móy miły ſynu w niebo wſtąpil/ a mnies tu ſamę w nędzy ij w vdręcżeniu zoſtawil. OpecŻyw 176. [Ponadto w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»uniżenie a nędza« (1): VIdząc mily panie vnizenie naſſe a nędzę naſſę racz miloſciwie odwrocic od nas ſrogoſc nielubo[ſci] RejPs 203v.

»nędza i (a) upadek« = calamitas et clades Modrz [szyk 4:1] (5): Co y dziś vſtáwicżnie ták ieſt/ ktoby ſie chciał przypátrzyć/ chociay w roſkoſzach/ nędzy ich á vpádkom ich. RejAp 33v; RejPos 31, 256v; ModrzBaz 27, 108.[Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»nędza, utrapienie; nędza z utrapieniem« (1;1): Mącz 410d; ábyśćie ná tę nędzę/ ná to vtrapienie bráćiéy wáſzéy [...] próznuiąc/ pátrzáć mieli. OrzJan 32. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»nędza i (albo) żal« (2): KochTr 16; Tu luba roſkoſz/ y zbytek wyrzutny/ Pod nimi nędzá prędka/ y żal ſmutny. KochFrag 14. [Ponadto w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »na [czyją] nędzę« (2): rzekł ym Iſrael/ ná moięſcýe to nędzę vtzynili iżeſcýe mu powýedzýeli byſcýe mieli drugýego bráta HistJóz C4; GosłCast 22.

»z nędzą« = cum calamitate Modrz (3): BielSpr 42; A ták niechay tego pilnie ſtrzegą Posłowie/ áby dla nich kiedy Rzecżpoſpolita wielkiey ſzkody niewźięłá/ z wielką ſtanu iych ſromotą y nędzą [cum culamitate]. ModrzBaz 24v; SkarŻyw 300.

»w nędzy« = in malis Mącz (49): OpecŻyw 176; RejPs 65v, Ff2; RejJóz C5, C5v, K5v, N6v; RejKup g3, g3v, h6v; HistAl Gv; MurzHist E; LubPs Rv; RejWiz 122, 191v, 192; Mącz 387d; moy miły Pánie/ komu ty tho ſerce daſz/ iż on áni w przeſládowániu/ áni w nędzy/ áni w żádnym vpadku nie odſtąpi od ciebie. RejAp 21v; RejPos 31, 256v; BielSat M4; SkarŻyw 1, 75, 262, 558; StryjKron 442; BielSjem 34; ArtKanc M12, TU; GórnTroas 37; LatHar 167 marg; KlonKr C4v; Poćiechy w nędzách świeckich. SkarKaz 488b marg. Cf »w nędzy być«.

W przen (53): bych niepatrzał na nędzę oýca moiego ktora go ma ogárnąc. HistJóz D4; A iż by mię wydarł z ſmrodliwego wſſey nędze zrzodliſká RejPs 60; wola głęboſc nędze ku glęboſci wſſey łaski a miłoſierdzia RejPs 64; Gdy ſie ſzcżęſcie z naſzey nędze do woley na ſmieie RejJóz I7v; Záprawdę thedy nie błogoſlawieńſtwem/ ále nędzą wáſz żywot może być okraſzon. HistAl K5v; ktorem śię męſztwem ſtyi nędze podniéść? MurzHist E4, T2v; Leop Iob 30/14, Ps 39/3; OrzRozm R4v; Calamitate afficere, W trudność á wnedzę [!] kogo wegnać. Mącz 114c; Expuere miseriam ex animo. Nędzę s vtrapienim z ſercá zrzućić. Mącz 410d; nád wámić wielkie nędze/ niedoſtátki/ vciſki/ wygniánia [!]/ więźienia/ práwie wiſáią LeovPrzep B4; HistRzym 69v; áż nas nędzá/ kłopot/ á vpadek iáki do tego przubije [!] toż ſie dopirko vciekamy kniemu RejPos 75v, 271v; Rzecżpoſpolita leży nędzámi y trudnośćiámi obćiążoná. ModrzBaz 64, 7v, 57, 64v, 101, 128; Toć ieſt twoiá Ewángelia [...]/ ktora ćię ſamá [...] w twey nędzy twego pielgrzymowánia poćieſzyć/ y vweſelić może. SkarŻyw 1; W tym ſłodkim imieniu IEZVS/ wſzytki gorzkośći y nędze/ żywotá twego vtopiſz SkarŻyw 4; z onych praw/ wielka ſzkodá/ vćiſk/ y nędzá ludźiom rośćie. GórnRozm 12; Wáſzé nędze beſpieczna niewinność cukruie ZawJeft 39; Czy ieſcze niefortuná méy nędze nie ſytá? GórnTroas 64; GrabowSet M3v, T2; gwałtem mię pędźi nędzá moiá o pomoc do ćiebie. LatHar 219, 279; CzahTr C2v; iż oni miłośierdźiem y ſtáránim ſwoim/ nędzę ludzką odgániáć máią. SkarKazSej 665a, 665a marg; SzarzRyt A.

W porównaniu (1): Nędzá náſzá przelećiáła iáko ſtrzałá/ y ptak ná powietrzu/ [...] á roſkoſzy iáko morze nie przebráne trwáią. SkarKaz 639b.

