[zaloguj się]
[pdf]

1. NIEBO (5552) sb n

e oraz o jasne (w tym w e 2 r. błędne znakowanie).

W temacie pl: niebios-, niebieś- (373), nieb(-) (76); nieb- RejWiz (3), KochZuz, Oczko, KochPs (6), KochTr, StryjKron, KochFrag, OstrEpit, KołakCath, WitosłLut (5); niebios-, niebieś- : nieb(-) WróbŻołt (14:1), LubPs (17:4), Leop (19:4), BibRadz (9:2), Prot (1:1), RejPos (11:2), BiałKat (5:3), BiałKaz (1:1), CzechRozm (20:1), SkarŻyw (1:3), NiemObr (1:1), WisznTr (1:2), GrabowSet (3:17), WujNT (56:2), SiebRozmyśl (1:1), SkarKaz (1:9).

Fleksja
sg pl
N niebo niebiosa, nieba
G nieba niebios, niebów, niebiosów, nieb
D niebu niebiosóm
A niebo niebiosa, nieba
I niebem niebiosy, niebiosami, nieby
L niebie niebiesiéch, niebiosach
V niebo niebiosa, nieba
inne sg G a. pl A - nieba

sg N niebo (429). ◊ G nieba (1924). ◊ D niebu (93). ◊ A niebo (880). ◊ I niebem (176) [w tym zapis: niebiem (3)]; -em (18), -(e)m (158). ◊ L niebie (1585). ◊ V niebo (12). ◊ pl N niebiosa (64), nieba (32). ◊ G niebios (42), niebów (5), niebiosów (4), nieb (1) GrabowSet; niebów BiałKat (2), SkarKaz (2); niebiosów MurzNT, SkarJedn (2), ZawJeft; niebios : niebów SkarŻyw (1:1); ~ -ów (3) BiałKat (2), ZawJeft, -ow (1) MurzNT, -(o)w (5). ◊ D niebiosóm (2); -óm (1), -(o)m (1). ◊ A niebiosa (108), nieba (32). ◊ I niebiosy (11), niebiosami (4), nieby (2); -y RejFig, BudBib (2), CzechRozm, KochPs, GraboWieś, Leop, GrabowSet. ◊ L niebiesiéch (106), niebiosach (13); -ach TarDuch (2), WróbŻołt (2), BibRadz, Mącz; -éch : -ach MurzNT (3:1), Leop (5:1), CzechRozm (8:1), SkarJedn (2:2), WujNT (33:2); ~ -éch (9), -ech (3), -(e)ch (94); -éch MurzNT (3), BiałKat (4); -éch : -ech OpecŻyw (1:2), MurzHist (1:1); ~ -ach (6) MurzNT, Leop, Mącz, CzechRozm, WujNT (2), -åch (3) BibRadz, SkarJedn (2), -(a)ch (4). ◊ V niebiosa (16), nieba (4). ◊ sg G a. pl A nieba (4) RejPos, CzechRozm, PaprPan, GrabowSet.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI —XIX w.

1. Sklepienie niebieskie, firmament, przestworza (weług wyobrażeń biblijnych: materialna powłoka oddzielająca ziemię od nieba właściwego); caelum (a. caeli) Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; aether Mącz, Calep (1349): Dniá ſſoſtégo plomienijé ogniſté powſtaną od ſlońtza záchodu przeciwko niebu rozléwaiątz ſie ku ſlontza wſchodu OpecŻyw 193; PatKaz II 27; PatKaz III 101; Mercurius. [...] ieſth rozmagity a tlukączy ſie: po niebie. FalZioł V 51v; Słonce ieſt [...] nieba y przyrodzenia okraſſa BielŻyw 135, 39, 136; Tak iż też ſtarzy Philoſophi pitagorici powiadali, iakoby niebo było wielkie zwierzę ktorego ſerce ieſt ſłonce. GlabGad E2v, L7v; BierRozm 25; KłosAlg A2v; WróbŻołt 148/4; á on [Bóg] zákrył niebo obłoki ſwemi z kthorych ziemi wodę łáſkáwie wypuſſcza RejPs 216; byłá tam gorá bárzo wyſoka/ ná ktorą gdy wſzedł Alexander/ widziáło ſie mu iákoby blisko niebá był. HistAl M4v; LubPs ff2v, ff3v [2 r.]; áliż dniá cżwartego/ Toż niebo ochędożył ſwiátłoſciámi iego. To iuż możeſz rozumieć ſkąd niebo powſtáło/ Ták ſie s przodku y z wodą y z zyemią mieſzáło. RejWiz 144v; Bo to niebo co widziſz/ by ſłońcá nie miáło/ Pewnieby też by pudło ciemne ſie nam zdáło. RejWiz 153v, 82, 115v, 128v, 143v, 144v (20); Názwał tedy Bog vtwierdzenie Niebo. Leop Gen 1/8, Deut 30/4, Iob 38/29, 37, Ps 146/8, Act 22/6, Apoc 8/13; Bog tedy miedzy temi wodámi wielkie rozpoſtrzenie vczynił co zowiemy niebem BibRadz I 1b marg; Y pátrzyłem á vſłyſzałem Aniołá lecącego w pośrzodku niebá BibRadz Apoc 8/13, I 1a marg, Gen 1/8, Ios 10/13, 4.Reg 7/2, Eccli 16/14[15], Act 9/3; [Sybilla] w ręku miecż goły miáłá/ á pod nogámi iabłko okrągłe z gwiazdami ná kſtałt niebá BielKron 135, 23v, 26v, 46, 127, 455, 467v; GrzegRóżn N4v; Athlas [...], Niewymownie wyſoka górá w Mauritánii/ ná ktorey [...] yeden obrzim Athlas rzeczony ſtoyi niebá rámionámi ſwemi podpieráyąc. Mącz 19a; Mundus [...] hoc est Coelum et quicquid coeli ambitu continetur Swiát to yeſt niebo/ y wſziſtko to co pod nim yeſt Mącz 236d; Occidens, Zachód słóńcá álbo tá część niebá która yeſt ná zachód słóńcá. Mącz 258a, 51b, 148c, 400b; SienLek 28; LeovPrzep B2v, E; Iáko ták cięſzkie niebo záwiſło nád námi/ Iáko ieſt przyſtroiono pięknemi gwiazdámi. RejAp AA5v, 62v, 75, 75v, 98v, 119v, 120, 201; RejPos 140v, 282v; że niebá ktore widźimy ſą nazacnieyſzą cżęśćią świátá/ y trwáią záwżdy bez wſzelákiey ſkázy KuczbKat 380; RejZwierc 128v, 133v, 237; Niemáſz iáko Bog (ludu) ſpráwiedliwy/ iezdzi po niebu ná rátunk twoy/ y w wielmożnośći ſwey po powietrzu. BudBib Deut 33/26, Gen 1/8, Deut 33/28, I 326c marg; Y záśię modlił ſię/ á niebo dáło deżdż/ y ziemiá zrodziłá owoc ſwoy. BudNT Iac 5/18, Act 14/17[16], 22/6, 26/13; á wżdy záś támże [...] powiáda/ iż áż dniá wtorego niebo od wod á wody od źiemie były odłącżone CzechRozm 148, 250; PaprPan Kv; ModrzBaz 81; Roiły ſye po niebie wkrąg łyſkáwice KochPs 114; Dźiéńli po niebie świáło ſwe roźleie/ Nocli świát płaſzczcm czarnym odźieie KochPs 139, 45, 214; ſpał ná mieyſcu onym/ ná ták twárdym y vbogim łożu: miáſto poduſzki kámień/ á niebo miáſto pierzyny máiąc. SkarŻyw 346; y ſtánęło Słońce w puł niebá/ á do zachodu ſię niepokwápiło przez ieden dźień SkarŻyw 503, 32, 56, 81, 483, 589; StryjKron 532 [2 r.]; Gdźie miánowićie w Pſál. 18. opiſuie to nákłonienie ábo ſchylenie niebios/ rozumieiąc przez nie one dźiwne burze/ obłokow ſkupienie/ ćiemnośći zmocnienie CzechEp 162, 101, 162 [2 r.], 166, 239; Pátrzay/ iako twarz białą zdobi wſtyd rumiány: Tákiéy bárwy więc niebo bywa/ gdy świt rány Złoté Słońce vprzédza KochEpit A2v; KochPhaen 1, 7, 8, 9, 11, 16 [2 r.]; KochSz B4; Włożę ná niebo znákomitą pręgę KochPieś 33, 4, 47; Lecz ſámá widźiſz iákié wiátry wſtáią/ Iákié po niebie chmury ſye miéſzáią. KochSob 70; PudłFr 66; ArtKanc F4v, I2v, T11v, V2; A w tym piaſczyſty obłok punkt niebá widomy Záſłonił ZawJeft 13, 13; Sudum ‒ Niebo weſſolę. Calep 1025b, 38a, 256b; GostGospSieb +3v; Niebá nie znáć przed dymem GórnTroas 9; Niebá poſępne/ ocży/ á żal duſzę Rozlicżnie trapi GrabowSet M2; poki niebo grzeie/ Póki weſoła źiemiá roſkoſz dawa/ Szcżebiecą w domiech [jaskółki] GrabowSet Yv, Bv, F3, F4v, Kv, K4v, Ov, T4v; Iedenże to Bóg co y chmury zbiéra/ Y co rozświécá niebo ſłońcém złotym, KochFrag 18; LatHar 193; Ieśli bowiem żeglarze nie będą pátrzáć ná świátłość Niebá/ y pilnowáć znákow onego/ w niepewnych biegách będą ſię tułáć. KołakSzczęśl Cv; RybGęśli Cv; wnet on obraz iego [Julijana Apostaty]/ piorun z niebá ſtrąćił WujNT 39; Gdy bywa wieczor mowićie/ Pogoda będźie bo ſię niebo czerwieni. WujNT Matth 16/2, Matth 16/3, Act 2/2, 9/3, 22/6, 26/13 (10); WitosłLut A6; KmitaSpit B2 [2 r.], C3v, C5; GosłCast 68; Bog ná pocżątku [...] Rozdźielił Chaos ná cżtery oſády [...]. Niebem otocżył wizytko ſwoie dźieło KlonFlis B4, A3v; SapEpit A4; SzarzRyt A3 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (91): OpecŻyw 89; PatKaz I 115v; TarDuch A7v; BielŻyw 148; KlerWes A; ziemiá niebo morze/ żadne nigdy ſtych niewykroczy zobyczáiow ſwoich bez roſkazánia twego. RejPs 152v, 151v, 224; RejKup 14; KromRozm II h; LubPs Qv, ff2; GroicPorz h2v [2 r.], aa2; KrowObr 242v; Widziſz Słońce y Mieſiąc/ niebo/ wſzytki gwiazdy/ Iákoćby tuż nád głową práwie ſtały záwżdy. RejWiz 120v, 52v, 115, 165 [2 r.], 186; Leop Ex 20/11; Niebo/ Ziemiá/ Przepáſći/ Wody/ tu ná tym mieiſcu zá iednę y zá iednáką ſię rzecz rozumieią BibRadz I 1a marg; ále źiemiá leſt wielka/ niebo wyſokie/ y ſłońce w biegu ſwym prędkie BibRadz 3.Esdr 4/34, Agg 2/7; Stárzy młodym/ młodzi ſtárym będą ſie przećiwić. Słończe/ niebo / y gwiazdy nád ſwoie przyrodzenie ſie okażą. BielKron 136, 32; Prot B2; A ná kończu záwiązał/ iż wſzytko ſthworzenie ná niebie/ pod niebem/ ná ziemi/ pod ziemią/ y wſzytko co iedno ieſt/ dawáło chwałę żywiącemu ná wieki. RejAp 53v, [14], 42, 53v, 84, 119v; GórnDworz L16v, Mm6v; RejPos 6, 20, 46, [77]v, 80 (11); RejZwierc 1; BudBib Ex 20/4, 11; BudNT Act 14/15; że ze trzech rzecży trudnych ku poznániu: to ieſt/ drogi Orłowey ná niebioſách: drogi Wężowey ná ſkále Drogi Okrętowey ná morzu: natrudniey poznáć drogę Młodzieńcá z Almą CzechRozm 130v, 3v, 5, 5v, 148, 168; KochPs 101, 145, 197, 212; przyśionek ſwoy/ to ieſt niebá/ ſłońce/ gwiazdy/ morze/ ziemię/ nádał y ozdobił SkarŻyw A3, 258; bo iádąc miedzy Kurſkim y Baltickim morzem/ [...] nievyrzyſz nic więcey/ iedno piaſki/ wodę/ á niebo StryjKron 72, 602; CzechEp 239, 274, 275; KochPhaen 1; ArtKanc 17, M6v; ZawJeft 17, 20, 36; GórnTroas 13; GrabowSet D2; LatHar 94, 569, 572; WujNT Act 4/24, 14/14, 2.Petr 3/10, Apoc 10/6, 14/7; SarnStat 264; KlonFlis B4; SapEpit [B2]v; KlonWor 79 [2 r.]

W przeciwstawieniach: »niebo ... ziemia (6), przepaść (2)« (5): LubPs aa; Niecżyń ſobie obrazu [...] tych rzecży ktore ſą wzgorę ná niebie/ y ktore ná ziemi niſko/ áni tych kthore ſą w wodzie pod ziemią. Leop Ex 20/4, Ps 106/26; BielKron 123, 462v; KołakCath C3, C5; KlonFlis A4v.

W porównaniach (25):

Jako comparandum [w tym dotyczące wielkości typu: dalszy niż niebo od ziemie (8)] (15): PatKaz III 115v, 122; TEn kamień ieſt barwy zieloney/ iakoby niebo iaſney FalZioł IV 57c; á pewnoſć obietnic twoich ieſt ſnadz ſerſſa niż odniebá do ziemie RejPs 84v; BielKron 32v; OrzQuin Y4v; Ciáło Páná Kriſtuſowe thoć záprawdę nie może być roſciągnione iáko mgłá po niebie RejPos 78; Rozpłynie ſię też káżde woyſko niebieſkie/ y zwinione będą iáko kſięgi niebioſá BudBib Is 34/4, Ex 24/10; Ponieważ tá dumá ieſt dálſza odemnie niż niebo od źiemie. CzechEp 313, 33, 100; WujNT 332; PowodPr 40, 66.

Jako comparatum (10): Tákże niebo by Kryſztał wnet ſie okazáło/ A namnieyſzey chmurecżki ná nim nie zoſtáło. RejWiz 165v; BibRadz Lev 26/19; RejAp 59, 134; SkarJedn 90; KochPs 153; SkarŻyw 93; dla cżego áni ſámo niebo ták nie będźie świećiło/ kiedy ſwe promienie rolpuśći/ iáko Miáſto Rzymſkie dwie te lámpie z ſiebie wypuſzcżáiąc ReszList 180; WujNT 514, Apoc 6/14.

Tłumaczenie znaczenia imienia boga Uranosa (2): SAturnus/ według Poetow piſánia/ był ſyn Vrániuſá Celiuſá/ ktorego zwáli niebem/ á Weſtę boginią Sáturnuſowę mátkę zwáli zyemią BielKron 20, 22v.

W przekładach i nawiązaniach do częściej powtarzanych wersetów Pisma Św.:

Deut 28/12 (4): Otworzy thobie Pan Bog niebo ſkarb ſwoy nálepſzy [aperiet ... tibi thesaurum suum bonum caelum]/ á puſći deſzcz ná źiemię twą czáſu ſwego BibRadz Deut 28/12; RejPos 232, 270v; Y zebrał płodné chmury/ y otworzył niebá/ Y ſpuśćił im doſtátek niebieſkiégo chlebá. KochPs 116.

4.Esdr 16/60, Iob 9/8, 37/18, Ps 103/2, Is 40/22, 44/24, Ier 10/12, Zach 12/1 (16): Ale Dawid prorok ſwiadcży iż rozciągnął prawi pan Bog niebo iako ſkorę. GlabGad L8; Extendens coelum ſicut Pellem: [...] A niebos rozciągnął iako skorę WróbŻołt 103/2; LubPs X5v; Leop Iob 9/8, Zach 12/1; Robiłeś (li) z nim gdy roſpośćierał niebioſá [Nunquid extendisti ... caelos]/ mocne iáko zwierćiádła odlewáne. BudBib Iob 37/18, Is 40/22, 44/24, Ier 10/12, 4.Esdr 16/60; CzechRozm 5, 9, 9v; Tyś niebo/ iáko namiot/ rozbił ręką ſwoią KochPs 154; Y poſtáwił to widome niebo/ iáko ſklep wyſoki/ y rośćiągnął ie iáko tablice ábo kxięgi SkarŻyw 258; CzechEp 167.

Prov 3/19 (8): LubPs H4v; Pan w mądroſći vgrunthował źiemię/ á w roſtropnoſći vmocnił niebioſá [stabilivit caelos]. BibRadz Prov 3/19; BiałKat 76; WujJudConf 23; CzechEp 277; On źiemię wſzytkorodną/ ón morze żeglowné: On vtwiérdźił ná wieki niebo nie ſtánowné. KochPhaen 1; WujNT 306; SkarKaz 274a.

Is 40/12, 48/13 (4): Ręká też moiá vgruntowáłá źiemię/ á práwicá moiá rozmierzyłá Niebioſá [et dextera mea mensa est caelos] Leop Is 48/13; BibRadz Is 48/13; Kto zmierzył garśćią ſwą wody/ á niebioſá piędzią rozpráwił [et caelos in palmo mensuravit] BudBib Is 40/12; CzechEp 272.

Matth 5/19, 24/35, Mar 13/31, Luc 16/17, 21/33 [w tym: niebo i ziemia (35)] (37): iż ſnadz pierwey przyſtoyniey aby niebo y ziemiá zniſſczáłá/ niżli by kiedy miáło zniſſczeć miłoſierdzie twoie RejPs 131; Niebo y ziemia przemienią ſię/ ale ſłowo moie nigdy ſię nieprzemieni. SeklWyzn Cv; SeklKat E3, S3; RejKup k7v; MurzNT Mar 13/31; KromRozm III B8v; LubPs P marg, X4 marg, bb3 marg; Leop Matth 5/19; Nieboć y źiemia przeminie [Caelum et terra transibunt]/ ále ſłowá moie żadnym ſpoſobem nie przeminą. BibRadz Luc 21/33; á ſwiát niebo y ziemiá wſzytko ſie ſpádáć á odmienić muśi/ á ſłowá iego ſwięte nigdy odmienione być nie mogą. RejAp 42; Bo zyemiá y niebo zginąć muśi/ á ſłowo Páńſkie muśi żyć ná wieki. RejAp 120, 172v, 175; RejPos 5, 6, 132v; RejZwierc 2v, 256; CzechRozm 91v [2 r.]; ModrzBaz 144; CzechEp 113 [2 r.]; ReszPrz 5, 6; ArtKanc K10v; KołakSzczęśl B2v; A łácwiey niebu y źiemi przeminąć [Facilius est autem caelum et terram praeterire]/ niż iedney kreſce z zakonu vpáść. WujNT Luc 16/17, przedm 31, Matth 5/19, 24/35, Mar 13/31, Luc 21/33, k. Aaaaaa2.

Hebr 1/10 [w tym: niebo i ziemia (10)] (12): RejPs 149v; Leop Hebr 1/10; Tyś Panie na pocżątku vgruntował źiemię/ a niebioſá ſą ſprawy rąk twoich [et opera manuum tuarum sunt caeli]. BibRadz Hebr 1/10; SarnUzn C5v; BiałKat 108v; BiałKaz E3v; CzechRozm 35v [2 r.]; Twoy czyn ieſt niebo/ twoich rąk robotá Gwiazdy iáſnieyſze wybránégo złotá KochPs 11; LatHar 168; WujNT Hebr 1/10; SkarKaz 486a.

W charakterystycznych połączeniach: niebo ciemne (3), ciężkie, dokończone, dzielone, gorające, mocne (2), nakłonione [ku czemu], niestanowne, odłączone, ozdob(io)ne (3), pełne [czego], piękne (3), porządne, posępne, przezroczyste (2), rozne [od czego], (o)sadzone [czym] (2), szyrokie, (prze)śliczne (2), tajne, wesołe (wesela pełne) (2), widome, wielkie, zawieszone, zwinione; niebo czerwieni się (2), (po)daje [co] (2), grzeje, kapać będzie [czym], (z)mieni się (odmieniać się musi) (3), obłoczylo ziemię, odstąpi (2), otwarza się, pobudza, rozpuści się, sączy wodę, skazi się, służy [komu] (3), wykracza [z czego], zamiesza się, zapali się; część nieba (niebios), [jakie] miejsce, nachylenie (schylenie, nakłonienie) (3), piękność, początki, poł(owica) (3), postawa (2), sposob, (po)śr(z)odek (12), trzask, wielkość; na kształt nieba, w poł (2), w pośrzod (3); być blisko nieba, sięgać, upatrować, nie znać (2); z nieba gwałt, mroz, (prze)strach(y) (2), szum (2), światłość (jasność) (10); z nieba dawać [co], kapać, oświecić (2), płynący, pospądzać (rozpędzić) (3), przyzwać, stargnąć, strącić, uderzyć, ukazować, zdjąć, zgladzić, zrzucić (zrzucony) (2), zwabiać, zwieść; dalekość (aż) do nieba, drabina, słup; budować (aż) do nieba (2), iść, rzucać, wstać, wymiatać, wzięt, wznosić; kazać niebu, przypatrzyć się (3), przyrównać; obracać [co] (aż) k(u) niebu, rzucić, wstać, wysypać, wzruszyć się; natknąć [czym] niebo, ochędożyć (2), odziewać, okrywać (zakry(wa)ć) (4), oświecić ((roz)świecać) (3), (przy)ozdobić (2), podpierać, pozłacać, przejźrzeć (ujrzeć) (2), przenikać, szpecić, widzieć, zaćmić, zapalić, znać; na niebo włożyć [co], wniesion (przeniesion) (2); pod nieb(i)o(sy) nieść (niesiony) (2), skakać, stawić; ciskać w niebo, rzucić, strzelać; wielki w niebiosa; pod niebem mieszkać, wylągnąć się; dalekość na niebie (2), droga, dym, dzień, figura (2), koło, kraina, miejsce (2), natura (2), okrąg, plaga (2), porządek, słopień; na niebie mieszać się, moc mieć, naleźć, panować, patrzeć (upatrować) (2), rozeznać, stworzyć, ukazać, widzieć (widać, ujrzeć) (5), znaleziony; po niebie krążyć, mieszać się, rozciągniony, rozlać, rozwodzić, tłukący się, wozić; pytać się o niebie; w niebie miejsce mieć, tkwić (2); między niebem i ziemią dalekość, rowność, w śrzodku, wieszać się (wisieć) (2).

Przysłowia: á co ią mam to ia mam/ á po moiey ſmierći niech chceli y niebo vpádnie á Skowronki potłucże. RejZwierc 37v, 188v; By niebo vpáśdź miáło/ nie zna cnotá ſkázy GosłCast 10.

á ſtolec máieſtatu krolewſkiego iego będzie tak iáſny y ták trwáły iáko Słońce y Mieſiąc ná niebie RejPs 133; iest to rzecz iaesna [!] iakosłonce na niebie ActReg 163.

áby rozmnożyły ſie dni żywothá twego y ſynow twoich/ w źiemi ktorą obiecał y przyſiągł dáć Pan oycom twoim/ dokąd niebo będzie trwáć nád źiemią. Leop Deut 11/21; KochPs 120.

Frazy: »błyska się na niebie; z nieba błyskający« [szyk zmienny] (1;1): Ognie z nyebá błyſkáiące práwie zyemią wſtrząſáyą LubPs R5; Micat ignibus aether, Błyska ſie ná powietrzu ná niebie. Mącz 220c.

»niebo brzmi, grzmi, huczy« [o wielkim hałasie] (1:1:1): A w bębny vderzyli ták áż niebo grzmiáło. StryjKron 702, 240, 702.

peryfr. »Febus puł nieba objechał« = minęło pół dnia (1): A Phebus iuſz puł Niebá był obiechał iáſny/ [...] Zá czym Niemcy pierzchnęli StryjKron 528.

»głos wynosił się aż ku niebu; krzyk wynosił się do nieba; podnosić głos aż ku niebu« = clamor ascendit (usque) ad caelum Vulg, PolAnt (1; 1; 1): Obacżył tedy Iudás że ſie záięłá bitwá/ á krzyk woienny wynoſił ſie do niebá by trąbá Leop 1.Mach 5/31; trąbili w trąby ktoremi godło dawano/ podnoſząć ták głos ſwoy áż ku niebu [et clamaverunt in coelum]. BibRadz 1.Mach 4/40; BudBib 1.Mach 5/31.

»grom trzaska z nieba« (1): Y Szumi lás od wiátru/ y gróm trzáſka z niebá/ Y déſcz leie by cébrem PudłFr 50.

peryfr. »aż się gwiazdy z nieba rozbieżą« = aż do świtu (1): śiedziéć w nocy trzebá/ Náléwáć winá ſczodrze: áż ſye gwiazdy z niebá Rozbieżą PudłFr 73.

»by się ziemia i niebo przewrócić miało« (1): wſzákżeby ſie zyemiá y niebo przewroćić miáło/ inácżey tego rzecz nie możemy/ iedno że on chleb ieſt ciáło/ á kielich ábo wino kreẃ Páná Kryſtuſowá RejPosWiecz3 [97]v.

»poki na niebie słońca« = na zawsze (1): Imię twoie niezgaſnie/ [...] Poki źwierząt na ziemi/ a na niebie Słońca KochSat [C2].

»pokąd niebo dni sprawuje« = na zawsze (1): Themuć przymierzem wiecznym poruczono y potomkom iego/ pokąd niebo dni ſpráwuie [in die coeli]/ áby ſłużyli Bogu y ſpołu ofiáry cżynili BibRadz Eccli 45/18[19].

»niebo świeci (się), jaśni (a. objaśnia) się« [szyk zmienny] (3:2): RejPos 109v; SkarŻyw 93; Abowiem w pułnocy/ ktorey początek był nowego roku/ niebo iáſną y wdzięczną ſwiátłoſcią przez krotki czás iáſnie ſwiećiło StryjKron 350; ReszList 180; WujNT 514.

»niebo się zaćmiło« [szyk zmienny] (2): A gdy ſie obrácał y tám y ſám/ oto ſię zaćmiło niebo [caeli contenebrati sunt] ze wſząd obłoki y wiatr wſtał BibRadz 3.Reg 18/45; HistHel C2v.

»niebo zagrzmiało; zagrzmieć niebem; by na niebie grzmieć« [szyk zmienny] (1;1;1): Zágrzmiał niebem pan/ y wyrzékł ſłowo ſtráſzliwé KochPs 23; Ale ſkoroś rzekł ſłowo/ á niebo zágrzmiáło/ Wody ſpádły/ á morze ná dół vćiekáło. KochPs 155; PudłFr 21.

»[co] zamykają niebiosa, okrążyło niebo« = co jest na ziemi (1:1): Bo pytayſię mnie o dnioch pierwſzych ktore były przed tobą/ [...] á (pytayſię) od kráiu niebá áſz do kráiu niebá (marg) To ieſt od káżdego ſtwoozenia [!] ktore zámykáią niebioſa. ( —)/ ieſli była táka rzecz wielka BudBib Deut 4/32; ktory [Bóg] ácz bárżo rożne ná świećie ſtworżył rżeczy/ prżećię ták to opátrżył/ iż w tym iego domu/ ktory okrążyło niebo/ zgoda ieſt miedzy bárżo rżeczámi rożnemi/ y ſobie prżećiwnemi. GórnRozm E2.