W charakterystycznych połączeniach: doł nędze, głębość, jezioro (2), źrodlisko; nędza pielgrzymowania; nędze niesyty; nędza [kogo] ogarnie, pędzi (przypądza) [do kogo, do czego] (2), przeleciała, przybije [kogo do czego], roście [z czego] (2), wisa [nad kim]; stoczyć się do nędze; z nędze podnieść się, serce uwieść, wyrwać; nędzam poddany; nędzę cukrować, odganiać (odegnać) (3), oświecić, przyciągać, utopić [w czym], przy sobie zadzierżeć, z serca zrzucić; w nędzę wegnać; nędzą obciążony, odciąć rozkosz, okraszon, zawalić.

Przysłowia: March1 A3v; March3 V v; Kto ſieye złość nędzę żnie BielKom Cv.

Ktory człowyek plewami ſyeie ſwoię rolą/ táki nędzę będźye żął y ſwoię niewolą. March1 A3v.

Frazy: »nędza bije [kogo a. na kogo]« (2): Bych ſie miał mſćić ano go ſama nędza bye [lege: bije] RejJóz L5; SkarŻyw 347.

»[kogo] nędza przyciśnie (a. uciska); nędzą (bywać) ściśniony (a. uciśnion)« (2;2): KrowObr 225; Nie znamy Páná áż nas nędzá przycisnie. RejPos 75v marg; iuż nietrzebá vpomináć ludu wiernego/ iáko bárzo niepożytkámi y nędzámi [!] bywa vciśnion KuczbKat 430; LatHar 29.

»[kogo] nędza (u)gniecie (a. [komu] dogniecie)« (3): Bądź tey poddána wolnośći/ [...] Ták cie nędzá nie vgniecie BielKom Gv; O mizerny żywocie/ o obłudny ſwiecie/ Toć tám ty twe kochánki márna nędzá gniecie. RejWiz 163v; PaprPan Gg4v.

»nędza (z)gryzie, głodze« (2:1): Azaſz nas iedná nędzá gryzye ná tym świecie. RejWiz 72; RejZwierc [282]; LatHar 598.

Wyrażenie: »padoł nędze naszej« = ziemia (1): z ktorey [miłości] iedynaká twego [...] zeſłałeś ná ten pádoł nędze náſzey LatHar 564.
Przen (35):
a) Życie doczesne (30): BierEz O3v; A okażę mu łáſkę zbáwyenya moyego/ S tey nędze przywyodę go do kroleſtwá ſwego. LubPs V v, E3v; BielKron 244v; dufał Bogu zá ktorego imię ćierpi: ktory nas ze wſzytkiey tey nędze wyrwie/ y vkaże nam niedocżeśne dobre mienie. SkarŻyw 532, 127; ArtKanc R16v.

nędza czyja [pron poss] (4): OpecŻyw 154v; O ſrogaſz to vtrátá á ſzpetna odmiáná/ iż prze kęs tej docżeſney nędze twoiey/ maſz ſie nie obacżyć/ á maſz ſobie ſtráćić ony wiecżne rádosći RejPos 67; GrzegŚm 41; ArtKanc O3.

W połączeniach szeregowych (2): gdy wierni będą wyięći ſtych nądz y kłopotow ſwych/ z grzechow y s śmierći/ á będą vżywáć dźiwnych ſpraw/ y roſkoſzy niebieſkieh. GrzegŚm 41; SkarKaz 8b.

W przeciwstawieniach: »nędza ... rozkosz (5), radość (3), wesele« (9): ſmiertz na krzyżu wiſſątz podiąl/ aby wás z nędze ku weſelu/ z placżu ku wiecżné chwále wziął. OpecŻyw 151; LubPs L mary, Nv; O ſwiętaſz to byłá iego odmiáná/ iż tu odſtąpiwſzy tey docżeſney nędze oglądał ieſzcże zá żywotá rádość zapłáty ſwoiey RejPos 24; gdyż ią [śmierć] piſmo zowie iż ieſt przenieſienie z nędze do roſkoſzy RejPos 84v, 67; GrzegŚm A2, 41; KlonKr B3v.

W charakterystycznych połączeniach: wszytka nędza (2), zatrwożona; nędze odstąpić, pozbyć; z nędze być wyjęty, wyrwać; koniec nędzy wziąć; kończyć nędzę; rozłączyć się z nędzą; w nędzy bujać, kołysać się, trwać, użyczać wspomożenia, wzrosnąć.

Wyrażenia: »doczesna nędza« (4): Proźbá áby P. Bog zá thę docżeſną nędzę dał wiecżne rádośći wkroleſtwie ſwoim. LubPs L marg, Nv; RejPos 24, 67.

»nędza świata tego (a. tego świata, a. świata mizernego)« (8): nieracż mię zoſtawiatz w té nędzy ſwiata mizernégo/ ale mię wezmi z ſobą ku oyttzu twemu niebieſkiému. OpecŻyw 173; WróbŻołt R3v; RejWiz 75v; Idź nieboże z nędze thego świátá ná lepſzy świát BielKron 438; HistLan E2v; SkarŻyw 392; KlonKr B3v; SkarKaz 8b.