»zaniosło się niebo [na co]« (1): Ventosa coeli qualitas, Zániosło ſie niebo ná wiatr. Mącz 483d.

»niebo zaschnie« = nie będzie deszczu (1): ábo niebo záſchnie/ iż iuż nam przygorewáią żywnośći náſze RejPos 244.

»by się miało i niebo zepsować« (1): Bo choćby intro zginąć/ cżáſowi folgowáć [= używać życia]/ By ſie miáło po chwili y niebo zepſowáć. RejWiz 174v.

»poki nieba z ziemią zstanie« = zawsze (1): Weſel ſię że nie vſtánie/ Twoie Pánno wyſławiánie/ Poki niebá z źiemią sſtánie. LatHar 496.

Zwroty: »w niebiosa się bić [= wzbijać się]« (1): Ogyen thak zegna, ſtov ognyv wnyebyoſſa ſzyą by na zyemyą vpaday LibMal 1544/89.

»do nieba (do)sięgać (a. dosiąc), dostać; nieba (do)sięgać (a. dosiąc), dotykać; pod nieba sięgać« = być wysokim; caelum tangere HistAl; ad caelum attingere Vulg; pertingere ad caelum PolAnt [szyk zmienny] (8:1;6:2;1): Wieżá ná źiemi nie lęże/ A niebá też nie dośięże BierEz F3v; OpecŻyw 184v; BielŻyw 79; prziſzli ku barzo wyſokiem goram/ ktorych wirzchy widziáły ſie dotykáć niebá HistAl K8, G2; a waz [lege: wąż] bill thak wyelky yſz gdi ſzye na Nogach podnyoſl theda głowa nyeba ſzyegall. LibMal 1554/191; Leop Sap 18/16; BibRadz Gen 11/4, Dan 4/8; BielKron 14v, 319; GrzegRóżn Hv; BudBib Sap 18/16, Dan 4/11[8], 20[17]; KochPs 170; Iákie Phenix ná leśiech Arábſlkich widány Ná ſobie ma/ to złote to śrebrne odmiany. Ten ſam ieden dni trawiąc cżęſto ſkrzydłem gory Pod ſame niebá śiąga/ y wiátr śiecże piory, WitosłLut A3v; SkarKaz 82b.

»pod niebom, przez pośrzodek nieba, po niebie latać; lecący (a. latający) w pośrzod nieba« [o ptakach lub analogicznie do nich o ludziach] = volare a. volans per medium caeli Vulg; volare in medium caeli PolAnt [szyk zmienny] (2:1:1;2): ábyśći[e] [...] ſobie nieutzynili rytego podobieńſtwá [...] wſzelkich zwierząt/ ktore ſą ná ziemi/ álbo ptáków/ ktore pod niebem latáią KrowObr 111; By ſie w ſkáłę zákopał/ by pod niebem latał/ Pewnie przed nią [śmiercią] nogámi padſzy będzye trzpiatał. RejWiz 86v; RejAp 162v; BudBib Deut 4/17; y ſłyſzałem głos iednego orłá lecącego w pośrzod niebá WujNT Apoc 8/13, Apoc 19/17.

»do nieba, ku niebu, w niebo lecieć« = wznosić się wysoko [szyk zmienny] (1:1:1): dym w niebo leći RejWiz 69v, 163; Mącz 133a.

»powietrze i niebo odmieniać« = jeździć do innych krajów (1): gdym do Turek [...] záiáchał/ iżbych zá morze pielgrzymuiąc/ nie tylko iedno powietrza/ y niebá odmieniał StryjKron A3v.

»patrzeć (a. we(j)źrzeć itp.) w niebo (a. niebiosa), ku niebu, po niebie, na niebo« = (in) caelum a. caelos suspicere Vulg, PolAnt, Mącz; contueri in caelum Mącz [szyk zmienny] (11:3:2:1): Ieden gwiazdarz w niebo pátrzał By przyſzłe rzecży powiedział BierEz L; GlabGad B6; A iáko zwykł Anektánábus pátrzyć ná gwiazdy/ wzgłądał w niebo HistAl A7, I7; Leop Gen 15/5; BibRadz Gen 15/5; OrzRozm T; A cżłowiek twarz wynioſłą nieſie przed wſzitkimi Patrząc wozdobne niebo ocżima iaſnymi. KochSat B4; Mącz 406c [2 r.], 468a; GórnDworz Y8v; HistRzym 76v; KochPs 26; SkarŻyw 207, 284; KochPhaen 6.

peryfr. »[kogo] od ziemie podnieść ku niebiosom« = powiesić (1): Nie może być cnotliwy ten, kogo od źiemie Podnioſą ku niebioſom. CiekPotr 72.

»spaść (a. upaść, a. padać itp.), spadły z nieba« = cadere de caelo HistAl, Vulg; descendere a. pluere de caelo PolAnt, Vulg; delabi (d)e caelo Mącz [szyk zmienny] (66:3): HistAl [I3]v; MurzNT Mar 13/25; RejWiz 182; A tegoż dniá gdy wſzedł Loth z Sodomy/ ſpadł iák deżdz ogień z ſiárką z niebá BibRadz Luc 17/29, I 198c marg, Apoc 8/10, 9/1, 16/21; BielKron 135v; Signum coelo delapsum. Znák dźiw z niebá ſpadł. Mącz 180c, 180c, 184a; gwiazdy pádáły z niebá ná ziemię/ ták iáko z drzewá Figowego páda liſcie RejAp 62v; A grad wielki iáko cętnary vpadł z niebá ná ludzie RejAp 138v, 33v, 64, 72v [2 r.], 73v, 74v (16); Mánná im [Żydom] z niebá pádáłá/ ktora im rozmáity ſmák w vſciech ich cżyniłá RejPos 56, 6, 10v, 67v, 89v, 104 (11); BiałKat 283v; RejZwierc 9, 125 [3 r.], 126, [203]v, 204; HistHel C2; BudNT Apoc 8/10; SkarJedn 3; KochPs 69, 159, 205; SkarŻyw 21, 492; GórnTroas 17; KołakCath B3v; WujNT Matth 24/29, Luc 17/29, Apoc 8/10, 9 arg, 1 (11); PudłDydo B3.

»jakoby z nieba spaść« [o niespodziewanym zjawieniu się czegoś] (2): wnet nie wiedzieć ſkąd/ práwie iákoby z niebá ſpádły/ náleźiono przed tym ſzpitalem przez trzydźieśći koni/ ná ktorych pełne wory chlebá nákłádźione były ReszHoz 125; ReszList 170.

»z nieba (s)pnścić (a. spuszczać), miotać, spuszczony; niebo spuściło« = caeli destillant Vulg; pluere a. proicere e caelis PolAnt [szyk zmienny] (14:1:4;2): WróbŻołt 67/9; Leop 2.Mach 1 arg; A gdy vćiekáli [...]/ tedy ná nie puſćił Pan z niebá kámienie wielkie BibRadz Ios 10/11, Gen 19/24, I 281b marg; BielKron 32; RejAp 113v, 114 [3 r.]; CzechRozm 43, 183v; Który śniegiem/ by wełną/ polá odźiéwá [...]. Lód z niebá miece/ iáko bláchy łupáne KochPs 213; SkarŻyw A3, 492 [2 r.]; CzechEp 47, 264; modlił ſię: á niebo ſpuśćiło deſzcz [caelum dedit pluviam] WujNT Iac 5/18, Act 10/11, s. 602.

»starczeć k niebu« (1): Do tego przydał rzemięśnik vcżony/ Z oblego drzewá ták máſzt wynieśiony/ Iż ſtárcży k niebu z záwieśiſtą reyą KlonFlis E4v.

»stworzyć (a. uczynić, a. sprawić itp.) niebo (i ziemię); niebo (jest) stworzone itp.; stworzenie itp, nieba (i ziemie)« [w tym: niebo i ziemię (139)] = creare a. facere caelum et terram Vulg, PolAnt, JanStat; praeparare caelos PolAnt [szyk zmienny] (166;12;11): OpecŻyw 17, 92, 179; Pyeruey nyſzly pan bog ſtworzyl nyebo y zyemyą yam yuſch była PatKaz II 24, 27, 29v, 32v, 36, 47; KlerWes A; WróbŻołt hh6v, 133/3, 145/6; Tyś poſtánowił niebo y wſſytek okrąg ziemie rozdzieliwſſy dzień od nocy RejPs 109, 151v, 189v, 192v, 203, Ff5; RejJóz C2, Q2; SeklKat D3, N3v, N4v; RejKup ſ4; KromRozm II h, k; LibMal 1554/187v, 188v; BielKom B5; Tyś s pocżątku Pánie zyemię ták możnie vfundował/ A niebioſá mocą rąk twych ná wſzem dziwnye ſpráwował LubPs X4, E2v, V5, X5v marg, aa [2 r.], cc2v (13); GroicPorz h2v, h3, aav, aa2; KrowObr 111; RejWiz 52v, 144v [2 r.]; Leop Gen 1/1, Ex 20/11, 3.Esdr 6/13, Ps 145/6, Is 42/5; 1. STworzenie Niebá y Ziemie BibRadz Gen 1 arg, *6v, Gen 1/1, 2/4, Ps 113/15, 133/3, Prov 8/27, 3.Esdr 6/13; BielKron A5v, 1 [3 r.], 11v, 438v, 463v, L111; Niechayże tedy poginą Bogowie ktorzy nie vcżynili niebá y źiemie GrzegRóżn H4v, H4v, I3, [L2]v; Prot B2; SarnUzn C5, C6 [2 r.], D2; RejAp 84, 86, 119v, 120v, 121 [2 r.]; HistRzym 127v; Bo ieſzcże Moiżeſz piſząc o pocżątku á o záłożeniu niebá y zyemie/ [...] powieda: iż [...] RejPos [137]v, 42 [2 r.], 148v, 294; BiałKat 11, 108v, 201; KuczbKat 10; RejZwierc 1, 2v; BudBib Gen 1/1, Ex 20/11, 4.Reg 19/15, 1.Par 16/26, Ps 95/5 (8); BiałKaz E3 [2 r.], E3v; BudNT Act 14/15[14]; CzechRozm 5v, 7, 14v, 26, 26v (15); Ale pan niebo z gwiazdámi/ Właſnémi ſtworzył rękámi. KochPs 144; tyś niebo zbudował/ Y źiemię rękomá ſwémi vgruntował. KochPs 152, 175, 183, 187, 189, 197, 199, 212; y owſzem [Pan Bóg] świát ten wſzyćiek/ niebo y ziemię poſtáwił/ iáko tablice [...] wſzechmocnośći ſwey SkarŻyw 301, 25, 68, 124, 245, 258 (12); StryjKron 1; CzechEp 158, 179, 180 [2 r.], 182, 199 (18); KochPieś 71; ArtKanc M6v, P14, Q19v, V2; Ták iż Tátar ſtráſzliwych/ Moy rym dośięże [...] Sławiąc/ iák przez ćię niebá ſą ſtworzone/ Ich vbior/ z gwiazd błyſzcżących/ Ze rowne łąkom GrabowSet E2v, D2; LatHar 62; WujNT Act 4/24, 14/14, 2.Petr 3/7, Apoc 10/6, 14/7, k. Xxxxx4; SarnStat 264; SkarKaz 274a [4 r.], 486a [2 r.]; Bog ná pocżątku gdy niebo y źiemię Stworzył y morze/ y żywych duſz plemię: Rozdźielił Chaos ná cżtery oſády KlonFlis B4; SzarzRyt B4.

peryfr. »jeszcze światła z nieba użyć« = pożyć jeszcze (1): Mogą ieſcze twé oczy świátłá z niebá vżyć. GórnTroas 38.

»świecić na niebie, jako w niebie« [szyk zmienny] (4:1): Rzekł Ezop/ ćiebie [przyrównywam] ſłońcowi/ A twą rádę mieśiącowi: Bo ty świećiſz iáko w niebie/ Ci máią iáſność od ćiebie. BierEz Gv; Słońce dawa ten pożytek ſwiecąc nam ná niebie/ Ożywia wizytki rzecży łudzyom ku potrzebie. PaprPan V3; KochPs 44, 131; KochFr 127.

»tykać się nieba« = być bardzo wysoko (1): KTo mi dał ſkrzydłá/ kto mię odźiał pióry/ Y ták wyſoko poſtáwił/ że zgóry Wſzyſtek świát widzę/ á ſam iáko trzebá Tykam ſye niebá? KochPieś 11.

»ukazać (a. okazać) się na niebie« [w tym: o zjawiskach cudownych (9)] = apparere a. parere a. visum esse in caelo Vulg [szyk zmienny] (10): Wdzyęcżna modrość ná niebie wnet ſie okazáłá/ Ktorą ſwiátłość ſłonecżna prawie wyiaśniáłá. RejWiz 165v; RejAp 98v [2 r.], 100, 126v; Ten krzyſz święty/ ná ſkońcżeniu świátá [...] napierwey ſię ná niebie vkaże SkarŻyw 399; Tegoż Roku w Moráwie nád Ołomuńcem trzy Słońca vkazáły ſię ná Niebie. StryjKron 757; WujNT Matth 24/30, Apoc 12/1, 3.

»na niebo wstępować« [o księżycu] (1): kśiężyc/ ná niebo wſtępuie GrabowSet H.

»pod niebo wylecieć« = zostać wysadzonym w powietrze (1): Sokół [= nazwa twierdzy] z pérzynámi Aż pod niebo wylećiał weſpół z obróńcámi. KochJez A4v.

»pod niebo wynieść, wzniesiony; iść, podniesion ku niebu; podnosić się do nieba« = być bardzo wysoko, wysokim; ascendere usque ad caelos Vulg [szyk zmienny] (1:1;1:1;1): Bo ſie tám [na morzu] ſnadz y namędrſſemu ſpráwy iego pized ſtráchem muſſą pomylić gdi iednim rázem zda mu ſie iż ieſt ku niebu ná wodách podnieſion á drugi raz mu ſie zda iákoby miał vpáſć do głębokoſći piekielney. RejPs 160v; Pátrzże gdy mocne wiátry prochy wzgorę wznoſzą/ A iż ie tám pod niebo wyſoko wynioſą RejWiz 151; Leop Ps 106/26; Támże ſą dwie wyſokie gorze ná ſkále/ kthore idą ku niebu wyſoko BielKron 278v; KochPs 132.

»wznieść (a. podnieść) łeb (a. głowę) do nieba, w niebo, ku niebu« = podnieść głowę (1:1:1): RejPos 70v; CzechEp 37; Kotowſko [= kot] [...] Poſadźiwſzy ſkowronká wznieſie łeb do niebá. CzahTr L.

»[co] z niebem wysokością zrownać« (1): iáko y po Potopie ludźie Bogu przećiwnie/ piérzchliwie fundámentá zákłádáli/ Wieżę Babel buduiąc/ którą z Niebem wyſokośćią zrównáć chćieli OrzQuin I3v.

»zstąpić (a. (z)stępować), przysć z nieba« [w tym: o ogniu (25)] = de caelo a. e caelis descendere Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (24:2): Abowiem od ogień w ſtárym zakonie/ ktory z niebá ſtępował/ y ony ofiáry pożerał/ [...] ſmierć Páná I: Kryſtá znamionował KrowObr 87v; Leop 2.Par 7/1, Apoc 13/13; Spráwi to Pan/ iż miáſto dżdżá ſpádnie proch y popioł ná twoię źiemię/ ktory z niebá przyidźie ná ćię BibRadz Deut 28/24; BielKron 41, [842]v, 97; RejAp 112, 113, 169v; RejPos 331 v; BudBib 4.Reg 1/10 [2 r.], 12 [2 r.], 14, 2.Mach 2/10; CzechRozm 240; To widząc Epiphániuſz/ vyrzał teſz záraz/ iſz ſzátá biała zniebá zſtąpiłá ná Lucyaná y ogárnęłá ćiáło iego SkarŻyw 452, 277, 491 marg, 492 [2 r.]; WujNT Luc 9/54, s. 869, Apoc 20/9.

Wyrażenia: »błękitne, modre niebo« (1:1): Widzę tylko brunatne obłoki w krąg ſiebie/ A prętkie błyſkáwice po błękitnym Niebie. KołakCath C5; KlonFlis G2.

»cyrkiel na niebie« = horyzont, widnokrąg (1): Horizon, Latine determinans, Krés álbo cyrkiel ná niebie yákogo któ może wokoł po ziemi oczyma ogárnąć. Mącz 158b.

»cyrkiel (a. cerkieł) na niebie« [o ekliptyce i zwrotnikach] = signifer, tropicus, zodiacus Mącz (2): Tropicus, [...]. Et sunt dno cirkuli qui dicuntur Tropici, Dwá cyrklá ná niebie ná których ſie słóńce obráca álbo ráczey prziwráca y odwráca. Mącz 466c, 512d.

»(jak(oby)) deszcz z nieba« = pluvia de caelo Vulg, PolAnt (6): PowUrb +3v; Leop Gen 8/2; BibRadz Gen 8/2; Swiátá nie znáć w kurzáwie: Rzéki dnem vćiekáią/ A zágorzáłé źiołá dżdżá z niebá wołáią. KochPieś 40; PudłFr 66; Z vſt twoich płyną ſłowá iák deſzcż ćichy z niebá SapEpit B.

»grad z nieba« (1): Grád z niebá RejAp 139 marg.

»(jako) grom z nieba« (2): RejAp 166; á przydzye ſrogi ſtrách á grom nád nimi z niebá iego/ gdy będzye ſądził wſzytki gránice ſwiáthá tego RejPos 262.

»gwiazda (jest) na niebie, w niebie« [szyk 4:1] (4:1): Canis seu canicula signum coeleste, Pſia gwyazdá ná niebie Mącz 33c; SkarŻyw 27; CzechEp 172; KochFr 57; Iedno niebo/ iedno ſzczęśćie błogoſłáwionyeh: [...] ále nie ieden podźiał onego ſzczęśćia. Iáko gwiazdy wſzytkie ſą ná niebie: ále nie iednáko wſzytkie świecą. SkarKaz 549a.

»jako gwiazdy na niebie« [o wielkiej ilości] = sicut stellae caeli, tamquam sidera caeli Vulg (5): Rozmnożę plemię twoie/ iáko gwiazdy ná niebie Leop Gen 26/4; BielKron 13; plemię twoie będzie iáko gwiazdy ná niebie y piaſek w morzu SkarŻyw 285, 286; WujNT Hebr 11/12.

»(jak) na niebie gwiazda« [o wyróżnieniu] [szyk 2:1] (3): EVrifilus y Pirus chociaż mężni byli/ Iuż temu wierz że ći dwa męſtwo im odięli/ Abowiem ſie tym báwi káżdy s tego gniazdá/ Y tymże v nas ſłyną iák ná niebie gwiazdá PaprPan H4v; Spráwy iego znácżnieyſze niż gwiazdy ná niebie PaprPan Eev, C3v.

»w niebo idący« = wzbijający się ku górze (1): Ono tám Troia/ widźiſz dymy oné W niebo idącé GórnTroas 68.

»pod inszym niebem« = gdzie indziej (1): ieſli w Aegiptćie co Ptolomeuſzowégo czáſu [wody ciepliczne] ważyły/ iáko dźiś v nas zá táką odmiáną pod inſzym Niebem ważyć máią? Oczko 30v.

»jasne (jest) niebo« [w tym: w jasnym niebie (3)] = caelum vernans, caelum nitescit Mącz [szyk 5:3] (8): PatKaz III 122; Wſtąpili ná gorę [...]/ gdzye tám widzyeli Páná Bogá Izráelſkiego/ á pod nogámi iego iáko kámień Száfirowy/ álbo niebo gdy ieſt iáſne. BielKron 32v, 264v, 448v; Mącz 247d, 484a; SkarJedn 90; BielSenJoach 2.

»kometa na niebie« (1): Tákże y mieśiąc y gwiazdy/ puſzczą z śiebie [...] miegotánie. Iáko więc po onych kometách y miotłách ná niebie baczem SkarKaz 5a.

»kraj, koniec, kończyny nieba« = extremum caelorum a. caeli Vulg, PolAnt (6:2:1): [O słońcu] Od iednego końcá niebá áż ná drugi koniec miſternie przeſkákuiąc/ á nikt práwie niedoſwiadczył gorącoſci iego. RejPs 27v, 94; Leop 2.Esdr 1/9; choćiabyśćie byli zágnáni ná kray świátá (marg) wł: niebios. (–) (tedy) was z támtąd zgromádzę BudBib 2.Esdr 1/9; Y nawiodę ná Helám cżterzy wiátry ze cżterzech końcżyn niebá BudBib Ier 49/36, Deut 4/32 [2 r.], 30/4; WujNT Matth 24/31.

»kres na niebie« = horyzont (2): Ora etiam dicitur. Krés á kráyiná ná niebie. Mącz [267]b, 158b.

»miotła na niebie« (1): SkarKaz 5a cf »kometa na niebie«.

»niepogodne niebo« (1): Pluvium coelum, Niepogodne niebo/ záſępione obłoki. Mącz 306d.

»niebo niższe« (1): A niebos rozciągnął iako skorę ktori przykriwaſz wodą wirzchy iego. [Ps 103/2] (koment) [...] wierzchy iego, czuſz nieba nizſzego w ktorim ſą gwiazdy. WróbŻołt hh7.

»ogień z nieba« [szyk 13:1] (14): gdyſz helias modlytwą ſwą z nyeba ognyem, kſyązą y z yego poddanymy ſpalyl PatKaz III 143v; Leop 3.Reg 18 arg, 2.Par 7 arg; álbo ogień z niebá nas pożrze/ álbo miecz domowy nas zwoiuie OrzRozm G2; RejAp 171 marg, Ee3; RejPos 56, 85v, 103v, [108]v, 331; RejZwierc 204; CzechRozm 240; onę cáłą kráinę z miáſtámi/ ludźmi/ y wſzyſtkimi rzecżámi/ [Bóg] ogniem śiárcżánym z niebá wypalił. PowodPr 11.

»okrąg nieba« = firmament (1): Poſpolitym práwem ſłońcu kazał przez godźin 24. okrąg niebá obchodźić/ á dźień y noc czynić SkarKaz 578a.

»okrąg nieba« = horyzont (1): Horizon – Okrągnieba, tak iako daleko widziſz. Calep 488a.

»okrągłe niebo« [w tym: na okrągłym niebie (2), w okrąłym niebie (1)] [szyk 3:2] (5): GórnDworz L15v; Wieczorna gwiazdo/ któréy ná okrągłym niebie/ Ogień nád źiemią goré okrutnieyſzy ćiebie KochEpitCat 110 [idem] 110; KochPhaen 11; O życżliwe świátłośći Niebá okrągłego KołakCath B3.

»pluta z nieba« (1): Ale gdy zła pogodá álbo plutá z niebá/ Iuż pewnie ze pſzenice będzye chwaſt pleć trzebá. RejWiz 100v.

»(po)chmurne (a. zachmurzone) niebo« = nebulosum caelum Mącz (4): Mącz 243b, 446a; Iáko więc piorun trzáſka w niepogodné czáſy/ A niebo chmurné huczy [...]. Táki huk wſtał ná ten czás KochProp 14; A ráno/ Dźiś będzie niepogodá/ ábowiem ſię czerwieni pochmurne niebo [triste caelum] WujNT Matth 16/3.

»porządek nieba« = ordo caeli Vulg (2): Leop Iob 38/33; CZtéry Kołá przednieyſzé káżdému znáć trzebá/ Kto chce lotnych lat biég znáć/ y porządek niebá. KochPhaen 18.

»niebo sklepione (a. zasklepione)« (3): Niebo pięknie záſklepioné/ Wody wzgórę záwieſzoné/ Winną chwałę naświętſzemu Dayćie imięniu páńſkiemu. KochPs 214; SapEpit A2, [B2]v.

»słońce na niebie« (6): RejPs 133; SarnUzn D4v; A iák Słońce ná niebie Bog nam iáſno ſpráwił/ Ták iáſnie ſławę twoię Podole obyáwił. PaprPan V3; iedno ſłońce ná niebie/ wſzytkie gwiazdy oświeca SkarJedn 55; ActReg 163; CiekPotrSzym )? (4.

»spodek niebios« = ziemia lub to, co pod niebem (1): Bogowie ktorzy niebá y ziemie nie vcżynili/ niech zginą z ziemie y ze ſpodku niebios tych [pereant de terra et de his quae sub caelo sunt]. BudBib Ier 10/11.

peryfr. »strzelba z nieba trzaskająca« = piorun (1): Nuż ony ſrogie ſtrzelby z niebá trzáſkáiące/ Tęcże/ burze/ y ognie groźno błyſkáiące. RejWiz 10v.

»stworzyciel (a. (s)tworca) nieba (a. nieb) (i ziemie (a. wszej niskości))« [w tym: w tekście i omówieniach Składu Apostolskiego (29); stworzyciel nieba i ziemie (64)] = qui creavit caelos et terram PolAnt [szyk 61:5] (66): y prziſzyagamy panu bogv sthworziczielowy nyeba y zyemye LibLeg 7/42, 3/33v, 10/97v; BierRaj 18v; O námileyſſy Iezu/ [...] tys ſtworzyciel nieba ij ziemie/ tys pán wſſego ſtworzeniá OpecŻyw 87, 5v, 26v, 89, 140, 176v; BielŻyw 148; RejPs 170, 215v; SeklWyzn B; SeklKat B4, N4; KrowObr 46v; BibRadz Iudith 13/23[24]; BielKron 139v; Tymże obycżáiem gdy rzecżon ieſt Bog Oćiec ſtworzyćielem niebá y źiemie/ nie wyłącżon ieſt Syn/ przez ktorego ſię wſzytko ſtáło GrzegRóżn D2v, A4, C2, D, G4v, L3; SarnUzn C5v, C6; RejPos 57, 145, 190, 191 v, 220; Wierzę w Bogá Oycá Wſzechmogącego/ Stworzyćielá Niebá y Ziemie. KuczbKat 10; WujJud 25; BudBib Iudith 13/23 [24]; CzechRozm 3v, 9v; SkarŻyw 2, 305, 371 [2 r.], 408, 440 (9); CzechEp 174, 199 [2 r.], 274; NiemObr 100, 119, 124, 125; ReszPrz 75; ArtKanc M8v; SCżęśliwa Pánno/ [...] Ktoraś v Bogá byłá w wadze telkiey/ Ze ćię/ zá mátkę obrał/ á wnętrznośći Twey/ zwierzon ſtworcá nieb/ y wſzech niſkośći GrabowSet X3; LatHar 8, 44, 90, 486; WujNT 515, Xxxxx3; SkarKaz 276a; CzahTr B3v; GosłCast 14.

»szyrokość nieba« (1): abowiem wſſytka okrągłoſc ziemie ieſt pod nogami twemi: a ſſyrokoſc nieba nawſſem wpoſluſſenſtwie twoiem RejPs 134.

»tęcza na niebie« (1): ná co dał [Bóg] znák y potwierdzenie pokoiu [...] miedzy ſobą/ á człowiekiem Tęczę álbo Dubę ná Niebie rumiánobrunatną StryjKron 6.

»utwierdzenie (a. śćwirdzenie), rozpostrzenie nieba« = firmament, sklepienie niebieskie; firmamentum BartBydg; firmamentum caeli Vulg; expansio caeli a. caelos a. caelorum PolAnt (5:2): BartBydg 58b; I rzekł záś Bog: Niechay ſie ſtáną ſwiátłá ná utwierdzeniu Niebá Leop Gen 1/14, Gen 1/15, 17, 20; BibRadz Gen 1/15, 17.

»wi(e)rzch, ostatek nieba« [w tym: wierzch, ostatek (1)] = extremum caeli, linea qua circuit caelum, supra caelos PolAnt; summum caeli Vulg (7:1): KłosAlg A3v; MurzNT Mar 13/27; Chwalćie go niebioſá niebieſkie/ y wody/ ktore ná wierzchu niebios. BudBib Ps 148/4, Iob 22/14; O látom nie podległy/ y wieku żadnému/ Stań w wiérzchu niebá/ á światu wſzyſtkiému Okaż ſwoię wielmożność KochPs 83, 84; WujNT Mar 13/27.

»Woz na niebie« = gwiazdozbiór Niedźwiedzicy; Arctos, Septentriones Calep (3): á iáko ieſt rzecż iſta iż ten lud ieſt z drugiey ſtrony gwiazdy pułnocney/ około kthorey ow woz ná niebie obraca ſie BielKron 295; Calep 90b, 970a.

»wypogodzenie nieba« (1): Sudum, Piękna pogodá/ wytárcie wypogodzenie niebá. Mącz 427a.

»wysoki do nieba; wyniosły aż pod niebo« = ad caelum usque munitus Vulg (1;1): Leop Deut 1/28; muſieliſmy iácháć [...] áż do Traciey przez wynioſłe áż pod Niebo kámieniſte y wyſokie Skály Balchany názwáne. StryjKron 777.

»wysokie niebo; wysokość nieba« [w tym: na wysokim niebie (3)] = excelsum caelum Vulg [szyk 8:2] (8;2): LubPs X4v; BibRadz 3.Esdr 4/34; KochPs 170, 187, 197; Tych [gwiazd] trudno iednę z drugiéy ná wyſokim niebie Vpátrowáć KochPhaen 17; Wſtydzęć ſię záprawdę/ o Pánie moy/ podnieść oblicża mego/ w wyſokość prześlicżnego niebá twego. LatHar 145; SiebRozmyśl F4v; GosłCast 14; SzarzRyt A3v.

»wytarte niebo; wytarcie nieba« = ładna pogoda (1;1): Sol repercussus, Záś ſie wyyáſniáyące słóńce/ Pogodá/ Wytárte niebo. Mącz 339c, 427a.

»wzgorę k(u) niebu, do nieba, w niebo« [szyk 4:1] (3:1:1): RejKup cc6; OrzRozm T; Mącz 406c, 434c; á wilk w zgorę ku niebu łeb podniożſzy ná powietrze toż dopiero wyie. CzechEp 37.

»wzgorę, wysoko, z wierzchu na niebie« = in caelo desuper Vulg; in caelis sursum PolAnt [szyk 2:1] (1:1:1): ta gwyazda [morska] yeſth uyſoko na nyebye PatKaz III 126v; Leop Ex 20/4; BudBib Ex 20/4.

»zaburzone niebiosa« (1): Iáko ná was powſtáią ze wſzeeh ſtron widzićie. Záburzone niebioſá/ walki/ głody/ mory BielRozm 6.

»zasępione (a. posępne) niebo« = nebulosum caelum Mącz (2): Tenebricosissimum tempus, Bárzo ciemne záchmurzone záſępione niebo. Mącz 446a, 243b.

»zimne niebo« = zimny klimat, zima (1): Prziucżay ſię gorącu/ i zimnemu niebu/ Przeſtaway kiedi woda może być ku chlebu. KochSat Cv.

»na niebie znak« = znak zodiaku (1): ſłończe ktore obchodzącz then krąg wſzytko oſwieca/ źimie do nainiſzſzego ná niebie znáku ſchodzi GórnDworz L15v.

»znak (a. znamię), cuda, dziwy (są a. jest) na niebie; z nieba znaki są; znamię w niebie« = signum in caelo PolAnt, Vulg [szyk 11:1] (8:1:1;1;1): PatKaz II 58, 58v; Iednak nie możem tego przeć aby na niebie nie były znamiona rzecż przyſzłą złą albo dobrą z woley Bożey vkazuiące GlabGad L7v; Zá tego też Papieżá widano wielkie cudá ná niebie/ ták iż ſie ſámy komety tłukły/ tákież gwiazdy. BielKron 163v; Będą znáki ná Niebie y ná źiemi/ y vciſk wielki miedzy ludźmi BielKron 467v, 163v marg, L1114; RejAp Dd2v; RejPos 46; BudNT Apoc 15/1; WujNT Luc 21/11, Apoc 15/1.

Szeregi: »(i) niebo, (i) gwiazdy; niebo z gwiazdami« [szyk 4:1] (4;1): Bo ſie nigdy nie skażą gwiazdy y niebo. WróbŻołt vv4v; KochPs 144; KochFrag 16; SkarKaz 514a, 519b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.]

»niebo, a (i) morze« [szyk 2:1] (3): KochSat C; Aer interiectus inter coelum et mare. Miedzy niebem y morzem nic ynſzego nie yeſt yedno wiátr. Mącz 162d; Niebo/ á morze/ té dwie rzeczy były Swiát záſtąpiły. KochPieś 32.[Ponadto w połączeniach szeregowych 43 r.]

»niebo, (i) obłoki« (5): RejWiz 115; Mącz 306d; RejPos [136]; gdyś wychodził z polá Edomſkiego/ ziemiá zádrżáłá/ á niebioſá ſącżyły/ y obłoki [caeli ... etiam nubes] ſącżyły wodę. BudBib Iudic 5/4; KlonFlis G2.

»niebo, otchłań« (1): GrabowSet Cv cf W przen.

»niebo, (i) powietrze« [w tym: na niebie, na powietrzu (3)] (7): RejWiz 115, 128v, 154v; BibRadz I Ib marg; Mącz 220c; iáko ſie záburzył wſzytek ſwiát/ iáko ſie zmieniło niebo y wſzytko powietrze RejPos [105]v; StryjKron A3v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.]

»niebo i (abo) słońce« [szyk 1:1] (2): máieſtat Boży [...] z rzecży ſtworzonych/ á miánowićie z niebá y z ſłońcá ná nim biegáiącego ták opiſuie CzechEp 166; KlonŻal D2 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.]

»świat i niebo« (2): S tobą panie mądroſtz/ ktorá zná vcżynki twé/ ij s tobą była gdys tworzył ſwiat ij niebo OpecŻyw 179; RejAp AA5v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»(jako, tak) niebo i (a, albo, tak) ziemia (a. ziemski krąg, a. ziemskie niskości); niebo z ziemią« [w tym: na niebie i na ziemi (11)] = terra (et) caelum a. caeli Vulg, PolAnt [szyk 320:56] (375;1): PatKaz II 130v; RejPs 74v, 94v, 142; RejKup Nv, dd6; BielKom B5v, E5; KrowObr B4v, C3v, 221; RejWiz 7, 11, 112, 127; A vcżynię cudá ná niebie/ y ná źiemi/ krew/ y ogień/ y párę dymową. Leop Ioel 2/30, Is 48/13, 49/13, Ioel 3/16, Zach 12/1; KochZuz A3v; Thákoweć oto ſą pocżątki niebá y źiemie gdy były ſtworzone BibRadz Gen 2/4, Gen 2/1, Deut 28/23, Lev 26/18, Prov 3/19, Is 48/13 (10); BielKron 20, 259v, 467v; KochSat C2; KwiatKsiąż I4; Plaga [...] Clinia, Kráyiná/ Plagá/ álbo Dálekość ták ná niebie yáko ná źiemi. Mącz 302c, 57b; RejAp AA6, [15]v, 16, 22v, 59 (9); GórnDworz H5v, Gg4v, L15v; RejPos 7, 112v, 222v, 274v; RejZwierc 152, Bbb3; BudBib Is 44/24, Ioel 2/30, 4.Esdr 16/57; CzechRozm 9; KochPs 97, 187; bez pomocy y roboty budownicżey ſtánął ten świát/ dziwne dzieło y páłac wſzytkiego co ieſt/ niebo y ziemiá. SkarŻyw 258, 301; StryjKron 241; CzechEp 272; ArtKanc G2v; Calep 206b; GrabowSet P3v, V4; KołakCath B3v; WujNT Mar 13/27, Luc 12/56, Hebr 12/26, Iac 5/18, Apoc 20/11. Cf W przekładach i nawiązaniach do wersetów Pisma Św., »by się ziemia i niebo przewrocić miało«, »poki nieba z ziemią stanie«, »stworzyć niebo i ziemię«, »stworzyciel nieba i ziemie«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 73 r.; w przeciwstawieniach 6 r ]. [Cf uwaga na końcu znaczenia].

»od nieba (aż) do ziemie; od ziemie aż do nieba« (2;2): RejPs 84v; y vyrzy w widzeniu ſłup ogniſty od ziemie aſz do niebá SkarŻyw 118, 347; Od Niebá áſz do źiemie złoty ſznur plećiony/ Ná ktorym ná kxtałt wiádrá ludzki záwieſzony. [!] Wiek [...] ſtárſzy Mędrcy málowáli KołakCath C4v.

»od ziemie do nieba« = wszędzie (2): RejWiz 50v; Ale ow ſzcżebietliwy/ ſzpyegá nań nie trzebá/ Bowiem on ſam wywoła/ od zyemie do niebá. RejZwierz 133.

»z nieba na ziemię (a. ku ziemi)« = de caelo in a. super terram Vulg, PolAnt (12): Thá cżyniłá wielkie cudá/ thák że też kazáłá ogniowi z ſthępowáć z niebá ná źiemię Leop Apoc 13/13; BibRadz Apoc 9/1; RejAp CCv, 62v, 109v, 112, 113v, 114; á gwiazdy z niebá vpádły na źiemię WujNT Apoc 6/13, Act 10/11, Apoc 9/1; PudłDydo B3.

»niebo i zorze« (1): KochFrag 41 cf W przen.

Wyrażenia przyimkowe: »do nieba« = w górę (4): RejWiz 101v; Ma ieſzcże tá wodá y morze tego świátá ſwoie wiátry ktore okrętem náſzym ſzawiáią y rzucáią/ cżáſem do niebá/ cżáſem do przepáśći. KlonFlis A4v. Cf »wznieść łeb do nieba«, »wzgorę do nieba«.

»(aż) do nieba« = bardzo duży, bardzo wysoko; (usque) in a. ad caelum Vulg, PolAnt (27): Wieręby gi wyſypał by miał trzos do niebá. RejWiz 69; y wſtánie á przeidze proch y dym áż do niebá Leop 4.Esdr 15/44; SkarJedn 20; KochPs 165; Obrzymowie [...] miáſtá máią murámi obtocżone áż do niebá SkarŻyw 500, 118, 347; KlonFlis A4v. Cf »krzyk wynosił się do nieba«, »do nieba lecieć«, »podnosić się do nieba«, »do nieba (do)sięgać«, »wysoki do nieba«, »od ziemie (aż) do nieba«.

»spod niebios« = zewsząd (1): Gonić (ie) będzieſz w gniewie/ á wygłádziſz ie z pod niebios [sub caelis] Iehowo. BudBib Thren 3/65.

»ku niebu« = w kierunku nieba; in caelum Vulg, PolAnt; ad eaelum PolAnt (15): Leop Ex 9/8, 10; á wnet dymy wſtały/ Gęſte ku niebu KochJez Bv. Cf »głos wynosił się aż ku niebu«, »ku niebu lecieć«, »patrzeć ku niebu«, »podniesion ku niebu«, »starczeć k niebu«, »wznieść łeb ku niebu«, »wzgorę ku niebu«.

»(aż) ku niebu« = wysoko (2): wzruſzy ſię proch y dym áż ku niebu [usque in caelum Vulg] BibRadz 4.Esdr 15/43. Cf »iść ku niebu«.

»pod niebo« = do góry, w kierunku nieba (2): Słuchayćie słucháiąc/ drżenia głoſu iego y dzwięku z vſt iego wychodzącego. Pod wizytki niebioſá [subter omne coelum] powracá iy BudBib Iob 37/3; Iuż y trąby pod niebo dźwięk rozny puſzcżáią. SapEpit B3.

»pod niebo« = bardzo wysoko (8): LudWieś A3; będzyem wieżę ſtáwić pod ſame niebo. BielKron 7v, 294v; Od ſrogiego Zorawia pod Niebo nieśiony. KmitaSpit A2, C2v. Cf »pod nieba sięgać«, »pod niebo wynieść«.

»w niebo« = w górę, w kierunku nieba; in caelum Mącz (19): [Julijanus] padſzy ná zyemię wznak/ nábrawſzy w rękę krwie ćiſkał w niebo BielKron 157, 29v; KochPhaen 6; GórnTroas 40. Cf »w niebiosa się bić«, »w niebo lecieć«, »patrzeć w niebo«, »w niebo idący«, »wzgorę w niebo«.

»w niebiosa« = bardzo wysoki (1): Lud więtſzy y wysſzy niſz my/ miáſtá wielkie y obronne wniebioſá [in caelos] BudBib Deut 1/28.

»między niebem a (i) ziemią« = in medium caeli et terrae PolAnt (6): Iezu ktoris na krziżu powyſſzony miedzy niebem y ziemią wiſzącz niſkie rzecży z niebieſkiemis złącżył. TarDuch C5v; RejWiz 154; według też kthorey [ziemi] inne żywioły miedzy niebem á źiemią/ tho ieſt wodá/ wiátr/ á ogień/ ludziem y innemu wſzelkiemu żywemu ſthworzeniu/ przyrodzoną żywność dáią BielKron 263; Aer [...]. Powietrze/ to yeſt/ dalekość álbo rowność miedźi Niebem á Ziemią Mącz 4d; BudBib Bar 5[6]/53; KlonWor 39.

»pod niebem« = w powietrzu, wysoko (5): RejWiz 10v; Wrony to tám obiedzą/ y wroble/ y oſy Krucy/ ſroki/ y ſzpacy/ támże pod niebioſy. KlonWor 57. Cf »pod niebem latać«.

~ W zagadce, z celowym wykorzystaniem dwuznaczności (1): O kurze dwá gádáli/ dwákroć ſie národził/ Oycá miał pod niebioſy/ potym prorokiem był. Y był męcżon ná drzewie/ dla cżłeká grzeſznego RejFig Cc2. ~

»pod niebem« = na krańcu widnokręgu; sub caelo PolAnt, Vulg (3): Abowiem iáko błyſkáwicá błyſkáiąc ſię od iedney ſtrony która ieſt pod niebem/ do drugiey ſtrony ktora ieſt pod niebem roziáśnia ſię. BibRadz Luc 17/24; WujNT Luc 17/24.

»pod niebem« = na ziemi; sub caelo HistAl, Vulg, PolAnt (71): Pod nyebyoſy prawdy twoyey wſſędy pełno było LubPs O3; RejWiz 136v marg, Dd; KochPs 33.

~ W połączeniu z wyrazami „wszelki”, „każdy”, „wszytek”, „ktory” lub (ze zdaniem zaprzeczonym) „nic”, „żaden” (lub z elipsą tych wyrazów) itp. = każdy, wszyscy na całym świecie lub nikt nigdzie; sub (omne a. toto a. universo) caelo a. caelis HistAl, PolAnt (55): Bylij lepak w Ieruzalem przebywaiący żydowie/ mężowie náboznij/ z wſſelkiégo rodzaiu który pod niebem ieſt. OpecŻyw 175v, 22; nyechay bądą zgromadzony uody w yedno myeſcze ktore pod nyebem ſą PatKaz III 125; Tálifridá krolowa Amazońska z inſzemi Amazony namocnieyſzemi nád inſze wſzythki Rycerze ktorzy pod niebem ſą Alexandrowi Macedońskiemu weſele. HistAl H2v; MurzHist L3; y chwaliłeś ie [gwiazdy]/ ktore ſtworzył Pan Bog twoy/ ku poſludze wſzyſtkim narodom/ ktore pod niebem ſą. KrowObr 111, 45, 138, 147, 155; Bo cokolwiek pod niebem ná dole widzimy/ To ieſt wſzytko odmienne RejWiz 136v, 100v; Ale Korab pływał ná wodzie/ y wyláły wody bárzo nád ziemią/ ták iż zátopiły wſzytkie gory wyſokie/ pod wſziſtkim niebem. Leop Gen 7/19, Gen 1/9, Deut 25/19, Bar 2/2; Abowiem on [Bog] patrza ná kończyny źiemie/ á wſzytko co ieſt pod niebem widźi. BibRadz Iob 28/24, Gen 1/9, 6/17, 7/19, 4.Reg 14/27, Iob 41/2 (9); BielKron 4v, 19, 79, 79v, 260v; GrzegRóżn D2v; RejAp 53v; HistRzym 7; KuczbKat 385; BudBib Gen 1/9, 6/17, Deut 4/19, Eccle 1/13, 2/3; niemáſz tego imienia pod niebem/ przez ktorebyſmy mieli być zbáwieni/ nád to imię Iezuſá Páná CzechRozm 219v, 46v, 53v; Oczko 1; SkarŻyw 4; StryjKron 86; CzechEp 311; CzechEpPOrz **4; Páná/ y Kmiotká/ y káżdego pod niebem cżłowieká/ ſwawola á proznowánie do vboſtwá przywiedźie GostGosp 42; LatHar 593; KołakCath B3v; WujNT Act 2/5, 4/12, Col 1/23; KmitaSpit C4; KlonWor 81.

Wyrażenie: »pod jasnym niebem« (2): Ktoby ćię nie znał zacny Pánie/ Ktorego nieśmiertelne imię nie vſtánie/ Poki pod iáſnym niebem ſławna Litwá będzie WitosłLut A3v; KlonFlis C2v.
Szeregi: »ani na niebie, ani pod niebem« = nigdzie (8): RejAp 54, 108; Iż żaden ſobye inſzego pewnieyſzego fundámentu á gruntu záłożyć nie może wiáry ſwey/ áni ná niebie áni pod niebem RejPos 293, 176, 293, 299, 300v, 350.

»w niebie abo pod niebem« = wszędzie (1): Przeciwko mnie/ wſzyſtko śię co kolwiek wniebie abo pod niebem ieſt/ ſpiknęło MurzHist L3.

»pod niebem i w raju« (1): Wargi twoie mlodziuchné iako rożá ſwiétzątzá nad wſſytko ſlodziuchné/ pod niebem ij w rain OpecŻyw 18v. ~

»pod niebem« = na dworze, na powietrzu; bez dachu; sub dio Mącz, Modrz, Calep; sub divo Mącz; sub caelo Calag; ipso caelo Calep (18): Dialis et Subdialis, Co nie pod dáchem yeſt czego dách nie nákrywa/ ále ták pod niebem yeſt. Mącz 84e; Hetman y żołnierze pod niebem oboz máią ModrzBaz 113v; KochJez A2v; KochPieś 29; Hypaethra ‒ Chłodnik pod niebem. Calep 494a, 173b, 336b, 1014b.

~ W przeciwstawieniu: »pod dachem ... pod niebem« (1): Tákże też mogą wiele vcżynić z miáſtecżek Rzemieśnicy/ [...] ktorzy nie záwżdy pod dáchem albo pod Namiotem/ ále pod ſámym niebem nawykną legáć y robić BielSpr 2.

W charakterystycznych połączeniach: pod niebem być, czynić, legać, oboz mieć, płakać, robić; chłodnik pod niebem, dwor, przechadzka (2), sala.

Wyrażenie: »pod gołym niebem« (9): Hypetra, Latine subdialia vel subdinalia, Przechadzki pod gołym niebem/ to yeſt/ nie pod drzewy liściem álbo yáką yátą. Mącz 160d, 84c [2 r.], 91c, 277a, 310d, 425a; Vnter dem freyen Himmel. Ná dworze. Ná wietrze. Pod gołym Niebem. Sub coelo. Calag 534a; Calep [1015]b. ~

»na niebie« = in caelo a. caelis Vulg, PolAnt (136): BielŻyw 4; RejPs 133; LudWieś B3; iż widźimy/ iż [słońce] yeſt ćyáło okrągłe á ſwyátłe ná nyebye/ w koło źyemyę vſtáwicznye obchodzące KromRozm III B6v; GroicPorz h2v; Wſzytko tho iákoś ſłyſzał ty fatá ſpráwiáią/ Kiedy ſie ty ná niebye płánety mieſzáią. RejWiz 130, 34v, 145v, 151 marg, 165, Cc8; Leop Ex 20/4; BibRadz Is 5/30; Zodyák ieſt okrąg álbo koło ná niebie/ ná kthorym ſą dwanaśćie znamion w okrąg iedno po drugim BielKron 263, 32, 123, 263; KochSat C; Mącz 51b; Wody záwżdy pádáią ná zyemię/ y ná zyemi ſzumią/ á gromy záwżdy zoſtawáią ná niebie. RejAp 118v, 101, 127v, 128v, 155, 160 (13); Vsłyſzawſzy tho Gwido wołánie ocućił/ á vyźrzawſzy gwiázdy ná niebie dźiwował ſie gdzieby był. HistRzym 81; RejPos 34v, 83; WujJudConf 177; Ktory głoſem ſwym dáie zgráię wod ná niebieſiech/ y podnośi mgły z kráiow ziemie BudBib Ier 10/13; CzechRozm 130v; KochPs 134, 156, 199; Przeſzłey też nocy widziano ná Niebie przy okręgu Mieſięcznym Krolá y Mnichá ſpołnie ſię bijących StryjKron 532; KochJez B2v; Nie záwżdy niepogodá ná niebie pánnie KochEpit A2; A ztobą y wpół nocy zda ſię dźień ná niebie. KochFr 72; Wieczór ná niebie wynióſł ſwóy promiéń łáſkáwy. KochEpitCat 109, 109; HYdrá wielkié ná niebie mieyſce zſſtąpiłá: Głowę ſwą ſtráſzliwą pod Rákiem położyłá. KochPhaen 17, 2, 11, 13, 19; Niechay ſmętné nie będą ná niebie obłoki: Niechay nie zna niepogód dźiś ten świát ſzéroki. PudłFr 66, 21; ArtKanc Q19v; GórnRozm K3v; GrochKal 26; LatHar 391; WujNT 8, Mar 13/25, s. 836. Cf »błyska się na niebie«, »świecić na niebie«, »ukazać się na niebie«, Wyrażenia, »niebo, powietrze«, »niebo i ziemia«.

»w niebie« (12): BierEz L; A wonyto dni po vćiſku onem/ [...] kśiężyc niedá światłości ſwoiei/ gwiázdy znieba będą wypadały/ i mocy ktoré ſą wniebioſach [in caelis]/ poruſzoné będą MurzNT Mar 13/25; Tákżeć w niebie Płánety tylko mieyſce máią/ Ale ſwemi ſpráwámi wſzytkimi władáią. RejWiz 152; KochPhaen 8; BielSenJoach 3v. Cf »świecić jako w niebie«, »gwiazda w niebie«, »jasne niebo«, »okrągłe niebo«, »znamię w niebie«.

W przen (114): Gwiazda ieſt malowanie nieba, rządzenie żeglarſkie, noci okraſzenie. BielŻyw 136; gdyś ſſedł/ przez pusſcze [...] niebo ſie poćiło przed wielmożnoſćią máieſtatu twego. RejPs 97v; Abowiem to ieſt bog ktorego poyazd właſny niebo ieſt RejPs 99; y niebo wielkimi dziwy wyſláwiáć będzie ſpráwiedliwoſć iego RejPs 143, 74v; A ták z máłey młodośći tey nam vzdy trzebá/ Coby gębę wznośiłá práwie tám do niebá. Nie puſzcżáłá do zyemie nam ponuro głowy RejWiz 101v; Pewnie widzi iż z niebá ná doł będą goście. Ieſli nie deſzcż tedy grad plutá iáka pewnie RejWiz 125v, 7, 129v, 137; By tho Krześćiánie w ſobie tháką ſpráwę mieli [...]/ nie tylko źiemi ále y niebu mogliby roſkázowáć. BielKron 259v; Servare de coelo, Patrzáć co zá pogodę niebo obiecuye. Mącz 389a; Niebo też iuż muśi odmienić zwycżáie ſwoie/ iuż dzdze/ grády/ chmury/ mgły/ burzki/ y ine nawáłnośći powiethrzne vſpokoione być muſzą RejAp 175; BudBib Is 50/3; Ma tę z dawná moc w ſobie ten to kleynot [herb Leliwa mający kształt półksiężyca] ſwięty/ Ktory z niebá pocżćiwym ludzyom zá Herb zyęty PaprPan V; Dźiéńli po niebie wiedźie/ nocli ſwoie kónie/ On vſtáwicznie w Páńſkim rozmyśla zakónie. KochPs 3; Tóż y porządné niebá powiádáią/ Nie ludzkim głoſem: który nie ieſt táki/ Aby go człowiek mógł ſłyſzéć wlzeláki: Lecz z ſpráwą ſwoią/ ruchem icdnoſtáynym KochPs 26; Skoro záś iaſna zorza zákwitnie ná niebie/ Zwiérz do iaſkińi vehodźi KochPs 156, 145, 199; Dná morſkiégo/ y niebá śięgaſz ſwoim duchem. KochFr 96; noc w myślách teſkliwa/ Y té ogniſté gwiazdy rozśiané po niebie Swiádkiem/ że nic milſzégo niémam okrom ćiebie. KochFr 98; WisznTr 7; Koń to ieſt cnych Száfráńcow właſny/ Co pod Tryonem záwſze był poháńcom ſtráſzny. Przeto godzien też/ áby [...] śiadł w iáſnym niebie. BielSenJoach 2, 3; Noc źiemię záſłoniłá ćiemnémi ſkrzydłámi/ Niebo ſye przyodźiáło ſzpetnémi chmurámi PudłFr 50; ArtKanc M4v; Swiát/ gwiazdy/ niebo/ toć wſzyſtko hołduie/ A okrom ćiebie poćiechy nie czuie. ZawJeft 20; GórnTroas 13; GrabowSet Fv, P3v, V4; Temu [Bogu] ſie niebo kłánia/ y ogniſté zorze KochFrag 41, 16; RybGęśli D2.

W przekładach i nawiązaniach do częściej powtarzanych wersetów Pisma Św.:

Lev 26/19, Deut 28/23 (5): Y niebo ktore nád thobą będźie ſtánie ſie miedźiáne/ á źiemiá ktora pod tobą będźie ſtánie ſie żelázna [et erunt caeli tui qui sunt supra caput tuum aerei]. BibRadz Deut 28/23, Lev 26/19; Iż ieſli nie będą ſłucháli głoſu moiego/ dam im niebo iż będzie iáko miedziáne/ á nigdy im dzdzá nie będzie puſzcżáło RejAp 134v, 59; KlonWor 79.