Wyrażenie przyimkowe: »w nędzy« (7): BierRaj 20; a ieſt wolá iego boſkié miloſci/ by iego wybránij w tey nędzy tu nietrwali/ ale by ſie do oytcżyzny niebieſkié brali OpecŻyw 49, 154v; RejKup e7; RejWiz 75v; RejZwierc 177; Wſpomnićie też [...] ná vbogie domowniki y powinne wáſze/ z ktoremiśćie tu w tey nędzy wzrośli. SkarKaz 639b.
b) Potępienie wieczne (5): ij na matuchnę bożą weſolo poglądali chwálątz miłégo boga/ ijż przez nię z nędze wielkié ſą wybawienij. OpecŻyw 174; SkarŻyw 286.

W połączeniu szeregowym (1): Bo ćiebie [...] od wſzytkich grzechow/ y nędze/ y śmierći/ á ſkázy twey zbáwić/ y wſzytkiego ćię dobrego/ y nie odmienney ná wieki wiekom rádośći/ nábáwić może. SkarŻyw 2.

W charakterystycznych połączeniach: nędza wielka, wszytka; od nędze zbawić; z nędze być wybawiony, wykupić; nędzę oddalić.

Fraza: »[kogo] nędza gniecie« (1): Iáko tám nárzekáią márnie ná ſię ſámi. Iż ſie tu vmotáli nędznie ná tym ſwiecie/ Widząc że ie tám zá to wiecżna nędzá gniecie. RejWiz 170v.
Wyrażenie: »wieczna nędza« (2): RejWiz 170v; krzyż, boleść, y chudobę rad mile podſtąpił/ áby ták z wiecżney nędze nas grzeſzne wykupił. ArtKanc I19v.
2. Ubóstwo, bieda; niedostatek środków do życia; egestas Vulg, Mącz, JanStat, Cn; penuria HistAl, Mącz, Cn; inopia Mącz, Calep, Cn; mendicitas Mącz, Cn; exanimatio BartBydg; angustia HistAl; humilitas, miseria, nuditas Mącz; paupertas PolAnt [w tym: w pl (12)] (246): BierRaj 19v; BierEz K, P2; BartBydg 53b; BielŻyw 73, [126], 128; Iedno nam wieſney chudzinie Nic nieſporo wſſędy ginie Bo znowu náſtánie nędzá Kiedy czas przydzie ná kxiędzá Gdy chodząc ſnopki przewraca A co tłuſſczey kopy máca RejRozpr E2, B2, Ev, I2; RejJóz M4; BielKom B8v, C5; GliczKsiąż F2v; Pátrz nie dawno on oracż ledwe w kurpioch chodził/ Iáko prętko gdyś racżył nędzęś mu nágrodził. RejWiz 126; BielKron 108, 262; Ba nędzać to/ kiedy iuż niedoſtawa komu/ A tym więtſzą/ gdi każą wynoſic ſię z domu. KochSat A4v; Inopia argentaria Nędzá przes pieniędzy. Mącz 15c, 501c; OrzQuin B4; HistLan Bv; RejZwierc 122, 177v, 224, 231v; BudBib Prov 13/18; KochPs 168; A gdy po trzech mieśiącách pocżnie im nędzá doymowáć: rzecże pogánin on żenie. [...] iuſz zle o nas/ niemáſz ſię cżym żywyć. SkarŻyw 101, A5, 478, 489, 573; KochMRot A4v; GórnRozm M; ZawJeft 27; GostGosp 20; GórnTroas 67; Ocżyść z brzydkośći/ oświeć mą ślepotę/ Vbogacż nędzę/ ſkryi nágą proſtotę. GrabowSet O2v; SkarKaz 278a, 551a; SkarKazSej 674a marg; KlonFlis D4.

nędza czyja [w tym: pron poss (14), G sb i pron (12), ai poss (1)] (27): BierEz G; HistAl K3; przyſtoi tobie Krolowi mnie ſtáremu prace y nędze mey vſtáwiczney/ á nie dániny twey mnie vymowáć OrzRozm R4; drugie [knechty] puſzcżano prze Bog widząc ich nędzę/ nie mieli co ieść áni w cżym chodźić/ prochow/ wſzytkiego im nie sſtáło BielKron 418, 401; RejPos B, 19v, 46v, [226]v, 264, 301; HistLan Bv, Cv [2 r.], D3, F; RejZwierc 87v; SkarŻyw 27, 161, 573, 589; LatHar 95; SkarKaz 516a; CiekPotr 25, 26; CzahTr Cv. Cf »nędza ludzka«.

W połączeniach szeregowych (16): BielKron 23; Mącz 100c, 216a, 252d; Wſzytkim niewdzięcżnikom á wzgárdzácżom ſłow á nápominánia Páńſkiego obiecuie thu Pan záwżdy głod/ nędzę á niedoſtátek ná ziemi RejAp 58v; RejPos 7, 19v; BielSpr 2; SkarŻyw 2, 332, 477; ArtKanc C18; WujNT 263; SkarKaz 516a; IAM świádom co doſtátek nędzá niedoſtátek CzahTr Cv; KlonWor 34.

W przeciwstawieniach: »nędza ... bogactwo (2), dostatek (2), obfitość (2), rozkosz (2), państwo« (9): RejJóz P6v; KrowObr 139v; Y Sálomon gdy s Pánem w prośbach ſie rozmawiał/ Tedy ſobie napilniey to ná nim wymawiał. By go nędzą nie karał/ bogáctwem nie wznośił RejWiz 14; Myſli cżłowieká dużego záwżdy w obſitośći: ále káżdy leniwiec w nędzy ieſt. Leop Prov 21/5; RejPos 264; łácniey im było głody y nędze ćierpieć/ niżli nam roſkoſzy vżywáć. SkarŻyw A3v, 589; Bo ćiężſza tá nędzá/ co po pánſtwie náſtáie. GórnTroas 23; GrabowSet V3.

W charakterystycznych połączeniach: dobrowolna nędza, mała, nieslachetna, poczęta, rychła, ustawiczna (2), wieczna, wielka (16); nędza niedostatecznych; nędza [komu] lekka jest, [kogo] nie minie, nastanie (nastaje) (3), [kogo] ogarnie, [komu] pocznie dojmować; bać się nędze, podźwignąć, poratować, ujmować, wiele (2), wspierać, zamiłowanie; nieprzywykły nędzy, przyuczać się, zabieżeć; nędzę (na się) (u)czuć (2), mieć (2), nagrodzić, oddalać, ubogacić, (po)znać (2); nędzą karać; biedzić się z nędzą; w nędzy leżeć, [kogo] opatrzyć, ostawion (być postawiony) (2), płakać, [kogo] ratować, rodzić się, rozpaczać, siedzieć, skazić się, tęsknić, [kogo] zaniedbywać.

Przysłowie: Nedze ſie vwiaruie kto natim doſić ma czo mu doſtadcżyć możę [!]. BielŻyw 68.
Frazy: »nędza się [kogo] jęła« (1): Incessit ambos inopia, Nędzá ſie obudwu yęła. Mącz 44b.

»strapi nędza« (2): Oblec nieprzyiaćiela/ niepuſzcżáć żywnośći/ Nie może tám długo trwáć/ każdy lud w wielkośći. [...] Prędko ſtrapi głod nędzá/ przyrodzenie wſzelkie. BielSat M4v [idem] BielSjem 35.

Zwroty: »w nędzy być (a. przebywać), mieszkać, żyć; na nędzy być« = in angustia vivere HistAl; in egestate esse Vulg [szyk zmienny] (9:2:1;1): OpecŻyw 56; RejJóz C; Nie ieſt to chwálebny mąż ktory záwżdy w nędzy żywie/ ále kthory miernie bogactw vżywá HistAl K3; BielKom D5; Leop Prov 21/5; bo przez przywod niektorych dał mu Ceſarz ocży wyiąć/ ták iż muſiał żebráć á w nędzy być do śmierći. BielKron 162v, 261; HistRzym 105; RejPos 83; SkarŻyw 573; Nádárzymy was pieniędzy Nie będźiećie nigdy w nędzy. MWilkHist D3; ArtKanc C18; ActReg 162.

»nędzę ci(e)rpieć; nędze (G sg) nacirpieć się (a. przyci(e)rpieć, a. pocirpieć, a. ucierpieć)« = premi inopia Mącz [szyk zmienny] (16;8): SeklKat Q3; Tylkoſz w zyſku nędzniku/ coś łákomie zbierał/ Tyś ſie nędze náćirpiał/ á iny w tym gmerał. RejWiz 191v, 48v; BielKron 450v, 459; Mącz 320c; HistRzym 112v [2 r.]; BielSat G3; HistLan F, F4v; Dobrá cnotá w ſiermiędze/ Byś miał przyćirpieć nędze RejZwierc 239, 177v; CzechRozm 227v; w domu ſwym bogátym/ nędzę iáko pielgrzym y żebrak ćierpieć: to práwie ieſt dobrowolne vboſtwo/ y wielkie męcżeńſtwo. SkarŻyw 136, A3v, 2, 332, 346, 486; CzechEp 350; BielSen 16; CiekPotr 54, 89.

»doznać nędzę« (1): Ktożkolwiek doznał nędzę od piſz mi co ná to CzahTr Bv.

»przyść k(u) nędzy, do nędze, w nędzę, na nędzę; przyszła (a. poczęła przychodzić) nędza [na kogo]« = ad inopiam redigere Mącz [szyk zmienny] (8:4:2:1;2): BierEz Pv; PatKaz III 91; BielKron 108, 309, 355v, 418; Desperantis est ad rastros redire. Ku wielkiey nędzi prziść. Mącz 105d, 112b, 266c; ták że Tyrus przyſzedł ku wielkiemu vboſtwu y nędzy/ ták że ledwy miał pożywienie. HistRzym 78; RejPos Ooo2v; HistLan F3; SkarŻyw 27; WerGośc 215, 225; WerKaz 299; Záprawdę przyiacielſkie zchwaliłeś człowieká, Ktory ſtrácił máiętność y przyſzedł do nędze CiekPotr 23.

»do nędze, ku nędzy, w nędzę przywodzić (a. przywieść)« [w tym: kogo (4)] (2:2:1): Prożnowánie w rychłą nędzę przywodzi. BierEz K; SkarŻyw 477; CzechEp 65; BielRozm 5; gdym był przed tym iákoby w doſtátku/ Nie vmiałem vżywáć pomiernego ſtátku. Więc mię to do dźiſieyſzy nędze mey przywiodło. CzahTr Cv.