Ps 58/1, Ioel 3/16, Agg 2/7, Hebr 12/26 (28): Barzo ſtrażne imię iego Przet ktorem drzy ziemia/ niebo RejKup Nv; wſzyſtko niebo y ziemia ſię trzęſie/ lęka/ y ſámemu ſię Pánu Bogu y ſlowu iego poddawa. KrowObr C3v, B4v, 221, 242v; RejWiz 112, 186; Leop Ioel 3/16; Ieſzcze ia raz zátrząſnę nie thylko źiemią ále też y niebem [non solum terram, sed et caelum]. BibRadz Hebr 12/26, Ioel 3/16, Agg 2/7; Iáka to ieſt wielmożność Máyeſtatu tego/ Przed ktorym drży wſzytek ſwiát y trzęſie ſie niebo. RejAp AA5v, [15]v, 16, 22v; RejPos 20, [77]v, 80, 112v, 116, 132v, 274v; CzechRozm 168; Twym ſtráchem źiemiá drżáłá/ á niebá topniáły/ Trzęſły ſye niezwyczáyné gór wyſokich ſkáły. KochPs 97; ArtKanc G2v; ty bez wieku Pánie/ Przed ktorym drżą niebá/ trzęſą ſię otchłánie GrabowSet Cv; LatHar 94; WujNT Hebr 12/26.

Ps 148/4, Is 49/13 (10): TarDuch A7v; RejPs 142; Niech go chwali nyebo zyemiá morſkie głębokośći/ Wſſytki rzecży w nich ſtworzone k yego pocżćiwośći LubPs Qv; Leop Is 49/13; Ziemiá / niebo/ Słończe/ gwiazdy/ wiátr / grad/ grom/ błyſkáwicá/ y ine wſzyſtko ſtworzenie/ áby dawáło chwałę Pánu RejAp 53v; Niebo/ źiemiá/ y morze temu niech cześć dawa KochPs 101; ArtKanc 17; ZawJeft 17; LatHar 569, 572.

Apoc 20/11 (4): RejAp 171v, 172 [2 r.]; Y widźiałem ſtolicę wielką/ białą/ y śiedzącego na niey/ przed ktorego obliczem vćiekłá źiemiá y niebo [fugit terra et caelum]/ á mieyſce im nie ieſt ználeźione. WujNT Apoc 20/11.

W charakterystycznych połączeniach: niebo (niebiosa) hołduje, kłania się, obiecuje, poci się, powiada, przyodziewa się [czym], słyszy, strwoży się (2), śmieje się, uczynią [co], wysławia; pojazd [zyj] jest niebo; rozciągnąć się od ziemie do nieba; niebo obtoczyć [w co], opanować (2), [czym] skryślić, zbiegać, zdobić [czym]; z nieba zjęty; środ nieba stać; po niebie rozsiany, wieźć [co]; zakwitnąć, zażec na niebie; siąść (siedzieć) w niebie (2).

Zwroty: »rozumem kryślać po niebie; ziemię i niebo łbem skryślić« = (starać się) poznać tajemnice nieba [szyk zmienny] (1;1): A drudzy więc rozumy kryſláią po niebie RejWiz 87, 11.

»o nieba się opierać« = być bardzo wysokim, wysoko sięgać (1): ſtąd dymy ſuche y tłuſte pędem wielkim idą/ że áż o Niebá ſye opieráiąc/ miotły/ łyſkánia/ y dźiwy inſze nád powietrzym czynią. Oczko 6.

»niebo orać« = być bardzo wysokim (1): Lecż naprzod vyźrzyſz nád gorámi ſpice/ Z wyſokich wież złote mákowice Co ſwymi wierzchy modre niebo orzą/ Obłoki porzą. KlonFlis G2.

»ku niebu patrzeć« = być bardzo wysokim (1): Tám gdzie ku niebu pátrzą Káźimiérſkié ſkáły KochPam 84.

»patrzeć w niebo« [tu gra słów o nawiązująca do innego znaczenia tego zwrotu: ‘myśleć o zbawieniu’, cf 3. Przen] (1): [W przenośnym obrazie życia jako żeglugi po morzu] Spráwuyże ſie gwiazdámi á patrz pilnie w niebo/ Tám gdzie on ieſt ſławny port iuż páná twoiego. RejZwierc 120v.

»z miedzi nieba pokować; niebo zwać żelaznym« [o mocy i trwałości niebios; w luźnym nawiązaniu do Iob 37/18] (1; 1): (marg) Niebo iáko ieſt mocne. (–) Bowiem coś tu wſpominał Dawidá y Iopá/ Iż niebo zwáł żeláznym/ zá ſwego kłopotá. Nie rozumieyże temu być ie kowal kował/ [...] Ale ſie ten dziwował tákiey dziwney mocy/ Iż to zawżdy prácuie y we dnie y w nocy. RejWiz 147v, 147.

»[czym] niebiosow sięgać« [o głośnych dźwiękach] (1): Trąby ſye ozwáły/ Któré ſwym głośnym dźwiękiem niebioſów śięgáły. ZawJeft 13.

»spaść, spadnienie, upadły z nieba« = ex alto ruere Modrz [szyk zmienny] (1:1:1): ModrzBaz 81; A mowi tho o wiernych ſługách y poſłáńcách Bożych. Lecż gdy záś o złych powieda/ których też gwiazdámi názywa/ tedy im ſpádnienie z niebá przycżyta. CzechRozm 28v, 188v.

»zalecieć rozumem do nieba« = zająć się badaniem nieba (1): Acżkolwiek tych wiele ieſt/ ktorzy zgárdźiwſzy źiemią iáko podłą rzecż/ zálećieli rozumem do niebá/ áby wiedźieli biegi/ ſpoſob/ y położenie iego/ máiąc ſobie zá to áby ſtámtąd widźieli wſzytko co ſie ná źiemi dźieie BielKron 455v.

»zamknąć (a. zamykać) niebo; jest zamknione, zawarte niebo« [o karach boskich poprzez wstrzymanie deszczu i zesłanie suszy i głodu] = clausum est caelum Vulg, PolAnt; claudere caelum Vulg [szyk zmienny] (11;5:1): Leop 2.Par 7/13, Luc 4/25; A dla tego niebioſá zámknione ſą nád wámi/ áby wam nie wypuſzczáły roſy BibRadz Agg 1/10, 2.Par 7/13; [Helijasz prorok] prośił Páná Bogá áby zámknął niebo áby deſzcż nie był BielKron 84, 77v; RejAp 89v, 91 [2 r.], 92, Ff4; iż też Prorocy [...] niebo zámykáli/ kiedy chcieli cżynili ſucho RejPos 10; BudBib 3.Reg 8/35, 2.Par 6/26; BudNT Apoc 11/6; WujNT Luc 4/25, Apoc 11/6.

Wyrażenia: »nieba otwieranie« = przepowiadanie przyszłości ze zjawisk na niebie (1): co gróm/ co łyſkánié Znáczą/ wiéſz: w twéy mocy ieſt niebá [!] otwieránié: Chomety ſtráſznéy miotłá komu złé gotuie/ Twa ſámégo náuká o tym prorokuie GórnTroas 28.

»niebo rozgniewane« (1): zewſząd powſtáią Srogié wiátry/ zewſząd ſtráchu ludźióm dodáią Chmury czarné/ grádu pełne/ y trzáſkáwice [...], Przeto niedźiw że vmilkły mé głośne ſtrony/ Widząc niebo rozgniewáné KochFr 85.

Żart. (1):

Zwrot: »w niebo patrzeć« (1): ieſli [koń] w nim [wędzidle] łbem nie ſtrząſa/ álbo ieſli nie nabożny/ ieſli w niebo nie pátrzy łeb wzgorę podnioſzſzy. RejZwierc 113.

Przen (82): a ona panna Aſenech vzrzawſzy Iozefa zaſmutziła ſye [...] y mowiła/ oto ſlońce przyſzło do nas znyeba HistJóz B4.

W przeciwstawieniach: »niebo ... piekło (5), ziemia« (6): HistAl F4v; I ty Kapernaum ktoreś aſz do nieba powyſzſzoné/ aſz do piekła ſtargnioné będźieſz MurzNT Matth 11/23; RejPos 288; WujNT Matth 11/23, s.46 marg, Luc 10/15.

Przysłowie: RejZwierz 124; Ano rzyć w piaſku choć lata myſl w niebie. RejZwierc 219, 232; PudłFr 24. [Ogółem 4 r.]
Frazy: »myśl (lata) w niebie; w niebo (z myślą) wzlecieć« = myśleć górnolotnie [szyk zmienny] (4;2): Myſl wſpaniła záwżdy w niebie/ Máło pátrzy ſámá ſiebie RejZwierc 232; [Po śmierci] Mozg/ niegdy rozumu ſtolec/ [...] Brzydká żábá opánuie/ záśiędźie to mieśce/ Co teraz w niebo wzlećieć chce. KlonŻal C3v. Cf Przysłowie.

»by [komu] (i złoto) z nieba padało« [o obfitości bogactw] [szyk zmienny] (3): Bo tego fortunie trzeba By iey padało y znieba. RejKup d7; RejPos [136]v; BY wam nákóniec z niebá y złoto pádáło/ By ſye w domiéch rodziło/ przedśię to wam máło. PudłFr 6.

»sława nieba sięga, w niebo bije, pod niebo się wbiła, leci do nieba; pod niebo sławy swej głos podawać; nie kończyć niebem sławy swej« (2:1:1:1;1;1): RejWiz 86v; Tákżeć y cnotliwego máło zdobić trzebá/ Abowiem iego ſławá leći áż do niebá. RejZwierz 2; KochPs 104; Teraz cię lichá mogiłá Znácznégo mężá przykryłá: Ale ſławá śięga niebá KochFr 121; niekończyłeś bowiém wáſzá któ [!]: M. gránice morzem Oceáńſkim páńſtwá ſwégo/ áni niebem ſławy ſwéy OrzJan 94; SapEpit Bv; PudłDydo B2.

Zwroty: »dojść (a. przyść, a. wniść), przestać, dotykać, sięgać do nieba; przyść w niebo; nieba sięgać; (być) wyższy nieba, niż niebo; niebiosa przewyższać; wielki aż do niebios« = być bardzo wielkim; pervenire ad caelum a. caelos Vulg, PolAnt; exaltari ad caelum, magnum esse ad caelos PolAnt [szyk zmienny] (3:3:1:1;1;1;1:1;1;1): PatKaz III 117; Leop Apoc 18/5; BibRadz 2.Par 28/9; RejAp 148v; Bo wielkie áż do niebios miłoſierdzie twoie BudBib Ps 56/10[11]; wielmożność twoiá rozmnożyłá ſię y śięga do niebios BudBib Dan 4/22[19]; Bo grzechy náſze przewyżſzáią głowy náſze/ wyſtępki áſz do niebá dotykáią BudBib 3.Esdr 8/74[76]; O pánie/ dobroć twoiá do niebá przeſtáłá/ Prawdá obłoków śięga KochPs 51, 84, 108, 166, 215; GrabowSet R4; WujNT Apoc 18/5.

»nieba dosięgać« = odnosić sukcesy [szyk zmienny] (2): który [Wirgilijus] ſwą wymową iakoby drzewo wyſokie aż nieba doſięgał BielŻyw 123; GórnTroas 23.

»dosięgnąć (a. sięgać) głową (wierzchu) nieba« = być bardzo szczęśliwym (2): A ieſli mé niſkié progi Będą godné twoiéy nogi: [...] Dośięgę iuż głową niebá. KochPieś 34; ZawJeft 38.

»rozumem nieba, pod niebo dosięgnąć (a. sięgać)« = być bardzo mądrym [szyk zmienny] (1:1): A wżdy drugi rozumem áż niebá doſiągnął. RejWiz 100v; KmitaPsal A5.

»z myślą latać po niebie, bujać pod niebem; w niebo lecieć« = być hardym (1:1;1): Bo káżdego przełomi miłe przyrodzenie/ A rychley niżli w cnoty przywiedzye w zgorſzenie. [...] Koń mu wiodą s forboty ná pochwach ſie trzęſą/ A k temu mu podádzą pſtrą ſukienkę kęſą. [...] Mnima by w niebo leciał niedba nic o Bogá. RejWiz 53v; RejZwierc 214; gdyż łatwie ten da ſie od cnoty odwieść/ [...] ktory prze niezmierną chćiwość z myſlą ſwą buia/ iáko ono mowią/ pod niebem Phil I4v.

»latać pod niebem rozmowami« = mówić o mądrych sprawach (1): Albo oni Mędrcowie z dziwnemi głowámi/ Co latáli pod niebem ſwemi rozmowámi. RejWiz 86v.

»latać pod niebiosa rozumkami« = być rzekomo mądrym: A máło też ſą mędrſzy co idą zá nimi/ Latáiąc pod niebiosá rozumkámi ſwemi. Prot B3.

»do nieba powyższać (a. wywyższyć się), wynieść się, powyższon(y) (a. wywyższony), wywyższenie; wynieść (a. wynosić się, a. wznosić) pod niebo« = ad sidera exaltatus HistAl; in caelum alte positus PolAnt; in caelum efferri Modrz; in caelum exaltari Vulg [szyk zmienny] (2:2:3:1;3): iám záprawdę áż do niebá przez chwałę był powyſzſzon/ á teraz áż do ziemie ieſtem mizernie ſlożon. HistAl F4v; MurzNT Matth 11/23; RejWiz 96, 99v; By theż wywyżſzenie iego było áż do niebá [si ascenderit in caelum sublimitas eius] BibRadz Iob 20/6; bo iáko roſá pokrapia złotá/ táko słodka łáſkáwość krolewſka áż do niebá powyżſza. HistRzym 100; o wy nędzne miáſtá/ ktore ſie wynośicie s thymi bogáctwy y rozumy ſwemi áż pod niebo RejPos 288; ModrzBaz 61v; WujNT Matth 11/23, s. 46 marg, Luc 10/15.

»[co] aż do nieba rozszyrzać« = czynić bardzo wielkim (2): nie ábyś króleſtwo ſwoié/ ále króleſtwo Páná Kryſtuſowé: nie ſławę ſwoię/ ále chwałę Bogá w Tróycy iedynégo/ áż do niebá rozſzyrzał. OrzJan 95.

»z nieba spaść« [o niespodziewanym doznaniu czegoś]: Bućim ſie/ iż fortuná z niebá ná nas ſpádłá GórnTroas 23.

»na niebie świecić« (2): WujNT 859 cf »z nieba upaść na ziemię«.

»z nieba upaść na ziemię« (2): ktory [Luter] pierwey ná niebie/ to ieſt w kośćiele Bożym/ iáſnośćią ſtanu zakonniczego y náuki świećił. Lecz z niebá vpadł ná ziemię; kiedy ſię od iednośći kośćielney oderwawſzy/ ziemſki y świecki żywot záſię ſobie obrał. WujNT 859.

»wstępować do niebios« = być pysznym (2): Aſcenn vſque ad coelos [...]. Wſtępuią aż do niebios/ (koment) Czuſz przeſládowci wſtępuią wyſoko przez pychę (–) WróbŻołt 106/26.

»do nieba wynosić (a. podnosić, a. wynieść, a. wznosić), wystawić; wynosić (a. wynieść), wychwalać, wysławiać pod niebo; wywyższać chwały ku niebu« = wychwalać; laudare et benedicere in caelum PolAnt; elevare et extollere ad astra, efferre laudibus in caelum, facere deum Mącz [szyk zmienny] (8:3;4:2:1;1): [Teodozyjusa] gdy áż pod niebo pochlebcá wychwalał/ Ten długo ćicho milcżąc/ ná wſzytko przyzwalał. RejZwierz 16v; BibRadz 1.Mach 4/24; Grekowie to wymyſláli ktorzyby go [Aleksandra] byli rádzi wyſtáwili áż do niebá BielKron 127, 216v, 425; Mącz 113c, 123b, 190b; Wynieſiem was ſwym piſmem pod niebo y wyzſzey. Prot A3; GórnDworz M6, V2, Dd7; RejPosWstaw [414]v; BudBib c; Dobrotliwość Caiuſa Ceſárzá áż do niebá podnoſzą [in coelum fertur] ModrzBaz 57v; KochPs 160; NiemObr 132; WerGośc 242; SarnStat *3v.

»niebo z ziemią zmieszać« (1): Coolum terrae miscere, Proverb. Niebo s ziemią zmieſzáć/ nie ku rzeczi mowić. Mącz 58d.

Wyrażenia: »bliski nieba« = bliski pełnego szczęścia (1): któré [szczęście] ćię ſpoſoby ſwémi/ Nád ſpodźiéwánié z góry ſtrąćiło/ Y głowę/ bliſką niebá/ zráźiło W głęboką żáłość ZawJeft 36.

»na kraj nieba« = bardzo daleko (1): choćiażbyſćie byli wygnáni ná kray świátá (marg) W Zydowſkim ſtoi/ Niebá. (–)/ tedy was ztámthąd zgromádzę BibRadz 2.Esdr 1/9.

»w niebie na poły« = bardzo wysoko (1): Pocżćiwie ſwego ſtanu/ ná wſzem vżywáią/ A też w niebie nápoły/ ná gorach mieſzkáią. RejZwierz 88.

a) O pogodzie (1): Mrozy o świętym Ianie tám [w Moskwie] ćięſzkie bywáią/ [...] Kto więc walki zrowna Alexándrá wielkiego/ Kto z nich vżył ná woynie nicwcżáſu więtſzego. Tám ten [Aleksander] ieśliż z źwierzęty y z ludźmi woiował/ Ten [Stefan] záś z niebem/ y z błoty/ y z Moſkwą prácował. KmitaSpit C3.
a. Wizerunek sklepienia niebieskiego (3): Był theż w Arkádyiey Atlas cżłowiek wyſokiego rozumu/ ktory Aſtronomią/ tho ieſt/ bieg ſpraw niebieſkich/ wynálazł/ y Greki náucżył/ dla tego máluią go z niebem á on ie noſi. BielKron 273.

W połączeniu szeregowym (1): ná ktorey [wieży] był przypráwił miſternym dzyáłem niebo/ gwiazdy/ Płánety z drogiego kámienia y ze złotá BielKron 164v.

Wyrażenie przyimkowe:»do nieba« (1): Dzyeń Bożego wſtąpienia kto Iezuſa lipowego powrozem iáko złodzieiá do niebá wciągnie/ á dyabłá z gory zrzući/ [...] tho wielkie odpuſty/ á przyſługi ſobie ku Pánu Bogu otrzyma. RejPos 225v.
[Niektóre użycia zaliczone do znacz. 1., zwłaszcza pochodzenia biblijnego oraz w szeregu »niebo i ziemia«, być może powinny być zaliczone do znacz. 3.].
2. astron. W ujęciu astronomii przedkopernikańskiej: ruchome sfery Księżyca, Słońca i planet oraz sfera gwiazd stałych, obracające się dookoła Ziemi; aether, caelum Mącz (75): BielŻyw 135; Zyemiá yáko gałka śrzod niebá. RejWiz 145v marg, 148v [2 r.], 152, Dd4v; ZIemiá ieſth [...] w iednoſtháyney dálekośći od niebá ze wſzytkich ſtron Boſką ſpráwą poſtánowioná BielKron 263; Hemisphaerium, [...] Tá połowicá niebá która nam widoma yeſt. Mącz 154c, 5c, 158b [2 r.], [513]a; Nuż mieſiąc/ [...] y drugie pięć gwiazd/ s ktorych káżda inácżey á inácżey poſtępuiącz/ thenże bieg w krąg niebá odpráwuie GórnDworz L15v; Iáko dáleko od nas do Mieśiąca/ á od Mieśiącá záś do Słóńcá. Iáko dáleko do niebá/ á potym iáko wielkié ieſt niebo w okrąg. Tego wſzytkiégo óni mądrzy ludźie przez Geometr. dochodźili GrzepGeom B2; Oczko 4v; Sáma oś/ która prędki krąg niebieſki toczy/ Z mieyſcá ſwégo by namniéy nigdy nie wykroczy. Ale trwa niezruſzona/ źiemię przenikáiąc/ A w poły práwie nieba obá kóncá máiąc Wſczépioné KochPhaen 2; A to ſą wſzytki znáki/ któré wedla śiebie Swym porządkiem ſtátecznie tkwią w obrotnym niebie. KochPhaen 17; Kiedy niebo łuk z wody y Strzelca podnieśie. Z niémi Lutnia/ y Cepheus ku górze wynika KochPhaen 23, 2, 22; SzarzRyt A3.

W połączeniach szeregowych (2): gdyż widziſz iż niebo/ ziemiá/ rozlicżne płánethy/ cżáſy y wſzythki przypadki ſwym porządkiem iuż áż do ſkońcżenia ſwiátá ták ſie tocżyć muſzą RejZwierc 172; Oczko 30v.

W porównaniu (1): Abowiem cznotá iż ieſt z niebá záwżdy też iáko niebo wkoło ſie tocżyć muśi RejZwierc 144.

W charakterystycznych połączeniach: niebo nieustanowione, obrotne, subtylne, wielkie; niebo biegać musi; połowica nieba (3); w poły nieba, środ (2); daleko do nieba; dalekość od nieba; niebo (niebem) rządzić (2); rozumieć o niebie.

Frazy: »niebo toczy się (a. toczyć się musi), obraca się, bieży, toczy [co]; niebo, niebem toczyć; z niebem toczyć się, obracać się; nieba bieg« [szyk zmienny] (5:4:1:1;4:1;3:1;2): Oſtatecżnie ſiedm ieſth gwiazg [!] na wierzchu nieba na ktorich ſie niebo obracza według proſtych domniemania KłosAlg A3v; Tákże też ſą ná niebie/ co ſie nie ruſzáią/ Rozne gwiazdy/ drugie też co wolno latáią. Ale wſzytko poſpołu s tym ſie niebem tocźy/ Ták iż iedno przed drugim s kryſu nie wykrocży. RejWiz 145v; Iedno przeklęta zyemiá/ tá w ſwoiey cięſzkośći/ Vżywa vſtáwicżnie tey ſwey márney mdłośći. Iż ſie nigdy nie ruſza/ iáko kamień leży/ Choć niebo vſtáwicżnie około niey bieży. RejWiz 149, 10v, 145v, 148, 148v marg, 149, 151v, Cc6v; Ten ná wyſokiey gorze Kánkazus mieſzkáiąc/ Aſtrologią/ tho ieſt bieg niebá y gwiazd/ wyrozumiał BielKron 273; Vertitur interea coelum et ruit Oceano nox, W tym ſie czáſie niebo obráca y noc zápáda. Mącz 4δ6a; RejZwierc 3, 152v, 171v, 172; KochPhaen 8; PudłFr [3]; Poli – Dwa punkti mebieskie [!], ieden na połwczi [!], a drugina południe, koło ktorich wſziſtko niebo obracząſie. Calep 817a; GórnTroas 30; KochFrag 23; KołakCath B3v.

»niebo toczy lata« [szyk zmienny] (3): Iuż to dźieśiąté láto niebo toczy / Iáko mé ſmutné záwſze płáczą oczy KochPieś 18; PudłFr 59; Zyi poki niebo tocży prędkie látá KmitaPsal A2v.

Wyrażenia: »krąg nieba« (1): vkáż ſwé oczy Gwiazdom równé/ któré prędki krąg niebá toczy. KochFr 106.

»nieba machina [= konstrukcja, budowa]« (1): Niebá máchiná ták zgodnie ſpráwiona/ Ze mądrość Páńſka/ że moc nieſkończona Wiecznie ią rządźi SzarzRyt A3.

»podniesienie nieba« (1): Heroscopus, signiſicat eam coeli partem, qnae hora qualibet ab inferiori hemisphaerio surgit ab Oriente, Wſchód álbo Podnieſienie niebá od wſchodu słońcá. Latine ascendens. Mącz 158a.

»położenie nieba« (1): Positio coeli, Położenie niebá. Mącz 309d.

»szpica na niebie« = biegun niebieski; axis, caeli vertex, polus Mącz (3): duo coeli vertices, alter Septemtrionalis, alter Meridionalis, Dwie ſzpicy ná niebioſách/ yedna pułnocna/ druga południowa. Mącz 38b, 22b [2 r.].

»wysokie niebo« (1): FRAſzki/ [...] Cóż ztąd przydźie mądrym/ że ſye znich náśmieią? Niechay oni świát głową ſwoią przéwracáią/ Y wyſokiégo niebá biegi rozliczáią PudłFr [3].

Szeregi: »na niebie ani w biegach niebieskich« (1): Ze to ſą nam niepotrzebné fántázye/ gdyż tego roku ná Niebie/ áni w Biegách niebieſkich niemáſz / iedno to ſobie ludźie vczynili Oczko 29v.

»niebo, (i) gwiazdy« (2): BielKron 273; PAnie/ iáko bárzo błądzą/ Którzy ćię niedbáłym ſądzą: [...] Przećiwko nim świadczą niebá: Świádczą gwiazdy niezliczoné/ Ná powietrzu zápaloné. KochFrag 18.

»niebo, miesiąc, słońce« (1): Abowiem widziſz iáko niebo/ mieſiąc/ ſłońce ony ſláchetne ſtworzenia vſtáwicżnie biegáć/ prácowáć/ á w koło około ziemie tocżyć ſie muſzą. RejZwierc 171v.

»niebo z płanetami« (1): Yáko Pan dziwnie niebo s Płánetámi rządzi RejWiz 143v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niebo, ziemia« (1): Wſzytko tego ten cżłowiek rozumem doſięgnął/ [...] Iáko ſie tocży niebo iáko zyemiá pływa/ Y iáka pod nią ſpráwá y ná ſpodku bywa. RejWiz 10v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »na niebie« (2): Oczko 29v; (nagł) Nowy Rok. (‒) TOż będźie w tym idącym/ co z zchodzącym było: Bo baczę/ że ná niebie nic ſye nie zmieniło. PudłFr 7.
W przen (1): Wielki by czás nákręćić/ Aſtrologu/ niebá/ Bo dobrym będźie duſzno pochwili przez chlebá. PudłFr 8.
a. O wpływie ciał niebieskich na losy ludzkie (14): FalZioł [*8]; nie możem tego przeć aby na niebie nie były znamiona rzecż przyſzłą złą albo dobrą z woley Bożey vkazuiące [...]. A także gdyby niebo tego nie znamionowało tedyby ie Bog prozno ſtworzył. GlabGad L7v; kto ſie Bogá boi/ A w iego roſkazániu záwżdy mocno ſtoi. Tego niebo ni zła myſl nigdy nie vnieſie/ A nigdy nie zábłądzi by w nagłębſzym leſie. Bo gdy niebo z náturą ciągnie go do cżego/ Wſpomniawſzy Boſką boiaźń/ odeymie ſie wſzego. RejWiz 129v; Ieden żáłoſcią płácże/ á drugi ſie śmieie/ A trzeći podſkákuie/ cżwarty leżąc mdleie. [...] Rozumiem że to cżáſem z mocy niebá tego/ Boby wiele ná Bogá doględáć wſzytkiego. RejWiz 138, 152 [2 r.], Cc8.

W charakterystycznych połączeniach: niebo [do czego] ciągnie, rządzi, służy (posługuje) [komu] (3); moc (z mocy) nieba (2), sprawa.

Wyrażenie: »bieg nieba« (2): Y podobno káżdy tego dowiedzie/ kto ſobie rownego w obycżáioch/ zá przyiacielá weźmie: zwłaſzcżá ieſli ieſzcże ktemu będą mieć czo s przyrodzenia/ ábo z biegu niebá s ſobą ſpolnego. GórnDworz M2v, E5.
Szeregi: »niebo a płanety« (1): A ktoby ſie przypátrzył tákiey odmiennośći/ Iáko ſwiát wſzędy pełen márnych przypádłości. To wſzytko niebo rządzi á Płánety iego/ Bo im moc tá nádána od Páná ſámego. RejWiz 136v.