»w nędzy umrzeć, pozdychać, zginąć, żywota dokonać; od nędze umierać, zdychać; z nędze (u)mrzeć (a. pomrzeć), poginąć; dla nędze umrzeć« [w tym: pomrzeć i poginąć (1)] [szyk zmienny] (1:1:1:1;1:1;3:1;1): Nabierzcieſz wołow y oſlow nabierſcieſz pieniędzy Bo ſnadż lepiey wſzytko ſtracyć niż pozdychać w nędzy RejJóz L8v; BielKron 80, 174v, 191, 391, 450v; Ale ſyná iego do ćiemnice wſádżili [!]/ ktory tám dla wielkiey nędze vmarl [!] ieſt. HistRzym 113; nie przywykli głodu/ źimnu/ wnet ſie imą mrzeć z nędze BielSpr 65v; SkarJedn 136; StryjKron 260.

»nędze uży(wa)ć (a. zażywać)« [szyk zmienny] (6): Bo ſłáby polak ná trawie Gdy niemáſz połćiá wpotráwie Y káżdy lepſſą myſl miewa Kiedy nędze nieużywa RejRozpr I4v; RejPos 264, 265v; HistLan Cv; RejZwierc 105; Zá niego w náſze te Sármátckie włośći, Náprowádzono w miechy ſrebrnych gośći. Wdzięczni to gośćie kto ich śiłá miewa, Iuz táki nędze (gdy chce) nie zázywa. KlonKr E.

»wpaść w nędzę« (2): vir iste cecidit in exanimationem, wpadł w nądzą BartBydg 53b; CiekPotr 89.

»w nędzę wprawiać« (1): Depaupero, Vbożę/ nędzę/ w nędzę wpráwiam. Mącz 285b.

»nędzę wytrwać; na nędzę trwały« (1;1): Penuriae tolerantissimus, Mogąci wiele nędze á vboſtwá wytrwáć. Mącz 457b; WyprPl A2v.

Wyrażenia: »nędza ludzka« (1): KlonWor 76 cf W przen.

»nędza tego świata« (1): KrowObr 139v cf W przen.

»nędzą zmorzony« (1): Koni y dobytkow/ tákże Ludzi głodem y nędzą zmorzonych potráćiwſzy/ muſieli wyćiągnąć názad do Prus z Litwy StryjKron 432.

Szeregi: »głod, (i, a) nędza« [szyk 7:3] (10): HistRzym 112v [2 r.]; RejPos 83; BielSat M4v; PaprPan Cc2v; Mátká moiá wdowá/ dla wielkiey nędze y głodu ktory ćierpiem/ przedawáć mi go [konia] kazáłá SkarŻyw 451, A3v; StryjKron 260, 432; BielSjem 35. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»nędza z kłopotem« (1): Pewnieby był pogrzebion gdzie w gnoiu pod płotem/ Náćirpiawſzy ſie wiecżney nędze ſwey s kłopotem. HistLan F.

»nędza, (a, i) niedostatek; nędza z niedostatkiem« (8;1): OrzRozm Nv [2 r.]; Mącz 224b, 320c; RejPos 19v, 46v, 83; gdyż káżdy ten/ który záſtáwia/ tego nawięcéy zwykł ſie ſtrzédz/ áby w nędzy y niedoſtátku [in egestate et indigentia JanStat 126] komu nie odkrył ſie. SarnStat 261; CzahTr A3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»nędza, (i, a) ubostwo« [szyk 8:6] (14): KrowObr 139v; Multum inopiam levat, Wiele pomaga vboſtwu/ to yeſt vmnieyſza nędze y vboſtwá. Mącz 190a, 159c, 457b; HistRzym 78, 105; SkarŻyw 224; WerGośc 215, 225; WerKaz 299; Calep 540a; SkarKaz 520a; CiekPotr 23; Więc ábo ſię złodźieyſtwem/ ábo cudzołoſtwem Báwi: ábo ſię biedźi z nędzą y z vboſtwem. KlonWor 45. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»nędza i umartwienie« (1): robić/ prząść/ śieći/ łyſzki/ miſki cżynić/ y być ná vſtáwicżney nędzy y vmartwieniu/ dobry Miſtrz ich náucżył. SkarŻyw 573.

»nędza i upadek« (2): miáłam ſthádo owiec/ náięłam páſterze do niego/ ktorzy mi ie wilki á pſy potruli/ ták żem przez to przyſzłá ku wielkiey nędzy y vpadku. BielKron 355v; RejPos [226]v.