»niebo i ziemia« (1): Aż ſie k nim Potym Xenokrátes Philozoph nágodził/ co mu ſzyroko rozwodząc/ powiedał mu dziwną moc y ſpráwę niebá y zyemie/ moc Płánet y ſpráwę/ á opátrzność Páńſką náde wſzytkim RejWiz A7v.

Iron. (1): Obiecuiąć nam coś dobrego ći Roztruchárze [tj. astrologowie]/ ktorzy ná źiemi śiedząc niebem kieruią. PowodPr 76.

W przen (1):
Fraza: »[komu] życzliwe jest niebo« (1): Prot B4v cf Szereg.
Szereg: »i niebo, i gwiazdy« (1): Rzekł mi ieden nie dawno/ Moy dobry ſąſiedźie/ Nie miey proſzę ćię ze mną ſpráwy po obiedźie. Ráno ſię o Gránice ſwárzę y Viázdy/ W ten czás mi ſą życzliwe y Niebo y Gwiazdy. Prot B4v.
3. Miejsce przebywania bóstwa i innych istot nadprzyrodzonych oraz zbawionych dusz zmarłych; raj; niekiedy też metonimicznie: zbawienie; caelum a. caeli HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, JanStat, Cn (3992):
a. W judaizmie i chrześcijaństwie (3989): A zniknąwſſy [aniołowie] do nieba ſie wroćili. OpecŻyw 175, 8, 38v, 144v, 175v, 179 (8); OpecŻywSandR nlb 6; PatKaz I 8v; PatKaz II 26v, [542]; PatKaz III 101, 104, 115v, 131v, 132; WróbŻołt E3, V6 [2 r.]; RejPs 47v, 142, 154; RejJóz B7v; RejKup f6v, k6v, t8, x7v, y4v, dd4; A to mali i wielcy niepochybnie więmy/ że Bóg ociec [...]/ znieba wołaiąc/ [...] ſyna ſwoiego ſłuchać kázáł MurzNT 126; KromRozm II ſ; BielKom C6; A cżegoż nam ſtrapionym było więcey potrzebá/ Gdy sam Pan zá nas walcżył ſwoią możnoſcią z niebá LubPs hhv, E, E3, hh2v; tu będzyemy mieć roſpráwę o Bogu/ [...] o niebie y o iego dziwnych oſiádłoſciach RejWiz 107v; A ták niebo toć to ieſt właſny ſtolec iego/ Tám záwżdy poglądáiąc/ wołamy do niego. RejWiz 153, 45 marg, 53v, 60, 129, 130v (13); Leop Gen 21/17, Iudic 5/20, Ps 17/14, 75/9, 1.Thess 1/10; CHłopu żoná vmárłá/ á on rychło potym/ Y kołátał do niebá [...]. Otworzył mu ſwięty Piotr RejFig Dd5; RejZwierz 106; Tedy Anyoł Páńſki záwołał nań z niebá/ Abráhámie/ Abráhámie BibRadz Gen 22/11, Gen 21/17, 22/15, Thren 3/50, Ps 113/16, 1.Thess 1/10, 2.Petr 1/18; OrzRozm B4v, H, Q3; powſtał Nowy Prorok we Fryzyey/ imieniem Georgius [...]/ powiedał iż bez niego teraz niebo puſte BielKron 192v, 7v, 14v marg, 46, 127v, 155v, 467; GrzegRóżn F4v; KochSat B4; Coelites, [...] Niebioſá/ Swięćy. Mącz 58d, 58d [2 r.]; Prot B, Bv; SarnUzn E8, E8v; Po związániu cżárthá iáko Pan vſpokoił ná cżás niebo ſwoie. RejAp Cc4, 7v, 88, 94v, 102 [2 r.], 118 (10); GórnDworz Mm6; Y wiedli mię do vlicżki niebieſkiey/ á włożyłem thylko głowę ſwą do niebá iáko mi kázał/ á widziałem żeś ty był wniebie HistRzym 97, 97, 122v; Azali Dawid był wlazł do niebá ſiedzyeć ná práwicy Páńſkiey? RejPos 231 v; Ale ktory z niebá ieſth/ o niebieſkich rzecżach mowi/ ále wy iego ſwiádectwá nie prziymuiecie. RejPos 242v; gdzye Bog był kiedy niebá nie było/ co ſie dzyało poki ſwiáth nie był ſtworzon RejPos 289, 3, 19v, 29, 38v, 126 (18); RejPosWiecz3 [97]; BiałKat 228v; Nie zgadzáią śię w thym Zbory náſze/ iż iedni thwirdzą że duſze s ćiał wychodzące do niebá śię zlatáią. GrzegŚm 15, 16 [2 r.]; RejZwierc 48, 120, 244v; WujJudConf 71; Co ieſt cżłowiek żeby ſię mogł oczyśćić/ ábo ſię vſpráwiedliwić [...]? Oto w świętych ſwoich nie ználazł prawdy/ y niebioſá nie ſą czyſte przed ocżymá iego. BudBib Iob 15/15, Gen 22/11, 15, Ex 20/22, Deut 4/36, 3.Reg 8/27 (10); Oycże zgrzeſzyłem przećiw niebu/ y przed tobą. BudNT Luc 15/18, przedm c4, Luc 2/15, 15/21, 2.Thess 1/7, 2.Petr 1/18; O cżym maſz nie ládá mieyſce [...] o náwroceniu Páwłowym: ná ktorego ſam Chriſtus z niebá wołał/ y z nim ſie rozmawiał CzechRozm 201, 32v, 40, 173v, 183v, 188; PaprPan I2, Ddv; Oczko 4v; Wſzędy ieſt zacné święté imię twoie/ A ſławy niebo ogárnąć niemoże Twéy/ wiecżny Boże. KochPs 11, 46, 70, 112; Názáiutrz [...] vyrzał miedzy chory Angielſkimi [...] duſzę Páwłá ponieśioną w niebo SkarŻyw 52; będąc málucżkim/ gdy ſłylzał o iednym Pánu Bogu/ wedle lat ſwoich iáko miedzy gorámi vrodzony/ mniemał áby niebo ná gorach leżáło SkarŻyw 331, A3 [2 r.], A5, 52 marg, 166, 195 (21); MWilkHist E2; StryjKron 76; ktorzy to twierdźili/ iż ſobie ćiáło z niebá ſyn Boży przynioſł. CzechEp 262, 74, 118, 207, 302, 310, 315; NiemObr 153 [2 r.]; KochFr 63; KlonŻal D4; Abowiem niebo dla kośćiołá ieſt vcżynione/ nie kośćioł dla niebá. ReszPrz 6; Albowiem on [diabeł] też chćiał Bogá z niebá ſtrąćić ReszPrz 48, 79 [2 r.], 90; WisznTr 18, 27; KochPieś 10; PudłFr 38, 57, 62, 65; ArtKanc A13v, I3; ZawJeft 31; Y znam/ że duch vbogi/ Z gniazd/ twych źiemſkich niſkośći/ W niebo wchodźi GrabowSet Hv, C4, G, H4, Iv, I2v (11); LatHar +++v, 7, 140, 168, 209 (13); KołakCath A3v, Cv, C4v [3 r.]; KołakSzczęśl By; RybGęśli C4v; A Przyſtąpiwſzy k niemu Pháryzeuſzowie y Sáduceuſzowie/ kuſząc prośili go áby im cudo z niebá okazał. WujNT Matth 16/1; duſze świętych ſą z Chriſtuſem w niebie/ [...] á nie w otchłániách żadnych/ áni w śieni przed niebem WujNT 856, 129, 194, Luc 2/15, s. 249, Luc 15/18 (36); WysKaz 21; SiebRozmyśl F2v, K3, K4v, L4v; WitosłLut A6v; KlonKr F2v; PowodPr 3, 25, 35, 44; Stárzy ſwięći niebá niedoſtawáli. SkarKaz 119a marg; O niebo [...]/ domem ieſteś rádośći y roſkoſzy nieuſtáiącey. SkarKaz 245a, 119a, 157a [3 r.], 207a, 242b [2 r.], 243b (17); CiekPotr 72 [2 r.]; GosłCast 14.

W połączeniach szeregowych (85): O wſſytko ſtworzenijé niebo ij ziemia/ dziwuycie ſie męce ſyna mégo OpecŻyw 149v, 183v; PatKaz II 85v; Theſz papyeſz y kaplany telko na tym ſzwyeczye mayą mocz ale panna mary a y wnyebye wczyſzczu y wpyekle y natym ſzwyeczye PatKaz III 140, 88, 125; WróbŻołt V7; RejPs 201v, 215; SeklKat N4v, O3; Przeciwko mnie/ wſzyſtko śię [...] ſpiknęło/ aby mi cięſzkości zadáwało/ Niebo/ żywioły/ świat/ Bóg/ Angiołowie/ Ludźie/ Diábli MurzHist L3; MurzNT Matth 5 arg; KromRozm II o; LubPs R3 marg, bb3, dd4 marg; KrowObr 110v, 178; RejWiz 110v, 113; Oto niebo y wyſokość niebios Bożych/ ktemu przepaść y ziemiá/ y wſzythko co w nich ieſt poruſzą ſię gdy ie náwiedźi. BibRadz Eccli 16/17[18], Ps 134/6; BielKron 8, 295v, 466; SarnUzn B5; RejAp 51, 53, 53v, 80v, 85, 133v; RejPos 51v, 63, 110v, 121, 148 (8); BiałKat 76, 323v; Niebo/ Ziemiá/ Plánety przećiw mnie powſtáły/ Zadney mi w mey potrzebne poćiechy nie dáły. BielSat G3v; GrzegŚm A2v, 28; KuczbKat 275; Y niebo/ y ziemia/ y ſwięći ſą przygodam poddáni. RejZwierc B2; A nie thylko żądny potentat/ ále żadne kroleſtwo/ áni ſwiát/ áni niebo bez zámieſzánia nigdy nie było. RejZwierc 155v, 10, 152, 152v; RejZwiercPodw Podw 183v; BudBib Is 44/23, 3.Esdr 4/34; BudNT Iac 5/12, Apoc 5/13; KochPs 118, 132; SkarŻyw A3, 597; CzechEp 269, 370; co innego proſzę/ tá ſektá ſtroi/ iedno z niebá BOgá/ z kośćiołá namieſtniká iego/ z polieyey krole/ przełożone: á z ſerc nákoniec ludzkich/ wirę [...] wyrzućiwſzy NiemObr 150; BielSen 17; KochPieś 71; ArtKanc I2v, I7, P14, T17; GostGospSieb +3; GórnTroas 28; GrabowSet B, T2v; WujNT 306, 684, Apoc 5/3, 13, 18 arg; WysKaz 35; SkarKaz 6a, 82b, 161b, 242b, 634b.

W przeciwstawieniach: »niebo ... ziemia (101): piekło (10), świat (8), sakrament (5), tu (4), pałac (a. przybytek) (3), raj (3), ciemności, dymy [= piekło], kościoł, ołtarz, żłob, żywot Panny Maryjej« (139): PatKaz I 10v; on yeſth vyątſſy w nyebye ktory tu yeſth namnyeyſchy na ſzwyeczye PatKaz III 148, 108; Iezu ienżes nie w ziemi ale w Niebie ſkarbić zwolenniki thwoie navcżał. TarDuch B3v; WróbŻołt Z6v [2 r.]; Bo nasz miły Panie! myć tu tak słychamy, Iż tam w niebie pokój a tu kłopot mamy RejŁas w. 412; á nieynáczey wywodziſz ná ſwobodę duſſę moię iakoby ią wziąwſſy ſpiekłá do niebá przenoſił. RejPs 128; Bo ziemię Bog ludziom ſpráwił A nieco [lege: niebo] ſobie zoſtáwił RejRozpr D3, B4v; Prawda na ziemi zginęła/ á ſprawiedliwoſć z Nieba wyglądała. LudWieś A4; RejJóz O7; SeklKat O3v; RejKup t3v, v4v; KromRozm III M6, M8v; Owa mieyſcy frymárcżymy/ Ia [Pokusa] do niebá á ty [Anjoł] w dymy BielKom D3v; Iż s Pánem w niebie prawdá miłoſierdzye/ ſpráwiedliwość/ á ná zyemi obłudność. LubPs I4v marg; KrowObr 17v, 110v [2 r.], 165v, 212; RejWiz 73, 85, 172; Leop Eccle 5/1, Is 66/1, Act 7/49; BibRadz Deut 5/8, Ps 113/16, Is 66/1, Hebr 12/25; OrzRozm C3v; BielKron 80, 459; OrzQuin M; RejAp 46v, 57, 178, 180v; HistRzym 97v; RejPos 22v, 24, 34 marg, 46, 53 (11); GrzegŚm 28; KuczbKat 400 [2 r.]; P. Kryſtus ćieleſnie widomie ieſt w niebie á ćieleſnie ále niewidomie w Sácrámenéie. WujJud 70 marg, 71 v marg, 113, 254v, 256, 260v, L17, Mm2v; BudBib Ps 113/16; BudNT Hebr 9/22; tedy tu nie z niebá/ ále z żywotá Máryey ná świát przyſzedł. CzechRozm 32v, Av, 34v, 35 [2 r.], 123; SkarJedn 395; KochPs 175; SkarŻyw 2, 63, 67, 92, 182 (12); CzechEp 161 [2 r.], 171 [3 r.], 172, 260 [2 r.], 265 (13); NiemObr 84; WisznTr 23, 35; BielSen 8; PudłFr 38 [2 r.]; ArtKanc B12, K2; GrabowSet C; coś vcżyniłá? w niebieś opuściła cżyſtego miłośniká twego/ á w piekłeś ſzukáłá mierźionego ſkaźce twego? LatHar 150, 193, [249], 492 [2 r.], 603; Otoſz duſze cnotliwe w Niebo ſię wracáią/ A grzechem oſzpecone w ćiemnośćiách zoſtáią. KołakCath B4v, B4v; KołakSzczęśl Cv; WujNT 133, 263, 396, Act 2/19, 7/49 (8); Ziemia Pogańſtwu/ niebo krzesćiánom obiecane do pánowánia. PowodPr 14 marg, 11, 35; To wizytko Chryſtus nie w niebie/ ále ná ołtarzu kośćielnym odpráwuie. SkarKaz 157a; Nie mogliſmy z páſterzmi twoiego ſię tego ſynaczká we żłobie nápátrzyć: prośim po tym wygnániu/ vkaż go nam w niebie w chwale iego. SkarKaz 489b; Chryſtus ieſt nie w ráiu/ ále w niebie ktore z ſobą łotrowi obiecał. SkarKaz 635a, 84a, 119b, 156b, 243a, 488a, 634b, 636a.

W porównaniach [jako comparandum] (10): roſkoſoual ſyn bozy wczyſtem zyuoczye moym myeſzkayącz tam yako w nyebye PatKaz II 36v, 28, 31, 47; RejJóz C6v; KrowObr 227; RejPos 145; NiemObr 127; A niech będźie czyſty y páńſki dom twoy/ y komorá krolewſkiego pokoiu twego niech będźie iáko niebo. SkarKaz 458b, 580a.

Gra słów w nawiązaniu do nazwiska „Kościelecki” (1): (nagł) Koſcieleccy. (‒) CI niechcieli Striymi być/ práwie ledá komu/ Woleli s Pánem Bogiem/ idź z iednego domu. Bo ſie piſzą s Koſcielcá [...]. Lecż by też Strijaſzkowi/ pilnie godzić trzebá/ By nie zhárdzyał/ bo cżáſem/ piſze ſie y z niebá. RejZwierz 52.

W tekście Modlitwy Pańskiej lub w jej omówieniach [w tymi jako w niebie, tak i na ziemi itp. (10), na ziemi, jako na niebie (2)] (12): SeklKat C, S2v; Przydź kroleſtwo twoie/ Bądź wola twa iáko w niebie ták y na źiemi [fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra]. BibRadz Matth 6/10, Luc 11/2; BielKron 438; KuczbKat 400; ArtKanc M15v, M18v; LatHar 5; WujNT Matth 6/10, s. 238 marg; SkarKaz 634a. Cf też »Ociec, ktory (jest) w niebie«.

W przekładach i nawiązaniach do częściej powtarzanych wersetów Pisma Św.:

1.Par 16/31, Ps 95/11, Apoc 12/12, 18/20 [w tymi niebo i ziemia (6)] (11): LubPs V5v; rozrádnycie ſie niebioſá/ y wy wſzyſcy co mieſzkacie ná nich. RejAp X01v; RejPos 332 [2 r.]; Niechſię weſelą niebioſá [laetentur caeli]/ á ráduie ſie ziemiá BudBib 1.Par 16/31, Ps 95/11; SkarJedn 269; LatHar 423; WujNT Apoc 12/12, 18/20, s. 880 marg.

4.Esdr 3/18, Ps 17/10, 143/5 (22): RejPs 24, 212v; LubPs E, ee5v; Skłonił niebioſá y z ſtąpił [inclinavit caelos et descendit]: á mgłá okrutna pod nogámi iego. Leop Ps 17/10; BibRadz Ps 17/10, 143/5, 4.Esdr 3/18; BudBib Ps 17/9[10]; KochPs 23, 209; Nákłonił (ſyn Boży) niebá y zſtąpił: To ieſt (iáko obiáśnia Páweł ś.) wyprożnił ábo vchylił y poniżył boſtwá ſwego/ y przyiął cżłowiecżeńſtwo w oſobie ſłużebniká. CzechEp 216, 149, 161 [4 r.], 162 [2 r.], 216, 343, 345.

Ps 13/2, 52/3, 79/15, Thren 3/50, Is 63/15 (22): Dominus de coelo proſpexit [...]. Pan bog z nieba zeźrżał na ſyny ludzkie (aby oglądał) ieſtliby ktori był rozumieiąci abo ſzukaiąci pana boga. WróbŻołt 13/2, 52/3, 79/15; RejPs 48; LubPs Dv, N5v, S4; KrowObr 1v; RejPos 19, 126; Poyzrzy z niebios [Aspice e coelis] á obacż z mieſzkánia świątośći y wielmożnośći twey/ gdzie rzewniwość twoiá y męſtwo twoie [...] záhámowáły ſię odemnie. BudBib Is 63/15, Thren 3/50; O pánie/ ty chćiéy tylko ſwoim okiem z niebá Ná mię poyźrzéć grzéſznégo KochPs 6, 46; MWilkHist E2; KochPhaen 16; ArtKanc B6v, H2v, Q5; GrabowSet C4; KochFrag 24; LatHar 168.

Ps 107/5, 148/14, Hebr 7/26 (7): RejPs 161v; Mamy Biſkupá wielkiego/ ktory przeſzedł niebo Iezuſá ſyná Bożego KrowObr 212, 210v; Czy ty maſz wſzechmogącego náleść? wyżſzyć ieſt/ á niż niebo BiałKat 73v; BudBib Ps 148/13[14]; BudNT Hebr 7/14[26]; KochPs 167.

Is 1/2 [zawsze: niebo i (a) ziemia] (5): Slucháycie niebioſa a rozumiéy ziemia/ komu zlé za dobré wrotzono OpecŻyw 116; LubPs gg3v; Poſłuchayćie nieba [Audite caeli]/ y ty źiemio nákłoń vchá/ ábowiem Pan Bog mowi BibRadz Is 1/2; BielKron 45v, 93v.

Is 64/1, Matth 3/16, Mar 1/11, Luc 3/21, Ioann 1/51, Act 7/56, 10/11, Apoc 19/11 [w tymi w niebie (3)] (34): PowUrb +3v; Tam ſie niebo otworzyło/ a ſwiatloſtz tako wielka Iezu Kriſta ogarnęła/ iakoby niebo ogniowé OpecŻyw 36v; MurzNT Mar 1/10; A ſkoro ten Papieſz vmárł/ izali nieſtáło othworzone niebo dłużey aniſſli przez godzinę cáłą? KrowObr 38v, 38v marg, Ss4; A wnet wyſthąpiwſzy z wody/ vyźrzał Niebá otworzone [caelos opertos]/ y Duchá ſwięthego/ iáko Gołębicę/ á ono zſtępuie/ y zoſtáwa ná nim. Leop Mar 1/11, Ioann 1/51, Act 7/56; RejAp 160, 161 [3 r.]; RejPos 21, 22v, [136]; BudBib Is 63/19[64/l]; BudNT Apoc 19/11; Gdyż wſpomina przedtym Bogá y práwicę iego/ y niebo otworzone y Iezuſá po práwicy Bożey ſoiącego. CzechRozm 199; SkarŻyw 596; NiemObr 120; LatHar +9, 444, 556; WujNT Matth 3/16, Mar 1/10, Luc 3/21, Ioann 1/51, Act 7/56 (8); Rozſtąpćie ſię niebioſſá/ á nam zeſłánégo/ Zeſzli/ náſz wiecżny Boże/ pomázáńcá ſwégo. SiebRozmyśl I; SkarKaz 635a.

Is 65/17, 2.Petr 3/13, Apoc 21/1 [zawsze: niebo i ziemia] (19): Abowiem oto ia ſtwarzam nowe Niebá/ y nową ziemię [creo caelos novos et terram novam]: á nie będą w pamięći one pierwſſe Leop Is 65/17; BibRadz Is 65/17; BielKron 467v [2 r.]; A ták nie iżéiby to ſtáre niebo álbo ſtára ziemiá záginąć miáłá/ ále będzye odnowiona/ ochędożona/ vſpokoiona RejAp [175], 174 [2 r.], 174v [2 r.], [175], [175]v, Ee2v; CzechRozm 38; StryjKron 6; Y Widźiałem niebo nowe/ y źiemię nową [Et vidi caelum novum et terram novam]. Abowiem pierwſze niebo/ y pierwſza źiemiá przeminęłá WujNT Apoc 21/1, 2.Petr 3/13, Apoc 21 arg, k. Aaaaaa2.

Is 66/1, Act 7/49 [w tym: w niebie (2)] (19): LubPs X5; KrowObr 165v; RejWiz 152v; TO mowi Pan: Niebo ſtholec moy/ á źiemiá podnożek nog moich [caelum sedes mea] Leop Is 66/1, Act 7/49; BibRadz Is 66/1; RejAp 46v, 180; RejPos 22v, 24, 139v, 293v; Bo ieſli źiemiá ieſt cżłowiecżeńſtwem/ iż ieſt podnożkiem: á niebo záś/ będąc ſtolicą/ cżymże też wżdy v tego Bogá będźie? CzechEp 171, 171, 280, 284; GrabowSet G2v; WujNT Act 7/49, Aaaaaa2.

Ier 23/24 [w tym: niebo i ziemia (9), na niebie i na ziemi (2)] (14): OpecŻyw 17; KrowObr 165v; gdyż ná niebie y ná ziemi pełno wſzędy Boſtwá iego RejPos 78, 133, 149, 242v; RejPosWiecz2 91 [2 r.]; gdyż on powieda o ſobie: Zaż ia nienápełniam niebá y źiemie? KuczbKat 380; CzechEp 309; KochPieś 71; ArtKanc P14; LatHar 377; A ták muśiáłá być inſza w Chriſtuśie náturá/ oprocz tey człowieczey/ [...] to ieſt Bozka,/ ktora niezmierna ieſt/ y niebo y ziemię záraz nápełniáiąca. WujNT 314.

Matth 16/19, 18/18 [w tym: w niebie (7), na niebie (4), na ziemi i w niebie (31), na ziemi i na niebie (11)] (52): A iá tobie mówię ijżes ty Piotr/ [...] a dám tobie klucże krolewſtwa niebieſkiégo/ a tzo koli zwiążeſs na ziemi/ będzie związáno ij na niebieſiech/ a tzokoli rozwiążeſs na ziemi/ będzie rozwiązáno ij na niebie. OpecŻyw 56v; SeklKat Xv; KromRozm I F; KromRozm II f4v; KromRozm III F4v [2 r.], M3v [2 r.], M8v; Leop Matth 18/18 [2 r.]; RejPos 235, 299v [2 r.], 300v [2 r.], 303, 319; Komu rozwiążećie grzéchy ná źiemi/ będą rozwiązáné y w niebie: á komu záwiążećie/ záwiązáné będą w niebie. BiałKat 161, 166, 336; RejZwierc 27v, 192v; WujJud 81v, 82v, 139v; RejPosRozpr b4 [2 r.]; SkarJedn 67 [6 r.]; SkarŻyw 91, 457; Komu grzechy przepuśćićie Y od nich go rozwiążećie. Temu będą odpuſzcżone Tu y w niebie rozwiązáne. MWilkHist L, L; NiemObr 27; ArtKanc N15v; WujNT Matth 16/19 [2 r.], 18/18 [2 r.], s. 133, 354, 642; SkarKaz 207b, 634a; SkarKazSej 700b.

Matth 28/18 [w tym: na niebie i na ziemi (36), w niebie i na ziemi (2)] (38): Dána tobie ieſt motz o Mariá/ motz wſſelká na niebie ij na ziemi/ ijż tzo iedno chceſs/ to vproſitz możeſs OpecŻyw 190, 171; PatKaz III 140v; WróbŻołt t P5, ee4v; MurzNT Matth 28/18; KromRozm II f4v; KrowObr 123, 189; RejAp 156; RejPos [77]v, 272v; BiałKat 3Q6; RejZwierc 11; BudNT Matth 28/18; Mowię około znáiomośći [...] Iezuſá Chriſtufá [...]: zwierzchnośćią ná niebie y ná źiemi dárowanego CzechRozm A2v, 8v, 11v, 23, 45v, 53 (10); SkarŻyw 488; CzechEp 204, 217 [2 r.], 260, 292, 302, 347, 348; CzechEpPOrz **4; NiemObr 104, 157; A przyſtąpiwſzy Ieſus/ mowił im/ rzekąc: Daná mi ieſt wſzytká władza ná niebie y ná źiemi [data est mihi omnis potestas in caelo et in terra]. WujNT Matth 28/18.

Luc 10/20, Hebr 12/23 [zawsze: w niebie] (9): MurzNT Luc 10/20; BibRadz Hebr 12/23; CzechRozm 28; a Pan Bog ie [czterdziestu męczenników] w niebie nápiſał/ gdy ták iáko do reieſtru ſzli/ imiona ſwe ná żołnierſtwo Chryſtuſowe w piſuiąc SkarŻyw 206; CzechEp 79; Wſzákoż ſię z tego nie weſelćie/ iż ſię wam duchowie poddáią: ále ſię weſelćie/ że imioná wáſze nápiſáne ſą w niebieśiech [nomina vestra scripta sunt in caelis]. WujNT Luc 10/20, Hebr 12/23; SkarKaz 634a, 663b.

2.Cor 12/2 [w tym: trzecie niebo (14)] (15): Tu prorocztwo o ſwiętim Pawle iż ſie miał nawrocie dziwnym obyczaiem, y miał być zachwyczon do trzeciego nieba WróbŻołt X2; KromRozm II f3v, h; LibMal 1554/190; BibRadz 2.Cor 12/2; SarnUzn F8; RejAp 94v, AA2v; RejPos 135v; RejPosRozpr b3v; CzechRozm 44v; SkarŻyw 81; Znam człowieká w Chriſtuśie przed czternaśćią lat [...] iż tákowy był záchwycony áż do trzećiego niebá [raptum ... usque ad tertium caelum]. WujNT 2.Cor 12/2, s. 513; SkarKaz 635a.