Wyrażenie przimkowe: »w nędzy« (43): BierEz M4; RejJóz Bv, L6v, M6v; RejKup f5v; RejWiz 127v; OrzRozm Nv [2 r.]; BielKron 354v, 401 marg; Niektorzy záſię dáią thym/ ktorym by dawáć nie mieli/ á owych w nędzy zániechywáią/ ktorym byli dáwáć powinni. GórnDworz Ii5; HistRzym 106; RejPos 7, 19v, 46v, 72v; HistLan C, C2; RejZwierc 190; Wiele ich ieſt co im chlebá ledwie do pułrocża doſtawa: á oſtátek roku w wielkiey nędzy wykonywáią [reliquo anni tempore agunt vitam miserrimam]. ModrzBaz 124; ReszList 164; JanNKar G2v; SkarKaz 489b, 520a; CiekPotr 25; KlonFlis D4; SzarzRyt C3v. Cf »w nędzy być«, »w nędzy umrzeć«.
W przen (32): Abowiem gdy Mniſzy proſte/ álbo poſpolite odzienie z włotzą s ſiebie/ tedy [iu]ſz wten tzás zwłotzą/ wſzyſtki vboſtwá y nędze/ tego ſwiátá/ y przywłotzą ná ſie ſkápicą weſpołek wſzyſt[k]i roſkoſzy/ doſtátki y bogáctwá. KrowObr 139v; Azaſz ſie z iedney ſtrony nędzá oń więc kuśi. RejWiz 92v; Bo więc trudno mędrowáć/ gdzye ſie nędzá lągnie. RejZwierz 115v; piſał wnetki liſty ku wſzyſtkim pánom/ iako go ſyn źle chował/ proſząc dla Bogá/ áby go wyrwáli s tákowey nędze. HistRzym 113; drugą [ręką] rwąc [jabłka] tym ſwą nędzę cieſzył. RejPos B; Teraz żebrze dawſzy w moc dzieciom máiętnośći/ [...] dziś go nędzá chłośći. HistLan Bv; Iáko mogąc nieborak odgryzał ſie nędzy. HistLan Bv; Niepoććiwość nędzę płodzi. RejZwierc 232; Acżći więc drudzy bywáią/ Co ſie z nędze wygryzáią. RejZwierc [233]v; Opuśćiwſzy docżeſne te zyemſkie roſkoſzy/ Od których go y nędzá y głod nie odpłoſzy PaprPan Cc2v; Tego czáſu doſtátek wáſz/ niechay ich nędze gáśi SkarŻyw 589; gryść ſye nie dam nędzy. PudłFr 20; wſzákći mi y nędzá doſyć duſzna byłá. PudłFr 38; chudzinek belo wiele rodzini yego/ ktore miał znedze podnieſc vola PaprUp G3v; gdy im głębiey kopa/ mniey náyduie/ A miáſto bogactw/ nędze ſię dobiera GrabowSet V3; Albo tym maſz podźwignąć nędzę iego? CiekPotr 26; ále to ná mnie wyćiſka nędzá z niedoſtátkiem CzahTr A3; gdy ćię nieſláchetna w tym nędzá ogárnie/ [...] W ten cżás dopiero poznaſz iák ma nędzá rogi CzahTr C, B2v; Ná łokćiách ná kolánach rożney máśći łáty. A z cżobotow dźiuráwych wyglądáią wiechćie: Ták ćię nędzá vbierze KlonWor 41; Y kto tą nędzą ludzką ręce ſwoie krwáwi KlonWor 76.
Frazy: »nędza głodze« (1): kogo dobrowolnie/ táka nędzá głodze RejZwierz 140v.

»[kogo] nędza gniecie« (1): Acz mię trochę nędzá gniećie To też od cierpię ná ſwiećie RejRozpr E3.

Zwrot: »nędzę klepać; nędza [komu] doklepuje« = duriori fortuna conflictare Mącz, Cn; defici rebus necessariis, degere vitam in egestαate, destitui omnibus, egere acriter a. rebus omnibus, in egestate a. in summa mendicitate esse, inopia a. infesta fortuna premi, laborare penuria omnium rerum, miserescere, miserum esse a. fieri Cn (7;1): RejWiz 72; Omnes quibus res sunt minus secundae [...], Wſziści ći którym nędzá yáka doklepuye Mącz 406d, 98a; MWilkHist E4v; y ieſli ſię tákowi nie obacżą/ nie tylko kroleſtwá niebieſkiego pozbędą/ ále y oycżyzny y pocżćiwośći/ á k temu dobrey ſławy [...] poſtradáią/ á w vboſtwie do śmierći nędzę klepác [!] muſzą. WerGośc 225, 215; CiekPotr 4; KlonWor 50.

Personifikacja (7): Aż ieden dobri drug lékárz s przedmieſciá/ ijmieniem Nędza/ pocżnie przy nijm vſtawicżnie byćz ForCnR D2, D2v [2 r.], D3v; Teras Polacy obie nas przebierzmowali, Mnie ROSPVSTA, á corkę moię zowią NĘDZA. CiekPotr 3, 2 [2 r.].

Przen (11):

nędza czyja (1): Iż ony nędzne ſzalone niebożątká wnet vźrzawſzy vpadek ſwoy á niegotowość ſwoię/ wnet ieły żebráć v onych drugich gotowych/ áby cżym wſpomogły onę nędzę ſwoię. RejPos 342.

Szereg: »głod i nędza« (1): Tám [w niebie] tylko ſą gody/ ná ktorych ſami wezwáni weſelą ſię/ okrom ktorych głod y nędzá pánuie. SkarJedn 3.
a) O bogactwie, zwykle połączonym z odmawianiem sobie wszystkiego (3):

W połączeniu szeregowym (1): Bo ſie iuż oni chłubili nie tilko bogáctwy docżeſnemi ſwemi/ ále ſie im zdáło iż nie było nád nie/ áni vcżeńſzych/ áni mędrſzych/ áni doſkonálſzych w wierze/ áni w ſpráwach ſwoich. A Pan/ iáko ſłyſzyſz/ iż to nędzą/ vboſtwem/ ſlepotą á nágoſcią zowie ſwiátá tego. RejAp 42v.

Wyrażenia: »nędza bogata« (1): [Midas] Ręce do niebá wznośi/ Odpuść Pánie/ á téy Głodnéy hoynośći pozbaẃ/ y nędze bogatéy. KochDz 107.

»nędza świata tego« (1): RejAp 42v cf W połączeniu szeregowym.