Phil 3/20 [zawsze: w niebie] (4): Aleć náſſe obcowánie ieſtći w niebie [Nostra autem conversatio in caelis est]: ſkąd też zbáwićielá cżekamy Páná náſſego Iezu Chryſta Leop Philipp 3/20; CzechRozm 261; WujNT Philipp 3/20; SkarKaz 123a.

Apoc 3/12, 21/2, 10 (11): Toć yeſt ono śwyęte myáſto nowe zſtępuyące z neybá od bogá KromRozm II t; KromRozm III E6; Leop AAA2; RejAp 40v, 41, [175]v, 181; NiemObr 112; A ia Ian widźiałem ono święte miáſto Ieruzálem nowe sſtępuiące z niebá [descendentem de caelo]/ od Bogá zgotowáne/ iáko oblubienicę vbráną mężowi ſwemu. WujNT Apoc 21/2, Apoc 3/12, 21/10.

W charakterystycznych połączeniach: niebo boże, czyste, pańskie (2), pięknu (2), puste, rozumne, sławne, szerokie, świetne, święte; niebo błogosławionych, świętych sług bożych; niebo ogarnąć nie może (nie ogarnie) (17), pożąda, przyjmuje (2), służy, stoi [czym] (2), trwoży, uspokoi się, weseli się, wyznawa; przybytek nieba, radość, rozprawa, skrytość, sprawa (2), stan, wielkość, wysławienie; nieba wstydzić się, zajźrzeć, zaprzeć się; do nieba biegać, iść (wni(ś)ć, przyść, odeść) (5), (prze)nieść (odnosić, zanosić, wnieść, przeniesion) (14), obrocić się, polecieć (zlatać się) (2), (za-, w)prowadzić (zaprowadzony, zaprowadzenie) (13), przypuścić, tęsknić, wciągnać, wleźć, włożyć [co], wrocić (się) (2), wtargnąć, wziąć [co] (3); człowiek z nieba (3), przeprowadzenie, przystaw, stroż, świadectwo, zwięk; z nieba bronić, (o)czeka(wa)ć (3), (u)czynić [co a. jak] (3), (wy)da(wa)ć (2), dostać, kwapić się, (z)lecieć (4), mieć, mowić (mowiący) (10), (p)okaz(ow)ać (2), opatrować, opowiadać, patrzeć (obaczyć, widzieć, wygląć) (9), pobieżeć, po(j)źrzeć (4), pospieszyć, pośmiewać się, prowadzić, przynieść (przyniesion(y)) (9), (dać) słyszeć (słyszan) (7), ściągnąć, trzaskać, walczyć (3), (ob-, za)wołać (16), wrocić, wywiadować się, wziąć, zagrzmieć (4), zalecić (2), zjawić się, zniszczyć, zwieść (zwodzić) (2); z nieba objawiać się, obwołany (powołany) (2), opowiedziany, oznajmiony, przyzwany, rozlany; niebu przepuścić [co], przezwisko dać, przyrównać [kogo] (2), skłonić, służyć, wspak obrocić się, zmocnié się, zwrocić; brzydki niebu; prawo niebu; chcieć ku niebu; zgrzeszyć przeciw niebu (8); niebo dosta(wa)ć (2), (na)kierować (2), mianować [czym], mijać, nazywać [czym], obierać, ogarnywać, opuszczać (opuścić) (3), osadzać (osadzić) (2), oszpecić, ozdobić, prześć (2), przyzwać (2), spustoszyć, uspokoić, widzieć (uj(ź)rzeć) (26), wspominać, zostawić [ku czemu] (2); na niebo przenieść [co]; pod niebo iść; w niebo chcieć, (prze-, po)nieść (5), obrocić, (w)prowadzić (6), przywodzić, wchodzić, wotować, wracać się; w niebo idący, niesienie, (po)niesion(y) (4), wiedziony, mieć co nad [= przewyższać] niebo; dzień w niebo wstąpienia (9), oktawa, święto, wigilija; czas w niebo wzięcia, dzień (4), oktawa (2), święto, wigilija (3); niebem [co] zamykać, zwać (nazywać) (2); niebem ogarniony; sień przed niebem; latać po niebie, szukać; na niebie, w niebie (jest, stało się) bojowanie, dobro(tliwość) (3), kościoł (7), łaska (2), miejsce [czyje], milczenie (4), miłosierdzie, mściciel, obcowanie, obfitość [czego], obrona (2), ołtarz, pokład [czego] (2), pokoj (4), pomoc (2), pośrednik, prawda, prawo, radość (5), ratunek, rodzenie (2), sława, sprawa (2), sprawiedliwośćf świadek, wesele (11), wielkanoc, wołanie, wszechmożność, tytuł; na niebie, w niebie ([co, czego a. kogo]) baczyć, bać się, (u)budować (2), być [jakim, kim, czym] (22), (o)czeka(wa)ć (2), (u-, na)czynić (12), dostąpić (2), dopuścić się, dostawać, frasować się, jednać, (u)koronować (2), mieć (39), (po)moc (4), modlić się (3), (z)naleźć (najdować, nalezion(y)) (16), nasporzyć, naznaczyć, nie masz [czego] (7), obrać się (2), odmienić się, odpoczywać (2), odprawować (2), grzechy odpuszczać, ofiarować (się) (2), oględać (3), (p)okαz(ow)αć (3), orędować [komu], osadzić się, ostać [z kim], patrzyć, podobać się, pokładać (zakładać) (2), posieść (2), postanowić (postanawiać) (2), przyczyni(a)ć się (4), radować się, (u)rodzić się (rodzenie, urodzony) (7), rozciągnąć się, rozszyrzyć, sądzić, (o)sięgnąć (dosiąc) (3), skryć się, służyć (2), słyszeć (słyszan jest) (5), spodziewać się, sprawić (sprawować, sprawion(y)) (6), stanowić, stracić (2), stworzyć (stworzony) (15), szukać (8), śpiewać (śpiewający) (2), świadczyć (świadectwo dawać, świadczący) (9), święcić, trwać, tryumfować (tryumfujący) (3), ukaz(ow)ać (5), uradzić, weselić się (uweselon) (2), wiedzieć (5), widzieć (upatrować) (16), wspominać, wysławiać, wyznawać (2), wzywać; w niebie, na niebie obdarzony (jest), obrażon, odłożony (położony) (2), wołający, wypełnion, wysławian, wystawion, zachowan, zamkniony; w niebie możność, rozkoszowanie, ucieszenie; w niebie dzieje się [co] (4), (jest) lepiej (2), niepłatno, stało się (13), szyrzy się.

Przysłowie: Był ták łaſkaw Ceſarz Máxymilian ná Krolá Polſkiego/ iż mowił: my s krolem Polſkim y do Piekłá y do Niebá gotowi będziem záwżdy BielKron 429v.
Frazy: »Bog błogosławi z nieba« (4): tylko prosić trzebá Aby Bog dobrey rádzie błogoſłáwił z niebá KochDryas A2; BielSjem 14; GostGospGroch kt; KołakCath C4.

»Boga nie masz (a. nie było) na niebie« = non est Deus in caelis PolAnt [szyk zmienny] (3): GroicPorz z; BudBib 3.Reg 8/23; tákże ſobie niezbożnicy tuſzą/ áby Bogá żadnego ná niebie niebyło CzechRozm 183v.

»chwała (bądź (jako)) na niebie ((tak) i na ziemi), miała być (a. nie mogła być) w niebie« (4:2): yadam [...] to był poznał yſz doſtateczna chwała w nyebye bycz nyemogla przeſz wczyelenya bozego PatKaz III 99, 99v; Confeſſio eius ſuper coelum et terram [...]. Chwała iemu bądz na niebie y na ziemi WróbŻołt 148/14; RejPos 150v; Zna was [Sieniawskich] Rzecżpoſpolita pożytecżne ſobie/ Zá co chwałá ná niebie wiecżny Boże tobie. PaprPan V2; ArtKanc T11v.

»jest, żywię, żyw Bog (a. Pan) na niebie« [odwołanie się do sprawiedliwości lub opieki bożej] [szyk zmienny] (3:2:1): Zyw ten pan Bog na niebie ktory w to vgadza Iż każdemu prawemu ſowito nagradza RejJóz I4v; RejWiz 107v; KochZuz A2, A3v; KochPs 16; ieſt ći Pan ná niebie/ [..,] tenći ſię potym I.M. ozowie CzechEp *4.

»jedno lepiej w niebie; ledwę tak w niebie« = bardzo przyjemnie (2;1): Wnet gi páni przyięłá á z nadobną ochotą [...]. Poſádziłá gi potym nie dáleko ſiebie/ luż dobrze idą náſzy á ledwe ták w niebie. RejWiz 26v; Mieſzkam z nimi w roſkoſzy/ iedno lepyey w niebye. RejWiz 66; RejZwierz 120v.

»mni(e)mam (a. mnie się zdało) bym itp. był, siedział w niebie« = czuję się bardzo szczęśliwy (2:1): RejWiz 110; Nie dawné czáſy/ gdy mię poczytano W liczbę fortunnych/ y zá tego miano/ Który mógł wſzyſtko otrzymać v ćiebie/ A mnie ſye zdáło/ żem był wſzyſtek w niebie. KochPieś 16; COć ſye podoba/ zacny Woiewodá/ Między gorámi oto tá goſpodá? Ia mniémam/ żebych teraz śiedźiał w niebie PudłFr 57.

»Ociec (a. Pan, a. Bog, a. Syn), ktory (a. jenże, a. co) (jest (a. przebywa)) w niebie(siech), na niebie(siech); Bog jest na niebie« [w tym: w formule modlitewnej (20)] = Pater a. Deus qui in caelo a. caelis (est) HistAl, PolAnt, Vulg, Modrz [szyk zmienny] (83 : 14; 10): OpecŻyw 56v; TarDuch D, E4; WróbŻołt V7; SeklWyzn kt; Oicze naż ktoris ieſt wniebieſiech/ Swiec ſie imię twe SeklKat B4v, R4v; HistAl Kv; KromRozm I [L3]v; MurzHist kt, I4; MurzNT Matth 7/11, Ioann 3/13; LubPs V v, ddv; Pan Kryſtus ſwoie zwolenniki vtzył áby ſię ták modlili Oicu niebieſkiemu: Oytze náſz/ ktoryś ieſt w niebieſiech etć. KrowObr l11v, 64v, 66 [2 r.], 93v, 149v; RejWiz 122, 150; Leop Eccle 5/1, Matth 5/16, 18/10, 14, 19, AAA4v; BibRadz Thren 3/41, Matth 5/45, 48, 6/1, 9 (9); BielKron 11, 80, 438; Zaden nie wſtęp nie do niebá iedno then ktory sſtąpił z niebá/ ſyn cżłowiecży ktory ieſt w niebie. SarnUzn E8v; LeovPrzep K2v; HistRzym 97; RejPos 151 v, 186v [2 r.], 187, 231, 256 (10); BiałKat 203v, 303v [2 r.], 380 [2 r.], 385; RejZwierc 12, 205; BiałKaz E3; BudNT Matth 5/45, 48, 6/1, 7/11, Ioann 3/13; CzechRozm 6v, 27, 112v; zapłáty v Oycá wáſzego/ ktory ieſt w niebie/ mieć niebędźiećie. ModrzBaz 59, 58v; SkarŻyw 70; CzechEp 17, 19, 281, 284; ReszPrz 75; PAnie náſz ktory w niebie przebywaſz/ [...] weźrzyſz tu ná náſze zgromádzenie ArtKanc K16, M14, M15, M16, M18; LatHar 5, 377; WujNT Matth 5/17[16], 46[45], 6/1, 9, 7/11 (19); Ieſt Bog ná niebie inſzy bez ktorego áni Prędki dźień może wieść ſwoich koł vzłoconych/ Ani noc ſkrzydeł ruſzyć zábrudzonych. WitosłLut A6; SkarKaz 43b.

»pełno(-e) (a. napełnione) (jest) niebo (i ziemia) [czego]; na niebie, w niebie (i na ziemi) pełno [czego]; [co] napełnia niebo i ziemię; napełniać niebo [czym]; niebo i ziemia napełnia się [czym]« [o chwale i potędze Boga i świętych] [w tymi niebo i ziemia (29), ziemia z niebem (1)] [szyk zmienny] (26;2:1;2;1;1): Pełno ieſt niebo ij ziemia ſláwy twé/ Alleluia. OpecŻyw 174; RejPs 207v; kthorego mocy ieſt pełná zyemiá y niebo LubPs H4v, O3 marg, Q4v marg, R3 marg, V6v marg, dd4 marg; KrowObr 213; RejWiz 2v, 113; RejAp 71v, 85; RejPos 13, 18, 139v, 144 [2 r.], I91v (10); RejPosWiecz2 91; Przodkowie náſzy znacżni y wielcy z których ſławę mamy przed Bogiem y ludźmi/ ſą święći Boży/ [...] ktore iedná mátká kośćioł święty Katolicki w Chryſtuſie porodziłá/ [...] ktorych ſie ſławą niebo y ziemiá nápełniłá SkarŻyw A3v; CzechEp 286; ArtKanc E9, N19, N19v, T17; LatHar 94, 573; y pomocy nam wſzelákie [Bóg] dáie: choć wſzędźie ieſt/ y niebo y źiemiá pełná chwały iego. SkarKaz 454b.

Zwroty: »być (a. przebywać) w niebie(siech), na niebie(siech), nad nieby; będący w niebie; na niebie przebywający« [o Bogu, Chrystusie, Marii Pannie i aniołach] = esse in caelo a. caelis HistAl, PolAnt, Vulg; in caelo exsistere HistAl; habitare in caelis Vulg [szyk zmienny] (153:36:1;1;1): Doſtoyno ieſt/ aby gdzieś ty ieſt/ twoia matka [...] z duſſą ij s ciałem s tobą téż w niebie była. OpecŻyw 180v, 180V; PatKaz II 27v, 31; PatKaz III 132; Bowiem pan bog náſz ná niebie będąc wſſytko iáko chce wedle myſli ſwey ſpráwuie RejPs 169v; HistAl K; LibMal 1554/187v [2 r.], 189 [2 r.], 189v; Bo to yeſt nawyzſſy nád wſſe narody Pan/ Ktory w chwale ſwoyey yeſt nád nyebyoſy ſam. LubPs Z5v; KrowObr 10, 200; Leop Ps 2/4; BibRadz Deut 4/39, 2.Mach 15/4; Ci to Mánichei kácerze/ powiedáli w niebie być dwá Bogi iednákiey mocy BielKron 154, 466v; Trzey ſą w niebie ktorzy świádcżą/ Oćiec/ Słowo y Duch święty GrzegRóżn A4v, I2v, K, M2; Tu ſłyſzyſz że ſyn cżłowiecży ieſt v Iordanu/ á przedſię ieſt w niebie ná łonie. SarnUzn E8v, D3v; HistRzym 97; BiałKat 101, 203v, 301, 303v [4 r.]; KuczbKat 175; RejZwierc 220v; WujJud 70 marg, 71v, 177, 254, 254v (9); WujJudConf 176v, 254, 256v; Ale záś temu nie wierzę/ żeby Iezus Chriſtus prawdziwy ſyn Boży/ miał być pierwey iſtotnie w niebie/ niż ſie z Máryey národził CzechRozm 32, 32, 32v [3 r.], 33; Pánu chwałę powinną/ y wdźięczny pſalm dayćie. Panu z wieków ná niebie przebywáiącemu KochPs 99; SkarŻyw 583; CzechEp 346 [2 r.]; ReszPrz 85, 86; ArtKanc E20v; W płácżu y dźiś wiek trácę/ ácż ćię wiem być w niebie, GrabowSet E4; LatHar 377; WujNT 314 [5 r.], 332 [2 r.], 386, 396, 397 (21); SkarKaz 243a. Cf »jest Bog na niebie«, »Ociec, ktory jest w niebie«.

»w niebie, na niebie (Boga) chwalić (a. chwałę dawać)« (4:1): ábyſmy tym ſnádnyey wſſyſtcy doſkonáłoſći ſwey doſzli/ [...] á potym żywoćye z ányoły w nyebye yednoſtáynye bogá chwáląc/ wyeczney á doſkonáłey rádoſći vżyli. KromRozm III B2v; RejWiz 52; RejAp 156v; KuczbKat 35; ArtKanc B2v.

»do nieba iść (a. uść), pokwapić się, być przeniesiony, odeście« = umrzeć (i zwykle: zostać zbawionym) [szyk zmienny] (2:1:1:1): CNotliwie y pobożnie żył tu ná tym ſwiecie/ Pokwápił ſie do niebá bárzo w młodym lecie PaprPan Ee; Oná [poganka] gdy iey vmrze mąż/ iego ſię fałſzywem do niebá odeśćim ćieſzy SkarŻyw [197], 113; w tym po ziemſkiey pracy, [Henryk Probus] Vſzedł do niebá od was cni Polacy. KlonKr D; SzarzRyt D2.

»w niebo [komu] kazać; do nieba wywodzić« = zsyłać śmierć (i dać zbawienie) (1;1): AZ y názbyt ći ſwięći ná zyemi nas ſzkodzą/ Ze nam ludzye cnotliwe do niebá wywodzą PaprPan Q4v; Lecż Fatá nieprzemożne inácżey podáły/ Ciebie tu zoſtáwiwſzy im [stryjom] w Niebo kazáły. KołakCath C2.

»w niebie (, w ziemi) krolować, krolujący; (na ziemi, (i)) na niebie krolować, krolujący; krolestwo w niebie« [szyk zmienny] (12:1;4:1;1): WróbŻołt vv v; Thy nieſlużyſz iednemu Bogu ktori kroluie w niebie [qui regnat in caelo] ále wielu bogom HistAl K; Kroleſtwo ſławne Páná Kriſtuſowe z wiernymi w niebie LubPs V6 marg, F4, M, P6; RejWiz 152v; BibRadz II 69c marg; HistRzym 97v; SkarŻyw 68 [2 r.], 81, 91 marg, 443, 566; A Królowie záś máią nád ſobą páná/ Który wſzytkiemu świátu ſam roſkázuie/ Ná źiemi/ y ná niebie wiecznie króluie. KochPieś 17; ArtKanc I5v, T6; GrabowSet F3v.

»mieszkać (a. przemieszkawać), mieszkający, mieszkanie w niebie; mieszkać, mieszkający, mieszkanie na niebie; mieszkaniec nieba« = caelicola Mącz, Calep; in caelo habitare Vulg; domus in caelis; in caelo habitans PolAnt [szyk zmienny] (11:5:4;6:1:1;1): SeklKat R2v; K Tobiem podnośił ocży ſwe ktory mieſſkaſz w niebie LubPs cc3v, B2; Leop Apoc 13/6; iż ieśli przybytek togo źiemſkiego domu náſzego będźie ſkáżon/ zbudowánie mamy od Bogá/ to ieſt mieſzkánie nie vrobione ręką/ wiekuiſte ná niebie. BibRadz 2.Cor 5/1; Coelicola, Swięty który w niebie mieſzka. Mącz 58d, 60a; RejAp 103, 128; KuczbKat 380; WujJud 173; BudNT Apoc 13/6; StryjWjaz A4; CzechRozm 32 [2 r.]; KochPs 97; ReszPrz 40; ArtKanc N; ZawJeft 7; Calep 148a; GrabowSet E3, E3v; LatHar 359; WujNT Ioann 14 arg, Apoc 13/6; SkarKaz 549a, 580a; GosłCast 65; SkarKazSej 703a.

»do nieba, ku niebu podnieść (a. podnosić) głos; płacz k niebu wyniosły« = modlić się; zwracać się do Boga, skarżyć się [szyk zmienny] (2:1;1): RejZwierc 253; Będę ſwóy głos płáczliwy do niebá podnośił KochPs 81; Rozlega ſię po leśiech płácż k niebu wynioſły. KlonŻal B; A my więc ná twoy przyiazd chorągwie wynieśiem/ Y zá ćię ku niebu głoſzy ſwe podnieśiem Mowiąe: błogoſław Pánie temu Krolowi KmitaPsal A5.

»oczy (a. oczki) podnieść (a. podnosić, a. wznosić) w niebo, ku niebu, do nieba; oczy mieć w niebie; podnosić głowę do nieba; oczy podniesione są do nieba, wyniesione w niebo; powieki w niebo« = nabożnie wznosić wzrok; oculos ad caelum levare PolAnt, Vulg; elevare oculos ad eaelos, tollere oculos in caclum PolAnt; sublevare oculos in caelum Vulg [szyk zmienny] (24:6:5;1;1;1:1;1): oglądáy iako Iezus miły nabożnie ocży w niebo podnioſwſſy dziękuie bogu oyttzu ſwému. OpecŻyw 53, 26v, 68; MurzNT Luc 18/13, Ioann 17/1; KrowObr 111; BibRadz Luc 18/13, Act 1/10; Ale tych tu nic nie wſpomina ktorzy podnośili głowy ſwoie do niebá wołáiąc do Páná RejAp 141v, 111v, 136; HistRzym 125v; RejPos 22v, 202, 202v [2 r.], 349; KuczbKat 360; BudBib Deut 4/19; BudNT Luc 18/13; A ia iuż wołam do ćiebie/ Smutné oczy máiąc w niebie. KochPs 7; SkarŻyw 20, 58, 76, 444, 552, 583; CzechEp 270; ArtKanc I18; ZawJeft 47; GrabowSet C, G4v, M2; LatHar 57, 140; KołakSzczęśl Cv; Celnik ſtoiąc z dáleká/ niechćiał áni podnieść oczu w niebo WujNT Luc 18/13, Ioann 11/7, Aaaaaav; CzahTr K4.

»podnieść (a. podnosić, a. wznosić, a. wznieść) ręce (a. rękę, a. rączki, a. prawicę i lewicę) w niebo, k(u) niebu, do nieba; wyciągnąć (a. ściągnąć, a. rozciągnąć) ręce (a. rękę) ku niebu, w niebo; ręce w niebo trzymać; ręce podniesione w niebo, ku niebu« = elevare dexteram et sinistram ad caelos, manus expandere ad caelos, extendere palmas ad caelos, levare manus ad Deum in caelis, protendere manus in caelum PollAnt; manus ad caelum a. caelos tendere Mącz; tollere manus ad caelum Calag; levare manum ad caelum Vulg [szyk zmienny] (17:6:3;4:1;1;1:1): Bogá zá Ezopá prośił: Nabożnie ſie támo modląc/ Ręce ſwe w niebo podnoſząc BierEz A3; OpecŻyw 26v; LubPs gg5v; KrowObr 96v, 107v; A gdy wyćiągniećie ku niebu ręce wáſſe [cum extenderitis manus vestras]/ odwrocę ocży ſwe od was Leop Is 1/15; BibRadz 3.Reg 8/54; BielKron 29v [2 r.], 147; Mącz 434c, 444a; RejAp 84; RejPos 202, 349; BudBib 3.Reg 8/22, Thren 3/41, Dan 12/7, 2.Mach 14/34; Calag 127b; nálazł ćiáło Páwłá S. ták iako ná modlitwie przyklękał z proſtą głową/ y z rękomá podnieśionymi ku niebu. SkarŻyw 52, 52 marg, 224, 341, 436, 441, 484, 600; KochDz 107; Phil K4; LatHar 457; WujNT Apoc 10/5; GosłCast 20, 74.

»pos(y)łać (a. zesłać, a. przysłać) z nieba; z nieba (jest) posłan(y) (a. zesłany); poselstwo, poseł z nieba« = missus de caelo Pol Ant, Vulg [szyk zmienny] (17;15;2:1): OpecŻyw 6v, 161; OpecŻywList Cv; TarDuch Dv; RejPs 24v; LubPs O2v; Zeſſli Boże Aniołá twoiego/ zniebá ktoryby żegnał y poſwięćił ty popioły/ áby były lekárſtwem zbáwiennym KrowObr 92; BibRadz 1.Petr 1/12; BielKron 134v, 150, 167; GrzegRóżn 02; HistRzym 51; Cżłowiekowi nie trzebá iuż poſłow z niebá/ oprocż Kryſtulá. RejPos 164 marg, 19v, [105]v, 274v; Zeſli nam Duchá ſwego/ Pánie Boże z niebá. BielSat I4v; CzechRozm 32 [2 r.], 33; Ale być y Anyołá ſnadź przyſłano z niebá/ Będzye wina rzecżecie/ nie tákiego trzebá. PaprPan Ffv; SkarJedn 164; SkarŻyw 557; BielSjem 15; ArtKanc B2v, E13, I4v, P6v [2 r.]; ANyoł Páńſki poſelſtwo z nieba przynioſł do Pánny świętey Máryey LatHar 10; WujNT 1Petr 1/12; SiebRozmyśl Gv; SkarKaz 488a, 515b.

»przysięgać (a. przysiąc), przysięga (ani) na niebo (ani na ziemię); brać (a. wezwać itp.) na świadectwo (a. do świadectwa) niebo i ziemię; oświadczyć (a. oświadczać) się, kląć się (ani) niebem i (ani) ziemią (a. przed niebem i ziemią)« = iurare in caelo, testes invocare cαelum a. caelos et terram PolAnt, Vulg; contestari facere caelos et terram, iurare et per caelum et per terram Vulg [szyk zmienny] (7:1;7;3:1): wymyſlili [Żydowie] rozmaité przyśięgi na niebo na kośćiół/ na ołtárz MurzNT 21, 21, Matth 23/22; Biorę ſobie dziś ná ſwiádectwo Niebo y Ziemię/ żem przełożył wam dziś żywot y dobre/ błogoſláwienſtwo y przeklętſtwo. Leop Deut 30/19; BibRadz Deut 31/28; BielKron 45, 45v; RejPos 102; BudBib Deut 4/26; nie klnićie ſię áni niebem/ áni ziemią/ áni iną iáką klątwą [ne iurate neque caelum neque terram neque aliud quodcunque iuramentum]. BudNT Iac 5/12; CzechEp 171, 280; ReszPrz 106; WujNT Matth 5/35[34], 23/22, Iac 5/12; przećiw tákiey niewdźięcżnośći á obráźie Páná Bogá/ wzywa ná świádectwo niebá y źiemie/ to ieſt wſzyſtkiego naprzednieyſzego y naypodleyſzego ſtworzenia. PowodPr 18, 18, 85.

»siedzieć (a. posadzie, a. usieść), siedzący na niebie(siech); siedzieć (a. posadzić), siedzący, posadzony, siedzenie w niebie(siech); niebo osiąść« [o Bogu i Chrystusie] = equitans in caelis caelorum Pol Ani; considere in caelis, constituere in caelestibus Vulg [szyk zmienny] (17:2;12:2:1:1;1): OpecŻyw 19; wzgardzon ieſt pan Ieſus od żydow gdy był na tym ſwiecie, gardzą im y teraz fałſzywi krzeſciani gdy ſiedzi w niebie WróbŻołt Z6v; SeklKat O3v; LubPs S3v; KrowObr 102v, 212; WujJud 71v [2 r.], L17; BudBib Ps 67/33 [34]; CzechRozm 12, 175v, 193, 227; A ón mię wyſłucháć raczył śiedząc ná niebie KochPs 23, 20, 53, 86, 152, 156; SkarŻyw 443, 589; NiemObr 104; WisznTr 16, 28; Sameś niebá ośiadł/ á chćiałeś/ by źiemię/ W poćie ſwym ſpráwuiąc/ ludzkie miáło plemię GrabowSet C, C; Iezu [...] ná Oycowſkiey práwicy/ w niebieſiech ſpániále poſádzony/ [...] zmiłuy ſię nád n. LatHar 339; KołakSzczęśl C4v; WujNT 396, Eph 1/20, Hebr 8 arg; SkarKaz 243a [2 r.]; CzachTr B3.

»słyszeć (a. usłyszeć), słyszan głos z nieba; słyszeć głos na niebie; (z)stał się głos z nieba« = audire vocem de caelo a. e caelis, vox facta est de caelo a. caelis PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (19:3;1;7): gdi był pan Ieſus krżcżon w Iordanie od Iana s. tedy głos z nieba ſlyſzan rzekąc WróbŻołt 17; RejKup o5v; I s ſtáł się głos z niebioſow/ Ty ieſteś mói ſyn miły MurzNT Mar 1/11; KrowObr 146v, 198v; Leop Mar 1/11, Apoc 18/4; BibRadz Deut 4/36; BielKron 138v; RejAp 84, 87, 93v, 117, 123, 148v, 151v; HistRzym 38, 124v; RejPos 342v; Y ſłyſzałem głos wielki ná niebie mowiący WujNT Apoc 12/10, Mar 1/11, Luc 3/22, Apoc 10/4, 8, s. 861 marg (10); SkarKaz 118a.

»z nieba spaść (a. spadać, a. upaść), spadający« [o wygnaniu z raju Adama i Lucyfera] = de caelo cadens PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (4:1): bo adam z rayu, luciper z nyeba zgrzeſzywſzy upadły PatKaz III 146; MurzNT Luc 10/18; Widźiałem Szátáná iáko błyſkáwicę z niebá ſpadáiącego. WujNT Luc 10/18, s. 237, 859.

»z niebios spuścić; niebo spuściło (a. wypuściło)« (1;2): miał zeſłáć tego niewinnego báránka/ [...] o ktorego záwżdy Prorocy wołáli do Bogá oycá/ áby go zeſłał co rychley/ áby go im niebo ze dzdzem ſpuśćiło. RejPos 103v, 89; DVehu ſwięty záwitay k nam/ á z niebios rácż ſpuśćić nam/ świátłości twey promienie. ArtKanc H12v.

»strącić, zrzucić, strącony, zrzucony z nieba« [o szatanie] [szyk zmienny] (4:1:4:5): kyedy pan bog ſtrączyl lucyfera znyeba wgląbokoſzez pyekyelną PatKaz II 29v, 25, 33; WróbŻołt hh; BielKron 1v, 467; RejAp 105; RejPos 200, 238v; KuczbKat 20; RejZwierc 2, 218v; mniemáiąc áby cżárt/ łáiał mu mowiąc: Sprośnikn zniebá zrzucony/ co maſz tu ná puſzcży cżynić? SkarŻyw 571; ActReg 24.

»we(j)(ź)rzeć (a. po(j)źrzeć), patrzeć (a. patrzać), poglądać w niebo« = nabożnie wznosić wzrok; aspicere a. respicere a. suspicere in caelum PolAnt, Vulg; inlendere a, intueri in caelum Vulg [szyk zmienny] (24:14:3): IEzus gdy tak vkrzyżowány na krzyżu wznak leżál/ patrzątz w niebo/ s placżem wielkim bogu oyttzu ſie ofiarowál OpecŻyw 139v, 174v; RejKup dd7v; MurzNT Matth 14/19; Leop Act 7/55; oná weyrzawſzy w niebo łzámi ſie zálałá/ Bowiem w Pánu ſwą nádzyeię przedſię pokłádáłá. KochZuz A4; BibRadz Dan 13/9, Mar 7/34, Act 1/11; BielKron 134v; RejPos 133v, 144, 176, [203], [203]v (14); BudBib Dan 13/34[35]; Wziąwſzy pięć chlebow y dwie rybie weyrzawſzy wniebo błogoſłáwił BudNT Matth 14/19; KochPs 99; SkarŻyw [237], 546; NiemObr 120; ArtKanc G14, G17 [2 r.]; WujNT Matth 14/19, Mar 6/41, 7/34, Luc 9/16, Act 1/11, 7/55; Wyznał grzechy ſwoie w wielkiey żáłośći y záwſtydzeniu ktore ná wierzchu pokazał: iż y weyźrzeć w niebo nie śmiał. SkarKaz 349b, 242b.

»niebem (i ziemią) władać (a. władnąć), rządzić; opanować (a. mieć w opanowaniu), rządzić, sprawować, w swej mocy mieć niebo (i ziemię); rozkaz(ow)ać, sprawować, władnąć (a. władać), rządzić, panować, panowanie (tak) na niebie ((jako) i na ziemi (a. w ziemi)); w niebie (i na ziemi) rozkaz(ow)ać, władnąć (a. władać), władnący; niebu i ziemi rozkazujący« [w tym: rządzić i sprawować (3); niebo i ziemia (22)] = creare caelum et terram Vulg [szyk zmienny] (8:5;7:1:1:1;3:3:3:2:1:1;4:4:1;1): RejKup Zv; Powinowátą chwałę ná wſſem Pánu daycye/ Ktory s pocżątku ſwyátá w nyebye roſkázuye LubPs P6, N3, O5; KrowObr 165v, 166v; Iż ſie mogę dowiedzyeć/ ſkąd co gdzye przypada/ A iáko Bog mocą ſwą/ zyemią/ niebem/ włada. RejWiz 143v, 109v, 113; Leop Gen 14/19; BielKron 8, 459; SarnUzn B5; Mocnyć ieſt Pan ktory opánował niebo / ziemię/ morze/ y wody wſzytki. RejAp 133v, 80v; RejPos 63, 72, 126, 130v, [136]v (11); BiałKat 323v; GrzegŚm [A]v; RejZwierc 124v; ktorzy y o tym pánowániu Iezuſowym ná niebie/ áni błądzimy/ áni dla niego Bogu ćći y chwały vwłacżamy CzechRozm 123v; SkarŻyw 151; BielSen 80; ArtKanc B18, M14v; GórnTroas 28; Nie ſię oku nie ſkryie władnącemu w niebie. GrabowSet Ev, Q2v; KołakSzczęśl B4v; RybGęśli D2v; WujNT 242; SkarKaz 519b; CiekPotr 15; CzahTr G4.

»wołać (a. zawołać) do nieba, ku niebu« = modlić się, prosić o coś Boga; clamare ad a. in caelum, vociferari ad caelos PolAnt (2:2): záwołaymy ku niebu/ owa ſie Pán ſnadź zmiłuie nád námi BibRadz 1.Mach 4/10, 2.Par 32/20; Głoſy náſzych z niewoley wołáią do niebá. BielSat G; BudBib 1.Mach 9/46.

»pod niebo o pomstę wołać, krzyczeć; o pomstę (a. pomsty) w niebo wołać; pomsty żądać w niebie; (o pomstę) do nieba wołający; głosy idą pod niebo« [szyk zmienny] (1:1;2;1;2;1): RejWiz 122; chociay ſie łzy leią/ chociay głoſy áż pod niebo o pomſthę krzycżą. RejZwierc 27, 261; kreẃ niewinna woła/ pomſty żąda w niebie. BielRozm 7; LatHar +++2; WujNT Yyyyy3v; PowodPr 69 marg; Są y ine niezliczone złośći y nieſpráwiedliwośći kroleſtwá tego/ ktore o pomſtę wołáią w niebo. SkarKazSej 705b.

»do nieba wstąpić (a. wstępować), (wn)iść (a. pość), podnosić się, idący, wstępujący, wstąpienie; w niebo wstąpić (a. wstępować), iść, podnieść się, idący, wstępujący, podniesion, wstąpienie (a. wstępowanie); na niebo wstąpić (a. wstępować), ić, wstępujący, wstąpienie« [w tym: o Chrystusie (316), o świętych prorokach (18), o Maryi (5), o aniołach (3), o szatanie (1), o człowieku w sytuacjach hipotetycznych (23); w niebo wstąpienie zawsze o Chrystusie] = ascendere caelum a. ad a. in a. super celum Vulg, PolAnt, Mącz, Calag; introire in caelum; iens in caelum PolAnt, Vulg; penetrare in caelum, petare caelum Mącz; sursum ferri in caelum PolAnt; proficisci in caelum Vulg [szyk zmienny; w niebo wstąpienie szyk 126:3] (82:16:1:5:3:21;57:4:1:2:1:1:129;38:1:1:3): BierRaj 21v; PowUrb +2v; Pieſń o pańſkim w niebo wſtąpieniu. OpecŻyw kt; Zatym rzékl: Wynidzeie na gorę oliwną/ [...] tam ci s té gory dziś wſtąpię w niebo przed ocżyma waſſyma. OpecŻyw I73v, 16v, 17, 38v, 171, 172v (22); OpecŻywSandR nlb 5v [2 r.]; PatKaz III 142, 151v; TarDuch C8v; WróbŻołt C3v, C4v, P5, P5v, V6 (11); Tu iáwnie prorok dał rozumieć o zmartwywſtániu pańſkiem y iáko miáł idz ná niebioſá RejPs 97, 34, 70 [2 r.], 70v, Ff3; SeklWyzn Bv; SeklKat B4, O2, O3, O3v, O4v; RejKup ſ5; KromRozm I K3v; MurzNT Ioann 3/13; KromRozm II d4v, f3, ſ, ſ2; KromRozm III Bv, G4 [2 r.], G5v, G8v, H, M5; Bo yeſli wſtąpyę do nyebá wyem żeś tám yeſt Pánye LubPs ee, P4v; Wćięgni nas zá ſobą Rzetznitzko náſza/ [...] niechay wſzyſcy poznáią twoię pomoc/ ktorzykolwiek wyſlawiaią twoie wniebowſtąpienie. KrowObr 164, 10, 24v, 45v, 125, 173v, Vu3; Leop Deut 30/12, AAa, Ps 17 arg, Act 2/34, Rom 10/6; BibRadz Ioann 14 arg, II 59d marg, Act 1 arg, 11, II 120c marg; wſtąpił Pan Bog s Syonu do niebá/ potym w mocy wielkiey przydzye BielKron 95v, 45, 139 marg, 139v [2 r.], 144 [2 r.], 144v, 203v; Mącz 289c, 295b, 370c; SarnUzn E8v; LeovPrzep C4v; RejAp 2v, 76v, 90v, 93v, 94v [6 r.] (23); HistRzym 84 [2 r.], 93, 116v; oto ten Iezus [...] tákżeć záſię przydzie iákoſcie go widzyeli idącego do niebá. RejPos 88v, 16v, 21v, 67v, [77]v, 78 (40); BiałKat c, 98 marg, 98v, 133, 213v, 303v, 333v; GrzegŚm 25, 35 [2 r.]; Wſtąpienie P. CHRiſtuſowe do niebá/ ieſt końcem wſzyſtkich táiemnic. KuczbKat 55 marg, 55 [3 r.], 380; RejZwierc 132v, 197v [2 r.], 227; WujJud 25v, 41, 75, 158, 260v; WujJudConf 70v, 71; RejPosWstaw [213]v, [1433]v; BudBib Deut 30/12, Is 14/13; Woz ogniſty y konye/ ogniſte sſtąpiły [...] wſtąpił ták Heliaſz/ ná on woz do niebá HistHel D3v; Bo nie do ręką vcżynionych świętych (páłacow) wſzedł Chriſtus [...] ále do ſamego niebá BudNT Hebr 9/22[24], Ioann 3/13, Luc 24/51; CzechRozm 27 [2 r.], 27v [5 r.], 28 [3 r.], 28v [3 r.], 29 [4 r.] (29); Wniebo/ powiada/ moy Chriſtus wſtąpił y do oycowſkiey ſię ſtolice wroćił SkarJedn 281; Calag 44a; KochPs 202; tá ieſt drogá ktorą Bogu miły Benedict wniebo wſtąpił. SkarŻyw 253, 75, 91, 101, 125, 362 (10); CzechEp 194, 346; ReszPrz 17, 20, 80 [2 r,], 84, 85 [4 r.], 86; Wſtąpił ná niebioſá/ śiedźi ná práwicy Bogá Oycá wſzechmogącego. ArtKanc M10, F4, G12 [2 r.], G12v żp, G13v, G16 (14); O Pánno święta/ łáſki nápełniona/ Tyś [...] W niebo wſtąpiłá GrabowSet V3v; Iezu cżterdźieſtego dniá wſtąpieniem do niebá/ wielebnie wſławiony LatHar 339, 9, 80, 91, 100, 107 (29); vſłyſzeli głos wielki z niebá/ mowiący im: Wſtąpćie ſám. Y wſtąpili ná niebo w obłoku WujNT Apoc 11/12, przedm 40 [2 r.], 41, s. 39, 102 [2 r.], 125 (39); SiebRozmyśl K3, L2, L2v; PowodPr 43, 55; Y ták im błogoſłáwiąc/ [,..] odſzedł od nich y ponioſł ſię w niebo. SkarKaz 242a, 1b, 118a, 119b, 161b, 240a (24).

»wysłuchać (a. usłyszeć), wysłuchan z nieba (a. wysokości nieba); usłyszeć (a. wysłuchać) na niebie(siech); (u)słyszeć w niebie« = audire de caelo a. caelis a. e a. in caelis Vulg, PolAnt; audire de caelis PolAnt (16:1;6; 2): WróbŻołt 19/7; RejPs 29 [2 r.]; Leop 2.Par 7/14; Wyſłuchay z niebá modlithę y prośbę ich BibRadz 3.Reg 8/45, 3.Reg 8/43, 2.Par 7/14; BielKron 77v; BudBib 3.Reg 8/30, 32, 34, 36, 39 (13); Iam ſmutny ták lámentował/ A tyś vſłyſzał w niebie KochPs 14, 28, 82; ArtKanc H17v.

»do nieba dusze wystraszyć« = uśmiercić (1): Iednák z wielu do niebá duſz z nich wyſtráſzyli. KmitaSpit C5.

»do nieba wziąć, brać, wzięt(y), wzięcie; w niebo wzięt(y), wzięcie; na niebo wzięty, wzięcie; niebo wzięło« [o cielesnym wzięciu do nieba Chrystusa, Matki Boskiej lub proroków] [w tym: o Matce Boskiej (35), o Chrystusie (29), o prorokach (7)] = receptus in caelum Vulg, PolAnt; ascendere facere in caelos PolAnt; assumptus in caelum Vulg [szyk zmienny] (3:1:26:3;18:18;1:1;1): ſluſſnie tedy tą koroną [Panna Maryja] w ſwym wniebo wzięciu ieſt vkoronowána. OpecŻyw 187v, 177v, 179v [3 r.], 180 [3 r.], 180v [2 r.], 181 [3 r.] (19); OpecŻywSandR nlb 6; PatKaz I 1v; PatKaz III 96v, 97, 132; Iezu keorys [!] matkę twoię naſwiętſzą dziewiczę marią do nieba wziął. TarDuch C8v; Leop 1.Mach 2/58; BibRadz Act 1/11; Abowiem iáko oni ſześć Oycowie/ to ieſt/ Iádam/ Seth/ Enos/ Cenán/ Mácháleel/ Iared/ pomárli: á Enoch śiodmy żywo w niebo wźięth był LeovPrzep I2v, I2v, I3; RejAp 100v [2 r.], Ffv; RejPos 88v; RejPos Wstaw [1432]v; BudBib 4.Reg 2/1; CzechRozm 29, 147v, 181, 193 [2 r.], 195v, 196; A iż był y ieſt cżłowiekiem prawdźiwym/ iáko ſię iuż y z iego wźięćiá z źiemię/ od ocżu ludzkich/ do niebá pokazáło CzechEp 310, 75 [2 r.], 125, 187, 309; NiemObr 121; ArtKanc G12v; LatHar 495, 515, 550; Tákże potym y Heliaſzá w ogniſtym woźie niębo [!] wźięło. KołakSzczęśl C3; WujNT Mar 16/19, Act 1/2, 11, s. 396, 397 [2 r.], 511, Aaaaaa; SiebRozmyśl L3v; SkarKaz 242a, b [5 r.], Oooob; SzarzRyt A2.

»w niebie zgotować (a. (na)gotować) [co], zgotowany; zgotowan(y) na niebie« [szyk zmienny] (5:1;4): Weſelcie ſie á ráduycie ſie/ ábowiem zapłátá wáſzá obfita ieſt wam zgotowána ná niebie RejPos 263, 263, 263v, 266v; Ták ſkońcżyli błogoſłáwieni męcżennicy y koronę ſobie zgotowáną wniebie odnieſli SkarŻyw 147, 581; GrochKal 4; W niebie zgotowano/ práwi/ wiele y rożnych mieſzkánia/ rozmáitym y rożnym cnotom SkarKaz 549b; SapEpit A4v; SzarzRyt C3.

»zstąpić (a. zstępować), przyść (a. ześć, a. wyść, a. iść), zstępujący, przychodzący, zstąpienie z nieba« = descendere caelo a. de caelo PolAnt, Vulg, Calag; descendens de caelo PolAnt, Vulg; descendens e caelis a. ex caelo PolAnt; de caelo venire Vulg [szyk zmienny] (115:23:17:1:7): BierRaj 18v; Duch téż ſwięty z nieba zſtąpil w poſtawie golębicżé OpecŻyw 36v, 101, 178v; PatKaz II 33; PatKaz III 154; TarDuch A8v; WróbŻołt T8v, V; SeklWyzn a4v, B, c3; Wiem żes też przeto ſędł [!] znieba [...] By nas żiwot przeſczie ożył RejKup Dd; KromRozm I B2v; MurzNT Ioann 1/32, 3/13; LibMal 1554/189; By też Anioł zniebá ſtąpił/ y inſzey Ewánieliey vtzył/ ma to być przeklęſtwo KrowObr 85v, 174; RejWiz 174; Leop *2v, Ioann 1/32, Apoc 18/1; BibRadz Dan 4/10, Matth 28/2; BielKron 35, 135, 467v; Prot B3v; SarnUzn E8, E8v, F5; LeovPrzep G2v; Iam ieſt chleb żywy com z niebá sſtąpił. RejAp 28; ábowiem wiedzcie iż ſyn cżłowiecży nie sſtąpi iuż nigdy z niebá áż ná ſąd ſwoy kiedy thu przydzie. RejAp 136v, 33, 83v, 94v, 116, 147, 164v, 174; HistRzym 6, 83v, [89]v, 97, 100v; RejPos 63v, 70v, 82 [2 r.], [108], [108]v (14); RejPosWiecz2 91; który dla nas ludźi y dla náſzégo zbáwienia zſtąpił z niebów/ y wćielił ſye BiałKat c, 303v; GrzegŚm 5, 6, 35 [2 r.]; KuczbKat 30; RejZwierc 8v, 42, 197v, 259; Bo nie zſtępuie z niebá Ciáło Chriſtuſowe/ ále ſie chleb w ono prawdźiwe ćiáło ktore ieſt w niebie/ á nie w inſze przemienia. WujJud 255v, 25, 71v; WujJudConf 8v, 71v, 255v; RejPosWstaw 21v; BudBib Dan 4/13[10], 23[20]; BiałKaz M4; BudNT M5v marg, Ioann 3/13, 6/33, 38, Apoc 3/12, 18/1; CzechRozm 27 [4 r.], 27v [2 r.], 28 [3 r.], 28v [3 r.], 32v [4 r.] (21); Calag 543b; á iſz go zwał Synem Bożym/ y Krolem Izráeliſkim/ ktory zniebá przyſzedł [...] ná zbawienie ludzkie. SkarŻyw 596, 75, 172, 299, 300, 486; MWilkHist C4; CzechEp 162, 300, 310 [2 r.], 346 [2 r.]; ArtKanc A11, A19, B4, C; GrabowSet I2v, O3v; LatHar 90, 185, 197, 201, 272, 555, 678; KołakSzczęśl B2v; Y Widziałem ániołá sſtępuiącego z niebá/ máiącego klucz przepáśći WujNT Apoc 20/1, przedm 36, s. 27, Matth 28/2, Ioann 1/32, 3/13 (18); SiebRozmyśl K3; SkarKaz 82b, 243b [3 r.], 275a, 517b.

Wyrażenia: »anjoł z nieba, (który jest) w niebie, na niebie« = angelus in caelo a. caelis PolAnt, Vulg; angelus de caelo Vulg [szyk 47:6] (34:16:3): OpecŻyw 6v; SeklWyzn d4v; SeklKat S2v; A o onymto dniu i godźinie nigd niewie téſz ani Angiołowie ktorzy ſą wniebie MurzNT Mar 13/32; KromRozm II t2, x; KromRozm III A8v; KrowObr Bv, 14v, 191v; Cić záwżdy dobrey myſli/ ćić záwżdy weſeli/ Nie inácżey tu żywą by w niebie Anyeli. RejWiz 76v, 66; Leop Matth 18/10, 22/30, Gal 1/8; BibRadz *7, Matth 18/10; OrzQuin G2v; RejAp 149v, 190; RejPos 190; RejZwierc 53v; Zwáliwſzy ſie tám w cieniu/ vſnął iáko trzebá/ A Pan ſłudze ſwoiemu/ dał Anyołá z niebá. HistHel C3; CzechRozm 97, 138v, 175; SkarŻyw 112, 241; MWilkHist A3; á ia ſię nád to nic domyſláć/ by y ánioł z niebá mowił/ nie śmiem CzechEp 68, 116, 127; NiemObr 5; ReszPrz 8; ArtKanc F15; LatHar 719; Przetoż ktokolwiek dźiś do nas przynośi inſzą iáką Ewángelią oney przećiwną; ten ma być przeklęty/ by był y ániołem z niebá. WujNT 103, Matth 18/10, 22/30, Mar 12/25, 13/32, s. 278 (12); SiebRozmyśl K4v; SkarKaz 1b, 207a, 580b; KlonFlis B4v.

»błogosławiony (a. ubłogosławiony) w niebie; błogosławieństwo nieba i ziemie, w niebie« (4; 1 : 1): PatKaz III 117v; WróbŻołt ee6v; Wybaw nas s piekłá/ y vtzyń błogoſlawione wniebie. KrowObr 171v, 217; Ktorych [klenotów a upominków] żadny Pan áni żadny mocarz ſwiátá tego dáć áni odkázáć nigdy nie może: á zwłaſzcżá tákich/ przez ktorebychmy mogli oſięgnąć wſzytki błogoſłáwieńſtwá niebá y zyemie RejPos 89; WysKaz 35.

»nieba i ziemie chwała« = Bóg [szyk 1:1] (2): BOze wſſechmogący: ktory ty będąc naywyſſą chwałą wſſego nieba y ziemie: raczyłeś ſie znizyc RejPs 33; KuczbKat 35.

»(stały się) głos(y) z nieba, na niebie, w niebie« = vox de caelo a. caelis Vulg (15:3:1): Bo gdy ſiodmy Anyoł w trąbę zátrąbił/ sſtháły ſie głoſy wielkie ná niebie wołáiące RejAp 95v, 97 [2 r.], 123v, 149 [2 r.], 150 [2 r.], 150v [2 r.], 152, 154; RejPos 9, [77]v, 142; widział S. Theodorus przez ſen/ iſz był gdzieś ná wyſokim domie/ á ogniſte nań ſtrzáły lećiáły/ á głos z niebá do niego: nieboyſię Theodorze/ iam ſtobą. SkarŻyw 187; PHilozophi/ co nád nas vſzy lepſzé máią/ O dźiwnie wdźięcznych głoſiéch w niebie powiadáią. KochFr 67; WujNT Matth 3/17, Act 11/9.

»krol, krolewic nieba (i ziemie); krol na ziemi i na niebie« [w tym: nieba i ziemie (47), na niebie i na ziemi (1)] [szyk 51:3] (50:1;3): OpecŻyw 9, 26, 38v, 72, 92; LubPs T4v marg, Z4; RejAp 123v; Płátnieyſzi v nas przełożoni ſwiecki/ niżli Krol niebá y zyemie. RejPos 132v marg, 1 marg, 19, 34v, 86v, [105]v [2 r.] (22); RejZwierc 198; CzechRozm 124; Królu ná źiemi/ y ná wielkim niebie/ Chwałá w Sionie wdźięczna czeka ćiebie KochPs 92, 136; Mieymy to vfanie/ iſz Chryſtus náſz Krol niebá y ziemie/ mocen ieſt náſze nieprzyiaćiele ſkruſzyć SkarŻyw 560, 26, 27 [2 r.], 241; ArtKanc I2; GrabowSet L, Qv; LatHar 20, 235, 244, 344, 394 (8); SiebRozmyśl D; SkarKaz )(3v, 489b, 517b.

»krolestwo na niebie (i na ziemi), w niebie, nieba i ziemie« [w tymi na niebie i na ziemi (3)] [szyk 5:2] (4:2:1): ktoremv ieſt poruczone kroleſtwo niebá y ziemie RejPs 29v; O Kroleſtwie Páná Kriſtuſowym ná Niebye/ iáwne á iáſne proroctwo. LubPs T4; RejPos 318v; RejZwierc 11; Bo twoie ieſt kroleſtwo/ ná niebie, y ná źiemi ArtKanc M15; SkarKaz 205b, 245a marg.

»nieba (i ziemie) krolowa« [szyk 2:2] (4): PatKaz III 106v; Márya/ wyſluchay nas nędzne/ niebá krolowa/ Swiátá thego Páni KrowObr 176; LatHar 228, 551.

»księstwa (a. książęta) i moce (a. zwierzchności) [= nazwy chórów anielskich] w niebiesiech, na niebiosach« (1 :1): Leop Eph 3/10; áby byłá przez kośćioł oznaymiona książętom (marg) kśięſtwam. (‒) y zwierzchnośćiam/ ná niebioſách [principatibus et potestatibus in caelestibus]/ rozliczna mądrość Boża WujNT Eph 3/10.

»nieba i ziemie majestat; majestat na niebie, w niebie« [o Bogu i jego wielkości] [szyk 2:1] (1;1:1): Y mogłże Ewángeliſtá wſzyſtek niebá y źiemie Mágeſtat y chwałę/ vniżeńſzymi ſłowy ogárnąć? KuczbKat 35; LatHar 107, 425.

»z nieba mistrz« = Chrystus (1): Chowáłá ſię też tá táiemnicá o perſonách w Boſtwie ták trudna y w rozumie niepodobna/ nowemu zakonowi/ y nawyżſzemu y napewnieyſzemu z niebá ſámemu miſtrzowi Synowi Bożemu/ świádkowi SkarKaz 273a.

»nawyższa na niebie moc« = Bóg (1): iáko boiáźnią nawyżſzey ná niebie mocy/ lud ſię do poſłuſzeńſtwá y inych cnot przywodzi. SkarKazSej 699a.

»mocarz nieba i ziemie« = Bóg (1): gdyż nie od ziemſkiego krolá/ ále od onego Krolá á Mocarzá niebá y zyemie/ przydzye [poselstwo] do ciebie s pewnemy cyrography iego/ s piſmy iego RejPos 317v.