Wyrażenie przyimkowe: »w nędzy« (6): RejRozpr E3v; RejKup e5v; Coż nam náſze pyeniądze pomogły/ co złoto. Cochmy ich w wielkiey nędzy po ſwe cżáſy wſzytki/ Názbyeráli/ teraz ſie rozlecą ná zbytki. RejWiz 104v, 51v; RejZwierz 116v; Zbytnim łákomſtwem/ człowiecze nádęty/ Y ważyſz gárdło ſzukáiąc pieniędzy: Przedśię ſwoy żywot trawiſz w wielkiéy nędzy. PudłFr 43.
b) Majątek zdobyty życiem pełnym wyrzeczeń [czyja] (1): Nátkawſzy pełne kąty/ odbyeżeć ich muśi/ A gdy ſie nie nádzyewa śmierć ſie oń pokuśi. A onę iego nędzę inſzy márnie drapyą RejWiz 104v.
a. Zubożenie kraju (1):
Zwrot: »do nędzy przywieść« (1): te niedoſtátki ktore w Polſzce ſą wrychle do oſtátniey nędze przywieść mogą. PowodPr 78.
[[Kwalifikacja niektórych użyć znacz. 1. i 2. niepewna z powodu wieloznaczności kontekstów].
3. Niedoskonałość, słabość, ułomność [w tym: w pl (2)] (13):

nędza czego [= coś nędznego] (2): RejWiz 11 cf W przen; RejPos 121 cf »w nędzy«.

nędza czyja [w tym: pron poss (6), G sb i pron (2), ai poss (1)] (9): O nędzo/ o ſlepoto narodu błędnego/ Iż ni łáſki nie bacżyſz/ áni ſtráchu ſwego RejWiz 50v; RejPos 85v, 179, 193, 309v, Ooo2v; A w tymeſmy przez długi cżás trwáli/ ſami ſobie dobremi śię zdáli/ nie znáiąc ſwych złośći/ mieliſmy ſwą nędzę zá lubośći. ArtKanc P6; LatHar 485. Cf »nędza ludzka«.

W połączeniu szeregowym (1): Bog Ociec twoy/ obacżywſzy nędzę/ nikcżemność/ á krewkość twoię/ iżeś ty temu żadnym obycżáiem nigdy doſyć vcżynić nie mogł/ [... ] zlithował ſie nád onym nędznym vpadkiem twoim RejPos 179.

W charakterystycznych połączeniach: nędza człowieczeństwa, narodu, rozumu; pomścić się nad nędzą (2); upaść w nędzy, uznać się.

Zwroty: »na nędzę przyść« (1): O iudáſſu móy mily przyiácielu/ [...] na iakąs to nędzę przyſſedl/ ijż będątz mym zwolenikiem/ zradzitz mię chceſs. OpecŻyw 105v.

»w nędzę upaść« (1): Bo kiedyſmy w tákie nędze vpádli/ odrzuciwſzy poſłuſzeńſtwo/ y wolą Bożą wzgárdźiwſzy/ thedy ono ſámo przeciwko ták wielkim złośćiam ieſt nam od Páná Bogá dáne lekárſtwo KuczbKat 395.

Wyrażenie: »nędza ludzka« (1): A ieſliby kto [...] tákowe nędze ludzkie obacżył [...] y ktemu ieſzcże dobrze obacżył wſzyſtkę ſkłonnośc náſzey nátury ku złemu/ iákoż tedy niebędźie mogł z wielką chucią przyſtoynego ſzukác lekárſtwá do tey złośći ták wielkiey KuczbKat 395.
Szereg: »nędza i krewkość« (1): áby ten ktory przez ćię racżył ſię sſtáć vcżeſtnikiem náſzey nędze y krewkośći/ zá przycżyną twoią/ vcżynił nas vcżeſtnikámi chwały ſwey y ſzcżęśliwośći LatHar 485. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
Wyrażenie przyimkowe: »w nędzy« (1): á choćby [wierny] vpadł w nędzy cżłowiecżeńſtwá ſwego/ choćby ſie obłądził/ wſzędy on zágląda zá nim okiem miłoſierdzia ſwego RejPos 121.
W przen (1): O nędzo o ſlepoto rozumu tákiego RejWiz 11.
4. Niegodziwość, zło [w tym: w pl (1)] (10):

nędza czyja [w tym: pron poss (5), G pron (2), pron poss i ai poss (1)] (8): Tákże też thy vcżyń/ vznawſzy ſie w tey nędzy ſwoiey á w thym vpadku ſwoim/ nárzekay á płácż ſam ná ſię/ iżeś ſie dał zwieść ſwiátu á cżártu ſproſnemu RejPos 309v, 20v, 87, 87v, 116v, 210v, [226]v. Cf »nędza ludzka«.

W połączeniu szeregowym (1): Day nákoniec wiekuiśćie przebywáć w wiekuiſtych páłacách twoich/ żadney nędzy/ odmiennośći/ y ſkáźie nie podległych. LatHar 645.

W charakterystycznych połączeniach: płakanie nad nędzą, zasmucenie; [kogo] ratować w nędzy, rozmyślić się, upaść, uznać się, [kogo] wspomoc.

Wyrażenia: »nędza grzechu« (1): bo Opáth to ieſt Bog/ kthory przez ſyná ſwoiego iedynego záwżdy nas ćiągnie przes łáſkę/ z nędze grzechu/ a dáwa nas ku wychowániu rybithwowi/ ktory ieſt káżdy práłat HistRzym 40.

»nędza ludzka« (1): Płákánie też y záſmucenie ſerdeczne nád grzechámi y nędzámi náſzemi y ludzkiemi/ y práwa pokuta do niebá prowádźi SkarKaz 638a.

Szeregi: »nędza a (i) grzech« [szyk 1:1] (2): nędzny á vpádły cżłowiek/ gdy vpádnie w nędzy twoiey á w grzechu ſwoim/ ni przez co inſzego ſnadniey nie może przydź kn vbłagániu gniewu Bogá Oyczá [...] iedno przez tę ofiárę/ kthorą raz ſam Pan kryſtus vcżynić racżył RejPos 87v; SkarKaz 638a.

»nędza a upadek« (5): iż ten Pan twoy [...] dobrowolnie przyiął mękę á śmierć dla nędze á vpadku twoiego RejPos 116v, 20v, 87, 210v, 309v.

Wyrażenie przyimkowe: »w nędzy« (3): A rozmyſl ſie w nędzy ſwey/ ieſliże ſam nie leżyſz iáko opucbły w złoſciach ſwych RejPos [226]v, 87v, 210v.
5. O ludziach (16):
a. O pojedynczym człowieku (10):
α. Człowiek ubogi lub niskiego stanu; homo tressis, homuncio Mącz (7): gdy zaś kto morderſtwa/ cudzołoſtwa/ porubſtwa/ i inſzé wſzelakié złoczyńſtwa płodźi/ tęmu wſzyſtko przepuſzczono chyba że by był barzo wielką nędzą. MurzNT 88v; Mącz 463c; Prośwá Bogá/ by nędzá/ záwżdy nędzą byłá/ Boby náiu oczymá tá nie przenośiłá. PudłFr 65.

W przeciwstawieniu: »nędza ... pan« (1): A też to nędzá nie Pan/ co w ſuknie y w liśie Sługi nośi KlonWor 56; [Boć to będzye cżęſto [bogata żona biednemu mężowi] wymawiáłá/ Iam cie nędzo pánem vdziáłáłá. WirzbGosp B3v.]

Szereg: »nędza i chudzina« (1): żem też wżdy y ia ieſt cżłowiek (choćiaż nędzá y chudźiná licha) ná kſztałt y wyobráżenie Boże ſtworzony CzechEp 53.
Przen: O pionku (w antropomorfizowanym opisie gry w szachy) (1): támże też y Kſiędzá Zábiłá s proce/ iáko mogłá/ nędzá. KochSz B3.
β. Człowiek słaby fizycznie, wycieńczony (1): Senium, Nędzá/ lichotá/ dziwak/ dzywność. Mącz 382b.
γ. Istota nic nie znacząca (o człowieku wobec Boga) (1):

W połączeniu szeregowym (1): á coś thy ieſt/ iáko cie piſmo zowie/ proch/ nędzá/ błoto/ złamáne ździebłko przed nogámi iego. RejPos 201.

δ. Wyzwisko odnoszące się do kobiety (1): A wieczey ſłuchas tey złęy nędzę [!] [tj. swej żony] Ktora naczie ſydła przedżie. RejKup N.
b. Coll. (6):
α. Ludzie ubodzy, niskiego stanu; faex, sordes Mącz (3): Sordes urbis, Poſpolſtwo/ nędzá/ vboſtwo. Mącz 403a, 125c.
Wyrażenie: »nędza zacna« = ludzie pozornie bogaci (1): Zaſz niewieſz iáko mądrzy/ náſze dworſtwo [= dworzan] zową/ Nędzą zacną/ á wołem chudym z złotą głową. RejZwierz 23.
β. Istoty nic nie znaczące (o ludziach wobec Boga) (2): LubPs X4v marg; Niech nas twe wodze w zabiegu w śćiągáią. Iednák Oycewskim karz nas nędzę prętem RybGęśli D2.
γ. Ludzie nieszczęśliwi (1): Wiem zem ia wiele vżył dzywnych krzywd na ſwiecie Ale to ſzpetna walka gdzie fie nędza gniecie RejJóz L5.
6. W funkcji ekspresywnej (3):
a. Wyraża zaprzeczenie, niedowierzanie: nic wcale (1): A nędzęśćie wy ſłyſzeli Y iák mowićie widźieli. Ták to ſobie wymyślaćie MWilkHist L2.
b. Fraza: »daj się nędzy« = idź do licha (2): A ty coś mię wioſł dayże ſię iuż nędzy KlonFlis H5; Klon **6.

Synonimy. 1. biada, kłopot, lichota, mizeryja, niefortuna, nieszczęście, trapienie, trudność, ucisk, uciśnienie, udręczenie, upadek, utrapienie; 2. chudoba, kłopot, lichota, mizeryja, niedostatek, ubostwo; 3. krewkość, lichość, lichota, marność, mdłość, nikczemność; 5.a.α. biednik, chudziec, chudzię, chudzik, chudzina, mizerak; β., γ. chudzina, lichota; b.α. gawęda, gawiedź, hałastra, lichota, pospolstwo, ubostwo.

Cf NĘDZARZ, [NĘDZEK], NĘDZNIK, NĘDZNOŚĆ, NĘDZNY

ZZa