»możnoáci, mocarstwa nieba i ziemie; mocarze na niebie i na ziemi« (4:2;2): Bo imyę yego ſámego ták yeſt wywyzſſone/ Nád możnośći zyemye nyebá ſławnye rozſſerzone. LubPs ff4; RejAp 55v, 147v; Cżego żádny cżłowiek áni żadny mocarz vcżynić nie może/ áby miał tylko ſłowem roſkázowáć wrzodom/ cżártom/ wiátrom/ morzu/ y inym wſzytkim możnoſciam niebá y zyemie. RejPos 213, 26v, 34, 150v; RejZwierc 10.

»nadzieja w niebie; pokładać nadzieję w niebie« = in caelo spem habere PolAnt (1;1): BudBib 2.Mach 9/20 [21]; gdy to śieią/ do ſerc ludzkich/ [...] wielkie y pożyteczne drzewo rośćie/ niewymowney poćiechy ná duſzy/ y nádźieie w niebie SkarKaz 83a.

»niebo nawyższe; wysokość niebios« = najwyższa sfera niebios, uważana za mieszkanie Boga [szyk 3:3] (5;1): RejFig Bb4v; Oto niebo y wyſokość niebios Bożych [coelum et coelum coeli]/ ktemu przepáść y ziemiá/ y wſzythko co w nich ieſt poruſzą ſię gdy ie náwiedźi. BibRadz Eccli 16/17[18]; RejPos 210v; KuczbKat 20; WujJudConf 71; Pánu chwałę powinną/ y wdźięczny pſalm dayćie. Pánu/ który ná wiérzchu niebá nawyżſzégo Stolicę ſwą záſádźił KochPs 97.

»nieba niebow (a. niebiosa niebios); niebiosa niebie; niebiosa nad niebiosy« [w tym: na niebiesiech niebieskich (1)] = najwyższa sfera niebios, uważana za mieszkanie Boga; caeli caelorum Vulg, PolAnt (4;3;1): WróbŻołt 148/4; Niebioſá niebieſkie Iehowie [Coelum coelum Domino]/ ziemię lepak dał ſynom cżłowiecżym. BudBib Ps 113/16, 3.Reg 8/27, Ps 67/33[34], 148/4; LatHar 246; SkarKaz 39a, 244a.

»ogień z nieba« [o Duchu Świętym] (3): Ogień z niebá wiemy iáko sſthępował ná zyemię/ y iáko był od rozlicżnych ludzi widzyan nád Apoſtolſkyemi głowámi RejAp 113v, 113v marg, Ee3.

»(Pan) Bog (Ociec) (a. Pan, a. Ociec, a. Jehowa) z nieba, na niebie(siech) (i na ziemi), w niebie(siech), nieba i ziemie« [w tym: na niebie, na ziemi (5), na ziemi i w niebie (1)] = (Dominus) Deus caeli et terrae, Dominus de caelis Vulg, PolAnt; Pater de caelo Vulg [szyk 69:1] (37:16:13:4): PatKaz II 41v; Kryſte vſlyſz nas/ Oycże z nieba Boże/ zmiłuy ſie nad nami. TarDuch A8; WróbŻołt 148/1; Niechay będzie wiecżna chwała panu Bogu w niebie RejJóz P8, C3, E8v; LubPs aa; KrowObr 191v, 207; RejWiz 60, 107, 124; My ieſteſmy ſludzy Bogá niebá y źiemie Leop 1.Esdr 5/11, Iudith 6/15; RejZwierz 62, 107v; BibRadz Gen 24/3; BielKron [3322]v; GrzegRóżn A4, Ł4v; Prot C2v; SarnUzn E8; RejAp 38v; RejPos 25v, 46; BielSat H2v; A ty mnie też nie zaźrzy iż do Páná w niebie/ Wolę iść kiedy każe odſtawſzy od ciebie RejZwierc 271, 10v, 136, 211v, 215v, 272v; WujJud 183v; BudBib Ps 148/1; BiałKaz G3; BudNT przedm c4; KochOdpr B; Náſz bóg na niebie: cokolwiek zámyśli/ Wſzytko ſye muśi ſtáć po iego myśli. KochPs 174; SkarŻyw 414; CzechEp 124, 329, 347; NiemObr ktv, 5; KochFr 35; WisznTr 25; BielSen 8, 19; BielSjem 30; ArtKanc B3, B10, Cv; KochWr 31; ZawJeft 14; Ręce/ y źrzenice/ wznośiemy do ćiebie/ Sieroty vbogie/ vſłyſz Oycże w niebie. GrabowSet Dv, C2v, C3, F3v, M3; OrzJan 14; KołakCath B4v; KołakSzczęśl C4v; WujNT przedm 14, Luc 11/13, s. 619 marg; SkarKaz 421b, 514a; W rzeczy dobrey pomoże/ y ſam Pan Bog z Niebá. PaxLiz B3v, E2; SapEpit A4.

»Pan nieba (i ziemie); Pan, panujący na niebie (i na ziemi); Pan w niebie« [w tym: nieba i ziemie (40), na niebie i na ziemi (3)] = Dominator caeli a. caelorum et terrae, Dominus caeli et terrae a. in caelo a. caelis PolAnt, Vulg; Possessor caeli et terrae PolAnt; Deus Modrz [szyk 57:3] (44;14:1;1): RejPs 201; MurzNT Matth 11/25, Luc 10/21; Pánie Boże mocy wſzytkich tyś możny Pan ná niebye LubPs T5v, Z4; KrowObr 218; RejWiz 152v marg, 154v, Cc5v; nie vkorzyłeś ſercá twego/ [...] ále podnioſleś ſie przećiwko Pánuiącemu ná Niebie Leop Dan 5/23, Act 17/24; BibRadz Gen 14/19, 22, Ps 17/14; Prot A2v; SarnUzn F4v; RejAp 38v; RejPos 50v, 72, 86v, 185, 195 (12); Gdzie Apoſtoł powieda iáko ſrodze Pan ná niebie záwżdy ſprzećiwi ſie pyſznemu RejZwierc 69v; BudBib Iudith 9/13[17]; Iesli to może być żeby Iezus był Pánem nieba y źiemie choćiaſz go nie ſtworzył. CzechRozm 123 marg, 3v, 9v, 123 [3 r.], 124 [2 r.], *3v; ModrzBaz 127; wzgárdziłeś, Páná niebá po ziemi chodzącego SkarŻyw 81, 179, 486, 557; CzechEp 231, 274; ArtKanc E6; KmitaPsal A3; LatHar 208, 394; WujNT Matth 11/25, Luc 10/21, Act 17/24, Col 4/1; SiebRozmyśl D, F3v; SkarKaz 242b, 244b, 551b.

»drugi pan na niebie« [o szatanie] (1): á chciał ſobie [Lucyfer] być drugim pánem ná niebie RejPos 200.

»rzędzicielka nieba i ziemie« = Matka Boska [szyk 2:1] (3): Zbáwićielką [Maryję Pannę] zowiećie/ [...] á na koniec/ rzędzićielką niebá y ziemie. KrowObr 164v, 165v [2 r.].

»nieba siły« = chóry anielskie (1): Niebá pięknégo śiły Iego świętą ſławiły Spráwiedliwość KochPs 146.

»nieba i ziemie sprawca« = Bóg (1): o nieogárniony Niebá/ y źiemie ſprawco wielceś vwielbiony. KochPs 154.

»starszy na niebie« = Bóg (1): Gdyżeś ſie dał ſtárſzemu ná niebie w obronę. RejWiz 166v.

»święty w niebie, z nieba, na niebie« [szyk 25:3] (25:2:1): ForCnR E3; LibMal 1544/84v; RejKup i6v; MurzNT 96; KrowObr 146; RejWiz 39v, 87; RejZwierz 51v; WujJud 218v; PaprPan Ddv; SkarJedn 191; Bo Kśiądz [...] Rozgrzeſza y chorego/ niebo obiecuie/ [...] tuſząc mu iż poń przyidą wſzyſcy święći z niebá CzechEp 363; GrabowSet O2; LatHar 204; Swięći w niebie modlą ſię zá námi. WujNT 505 marg; Stan świętych w niebie iáko S. Grzegorz piſze/ przyrownány ieſt złotu/ perłom y drogim kámieniom WujNT 888, 259 [3 r.], 262, 625, 810 marg, 851 [2 r.], 852, Ccccccv; PowodPr 50; SkarKaz 636b.

»trzecie niebo« [w tym: w trzecim niebie (3)] = wg św. Pawia bardzo wysokie niebo, miejsce, gdzie mieszka Bog; tertium caelum PolAnt, Vulg (18): GórnDworz Mm7; Ták Páweł zowie Ráiem y trzećim niebem zacne á wyſokie obiáwienie táiemnic roſkoſznych Boſkich/ gdy był záchwycon w rozmyſlánie niebieſkie GrzegŚm 41; CzechEp 219; Słyſzałem/ práwi/ w trzećim niebie táiemne ſłowá/ ktorych ſię ludźiom mowić nie godźi. SkarKaz 277b. Cf W przekładzie i nawiązaniach do 2.Cor 12/2.

»wysokie, gorne niebo; wysokość, zwierzchność nieba« [w tym: na wysokim, gornym niebie (6), w wysokim niebie (2)] = excelsum est caelum Vulg; caelum altum Modrz [szyk 25:13] (29:1;7:1): PatKaz III 103; Wyſlucha iego ż wyſokoſci nieba ſwego ſwiętego [de coelo sancto suo] WróbŻołt 19/7, R3v, vv4; GDyſz ieſt ſtolec twoy poſtawion nad wſſemy zwierzchnoſciami nieba RejPs 146v, 80, 111v, 124v, 161v, 170; Michále Święty [...]. Stęp tu máło zwyſokiego niebá/ y Wſpomoſz nas KrowObr 174; BielKron 134; GrzegRóżn O2; RejPos 19, 47; KuczbKat 356; BudBib 3.Esdr 4/34; CzechRozm 28v; ModrzBaz 134; Niebo wyſokié iego ieſt mieſzkánié/ A źiemię ludźiom podał w vżywánié. KochPs 175, 20, 28, 136; CzechEp 269; ReszPrz 177; Ná wyſokie niebá duch moy przenieśiony/ Tám w pocżet niebieſkich duchów policżony. WisznTr 31, 15, 25; PudłFr 27; ArtKanc N; KmitaPsal A5; Pan ſłowem ná górnym niebie/ Stworzył ták mnie iáko ćiebie ZawJeft 15; LatHar 241, 678; CzahTr C2v, K; GosłCast 65; PaxLiz E2.

»na niebie wzgorę, wysoko, z wierzchu; wzgorę do nieba, k niebu« = in caelo a. caelis a. in caelum sursum PolAnt, Vulg; in caelis desuper PolAnt [szyk 9:5] (9:2:1;1:1): KrowObr 110v [2 r.]; Y zſtáło ſię gdy im błogoſłáwił/ rozſtał ſię z nimi/ á był nieſion wzgorę do niebá. BibRadz Luc 24/51, Deut 4/39, 5/8; SarnUzn D3v; WujJud 71 v; niemáſz podobnego tobie Bogá ná niebieſiech zwierzchu/ áni ná ziemi ná ſpodku BudBib 3.Reg 8/23; KochPs 152; SkarŻyw 354; Nie cżyń obrázu żadnego/ áni podobieńſtwá wſzego/ ktore ná niebie wyſoko/ y ktore ná źiemi niſko. ArtKanc M3v, M6; WujNT 396, Act 2/19.

»zastępy w niebie« (1): Cherubinowie/ z Seráphiny/ święći/ Zaſtępy w niebie: prośćie: by z pámięći Bog wiecżny/ puśćił/ moię niepráwośći GrabowSet S3.

»żaden (a. żadne stworzenie, a. nikt itp.) (ani) na niebie i (ani) na ziemi (a. pod niebem); wszy(s)tko (co(kolwiek) jest) (a. każdy itp.) na niebie (i na ziemi), w niebie (i na ziemi (a. pod niebem))« [w tym: na niebie i na ziemi (35), w niebie i na ziemi (4)] = omnis creatura quae in caelo est PolAnt, Vulg; nemo in caelo Vulg (32;21:6): O wſſytko ſtworzenié ktorés ieſt na ziemi ij na niebie/ płaczcie dzis ſmierci ſtworzyciela waſſégo OpecŻyw 151; SeklKat O, O2v; MurzHist L3; KromRozm II o; O nie ieſtći żaden w zyemi y ná niebie/ Aby miał być ſwiętſzym moy pánie nád ciebie LubPs hh2; KrowObr 51 v, 58, 77, 110v, 213v; BielKron 295v; Gdyż też tu ſłyſzyſz/ iż ſie nikt nie nálazł áni ná niebie áni pod niebem/ ktoby ſie miał dotknąć álbo otworzyć ty dziwne á ſkryte táiemnice [...] Boſtwá RejAp 54, BB2, BB8, 9v, 42v, 47v (14); RejPos 6, 33v, 34, 34v, 40 (20); BiałKat c; KuczbKat 10, 380; RejZwierc 199v; BudNT Apoc 5/13; CzechEp 413; OrzJan 103; A wſzelkie ſtworzenie ktore ieſt ná niebie/ y ná źiemi/ y pod źiemią; y co w morzu ieſt/ [...] ſłyſzałem mowiące WujNT Apoc 5/13, s. 306, Apoc 5/3; Aby ná imię iego kłániáło ſię wſzelkie koláno/ ná niebie/ ná źiemi/ y pod źiemią. SkarKaz 242b, 82b, 242b.

Zestawienia: »kaplica Wniebowzięcia Panny Maryje« (1): A przeſzto weſzmy thy modlitwy. y nyeſzy ye do koſzczyala [!] ſzwyątego pyotra a zawyeſzy ye w kaplyczy kthora rzeczona yeſt wnyebo wſzyączya panny Mario. PowUrb + 4.

»niebo ogniste (a. ogniowe), pałające« = w dawnej kosmologii najwyższa ze sfer niebieskich, tzw. niebo empirejskie (caelum empireum), gdzie wg pojęć religii judejskiej i chrześcijańskiej mieszka Bóg [szyk 5:2] (5:2): OpecŻyw 36v, 182; PatKaz II 27v, 28; Spiewaycie panu bogu ktory wſtąpił na niebo nad niebioſa na wſchod ſlończa. [Ps 67/33] (koment) To ieſt, aż do ogniſtego nieba ktore ieſt nad wſzitkimi niebioſami. WróbŻołt X3; RejWiz 154; Pan ná ogniſtym niebie dwór ſwóy wyſoki Záſádził/ ſtąd pánuie ná świát ſzyroki. KochPs 154.

»w niebo wstąpienie (pańskie, a. Pana Krystnsowe, a. Jezusa Chrystusa, a. boże)« [święto kościelne] = ascensio Christi a. Domini Jan Stal [szyk 13:1] (14): LibMal 1551/161; Goski A9; RejPos 134v żp; Wdzień wſtąpienia wniebo Páná náſzego Iezn Chryſta [...] dał mu znáć P. Bog przez poſły ſwe/ iſz go dniá onego do chwały ſwey wzywał. SkarŻyw 511; LatHar ++2v, ++7; Ewángel: ná dźień w niebowſtąpienia Páńſkiego. WujNT 185 marg, Vvvvv3 [2 r.]; Dźiało ſie [...] we Srzodę Oktawy Wniebowſtąpienia Páná Kryſtuſowégo/ Roku Páńſkiégo 1424. SarnStat 1122, 1114, 1120; SkarKaz 240, 240 żp.

»w niebo wzięcie, w niebo wstąpienie Panny (a. błogoławionej) Maryjej (a. Matki Bożej)« [święto kościelne] = assumptio Mariae Virginis JanStat [szyk 21:4] (24:1): PowUrb +4; FalZioł V 57, 91; Dzień wniebowſthąpienia Pánny Máryey KrowObr 173v, 94v; Goski A11v; Przyćiągnęli do Krákowa [...] ná dźień pánny Maryey w niebo wźięćia BielKron 367, 171, 387; RejPos 304v; StryjKron 757; LatHar + +4v [2 r.], 123, 409, 743; Nowowiernicy dziśieyſzy/ wymázáli z kálendarz o w ſwoich naprzednieyſze święto W niebo wzięćia Pánny błogoſłáwioney. WujNT 397, 236 marg, 240 marg, 397 marg, Vvvvv4 [2 r.], Yyyyy4v; Dźiało ſie w mieśćie Káliſzu názáiutrz po Wniebowźięćiu Błogoſłáwionéy Pánny Máriiéy SarnStat 258, 743.

Szeregi: »niebo i (ani) anjoł; niebo i z anjoły« (2; 1): PatKaz III 117; LubPs ff3 marg; Nie ſą tey godnośći niebá/ [á]ni Anyeli/ By ſwym doſtoieńſtwem twoię łáſkę mieli GrabowSet K3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»niebo, (i) Bog« [szyk 3:2] (5): MurzNT 21; Kiedy w koſciele Páńſkim nierządni Oſłowie/ Albo nád iego trzodą drapieżni Wilkowie. Ktorzy niebo y Bogá ledá zacżby dáłi/ Aby iedno ſwym figlom ná wſzem dokłádáli. RejWiz 140, 116; KochZuz ktv; kthorzy [...] y niebá y Bogá rádziby ſie záprzeli y odrzekli. RejAp 66. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»w niebie i (to jest) w kościele« [szyk 1:1] (2): ktorych [wybranych twoich] dniá dźiśieyſzego święto w niebie/ y w Kośćiele pámiątká ſię obchodźi LatHar 42; WujNT 853. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w przeciwstawieniu 1 r.]

»niebo a krolestwo« (2): á wſtąpić racżył [Pan Bóg] iáko práwy krol do niebá á do kroleſtwá ſwego RejPos 142, 6. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niebo a nieba wszytkie« (1): SkarKaz 454b cf 4.

»(ani) na niebie ani pod niebem; w niebie abo pod niebem« = nigdzie lub wszędzie (8;1): Przeciwko mnie/ wſzyſtko się co kolwiek wniebie abo pod niebem ieſt/ ſpiknęło MurzHist L3; RejAp 54, 108; Iż żaden ſobye inſzego pewnieyſzego fundamentu á gruntu záłożyć nie może wiáry ſwey/ áni ná niebie ani pod niebem RejPos 293, 176, 293, 299, 300v, 350.

»niebo i wieczna ojezyzna« (1): Bo kośćioł Boży miał záwżdy ná tym świećie mieć przenáſládowánie/ vćiſki/ y nędze: áby do niebá y wiecżney oycżyzny teſknił. SkarŻyw 268.

»((a)ni, i, tak) niebo, (a, (a)ni, i, też, jako (i)) piekło« [szyk 11:] (15): RejPs 206; RejKup f3, g4v; Gdy ſie iuż dowiedzyał o niebye/ radby theż był wiedzyał o piekle. RejWiz A7v; OrzList i3; BielKron 429v; RejPos 164; Brencyani záſię y Vbikwityſtowie powſzechną prawdźiwą obecność Páná Chryſtuſowę ták dálece y ták ſzeroko rośćiągáią/ iż go też ćieleſnie obecnym cżynią/ ták w niebie iáko w piekle ReszPrz 86, 90; WujNT 227, 404, 856, Yyyyy2; WysKaz 37; SkarKaz 119a.

»z, od nieba (aż, też) do piekła; z piekła do nieba« (2:1;1): Bo być Kriſtus roſciągáć miał rękę ſwą od niebá áż do piekłá/ [.,.] tedyćby to było monſtrum ábo iáki dziw przećiwko rozumowi ludzkiemu. RejPos 78; A ták może s piekłá do niebá/ á z niebá też do piekłá. RejPos 164; PowodPr 36. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.; w przeciwstawieniach 10 r.]

»z nieba do przepaści« (1): Pan Bog ſtrąćił ono Kſiążę z niebá do przepáśći BielKron 467.

»raj, (i, to jest) niebo« [w tym: w niebie (1)] [szyk 4:1] (5): PatKaz III 146; KromRozm II b; GrzegŚm 41; oſádźiłá ſię w niebie głowá rodzáiu náſzego/ wſzczepiłá ſię w Ráiu gornym SkarKaz 245a, 635a.

»(i) świat, (i, a) niebo; świat z niebiosami« = terra, caelum Vulg [szyk 11:3] (13;1); Mamy wiedzieć, iż koſcioł boży ma trzy ſtadła, dwie na tym ſwiecie, a trzecie w niebie WróbŻołt aa4; KrowObr 176, 214v marg, Rr4; RejWiz 2v, 109v; BiałKat 101, 303v; RejZwierc 231v; BudBib 3.Esdr 4/36; CzechRozm 32v; On iednorodny Oycu/ wniebie wſzyſtko ſtworzył/ y iego ieſt świát y niebo SkarŻyw 112; Bogactw y ośiádłości da temu Bog wiele. Bog ktoremu ſię kłánia ten świát z niebioſámi KołakSzczęśl C4; CzahTr G4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.; w przeciwstawieniach 8 r.]

»z nieba na świat« [szyk 4:2] (6): Láſkáwie Pan z nyebá ſwego ná ſwiát poźrzeć racżył LubPs I; BielKron 135; CzechRozm 32, 32v, 33; ArtKanc E12.

»(ni) tu i (a, ni) w niebie« [szyk 8:1] (9): RejJóz Fv; LubPs P6; BiałKat 336; Iż przez zdrádę poráżon vmárł żáłośćiwie/ Sławá iego tu wiecżnie á duch w niebie żywię. PaprPan Ee; MWilkHist L [2 r,]; ArtKanc N15v; LatHar 197, 674. [Ponadto w przeciwstawieniach 4 r.]

»(nie tylko) w, na niebie i (ale) wszędzie« (1:1): iż ieſt ieden Bog ná niebie y wſzędzye BielKron 11; ReszPrz 85.

»niebo, wysokość« (2): RAcz miły panie miloſciwie wyſluchac nas znieba z wyſokoſci twoiey RejPs 29; RejZwierc 272v.

»(i, (a)ni, bądź, choć, czyli, tak, jak(o)) niebo (i, a, (a)ni, czyli, bądź, choć, jak(o) (i), tak) ziemia (a. ziemskie niskości); niebo z ziemią; ziemia z niebem« [w tymi na niebie i na (w) ziemi (197), w niebie i na (w) ziemi (48)] = caelum a. caeli et terra Vulg, PolAnt [szyk 495:184] (675;3;1): OpecŻyw 9, 17, 90v; y bylo vyeſyele z yey [Maryi Panny] począczya na nyebye y na zyemy PatKaz II 86v, 86v; PatKaz III 96v; WróbŻołt 49/4, 88/12, 112/5, 148/14; A iáka ieſt roznoſć miedźi ziemią á niebem ſnadz ták wielka ieſt miedzy ſrogoſćią á miłoſierdziem iego RejPs 150v, 23v, 27, 93v, 101v, 106v (12); Tu na żiemi traći gardło ſławę dobre mienie Ana niebie pańską łaskę y wiecżne zbawienie RejJóz E8v, E8y; SeklKat N4; RejKup p2, r2v; KromRozm III A7, C4v, C6v, M6; LibMal 1554/190; BielKom D2v; GliczKsiąż H; Iż żądny rátunek pewnieyſzy nie ieſth áni ná niebie áni ná zyemi/ iedno kto vfa w Pánu Bodze. LubPs R2 marg; Twoie ieſt niebo y zyemiá tyś iey pełności ſtworzył LubPs T5, F4, M, N3, R2, V3 (10); SeklPieś 19v; KrowObr 104v, 121v, 176v, 207, 214v, 217v, 218 [2 r.]; RejWiz 5, 52, 61, 103, 111v [2 r.], 114, 186v; Leop *B4v, Deut 30/19, Ps 84/14, Ier 33/25, 1.Cor 8/5; á przywiedź ſobie ná pamięć/ iż Pan Bog ieſt ná niebie wzgorę/ y ná źiemi niſko/ á nie ieſt nádeń iny. BibRadz Deut 4/39, Deut 31/58[28], Ps 49/4, 4.Esdr 3/18, II 133b marg; Pánie Boże wſzechmogący/ nie máſz tobie rownia ná niebie áni ná zyemi/ áni cię niebioſá y zyemiá w ſpráwach mogą ogarnąć BielKron 77v, 19, 45, 45v, 77v, 133v; GrzegRóżn E, I, Nv; SarnUzn C6, D3v, F4v; RejAp 7, 14 [2 r.], 41, 41v, 42 (39); HistRzym 87v; iuż nas zrownawa práwie z Anyoły/ iuż wſzytki błogoſłáwieńſtwá ná nas wlewa ná niebie y ná zyemi. RejPos 89; Toś iuż przez ten rozum zrozumiał co ieſt niebo/ co ieſt ziemiá/ y iáko to z łáſki Páná twego opánowáć maſz. RejPos 146, 14, [36]v, 38, 39v, 40v (89); RejPosWiecz2 92v; RejPosWiecz3 96; BiałKat 11, 166; BielSat H2v; KuczbKat 5, 356, 380; RejZwierc 1, 5, 5v, 8v, 9 (12); WujJud 57v; WujJudConf 231; BudBib Deut 4/26, Ps 148/13; BiałKaz E3v; BudNT Luc 12/56, Act 2/19; CzechRozm 5v, 8v [2 r.], 35 [3 r.], 37, 37v (13); ćiebie Chryſtus wynieść nád inne chćiał/ y mocnym ſwoim ſłowem/ ktorym Ziemiá y Niebo ſtoi/ vkrzepił. SkarJedn 395, 312, 333; Przyzowie niebá/ y źiemie przyzowie/ Chcąc áby byli przy iego rozmowie KochPs 74, 109, 132, 133, 147, 173; SkarŻyw 13, 70, 101, 112, 151 (10); Co vcżynićie ná źiemi W niebie ſię to nie odmieni. MWilkHist L, A3; CzechEp 171 [3 r.], 194, 265, 314, 315 [2 r.] (12); NiemObr 33, 87; KochDz 108; ReszPrz 106; ReszList 178; BielSen 18; KochPieś 17, 51; ArtKanc T19; GórnTroas 61; W Tym twárdym wieku/ rozum vſtępuie Gniewom: ten wzruſza źiemię z niebem złośćią GrabowSet F2; Niebu y źiemi brzydkie/ moie ſpráwy GrabowSet N2v, C4, F3v, Iv, N, V3v, V4v, X3; LatHar 52, 140, 228, 334, 358 (10); RybGęśli D3v; Pierwlzy człowiek z źiemie źiemſki/ wtory człowiek z niebá niebieſki. WujNT przedm 14, Matth 5/35[34], s. 332, 435 marg, 1.Cor 8/5, 15/47 (16); WysKaz 15; SiebRozmyśl K2; PowodPr 18 [2 r.], 85; SkarKaz 39a, 117b, 122b, 160a, 206b (8); CzahTr C3; Przetoż oracż nie lichwiarz/ ále źiemny ſługá: Służy niebu y źiemi trzymáiąc ſię pługá. KlonWor 78. Cf W tekście Modlitwy Pańskiej, W przekładach i nawiązaniach do częściej powtarzanych wersetów Pisma Sw., Frazy, Zwroty, Wyrażenia. [Ponadto w połączeniach szeregowych 60 r.; w przeciwstawieniach 101 r.]

»do nieba od ziemie« (4): á Iakob drábinę przez ſen widzyał do niebá od zyemie BielKron 77.

Wyrażenia przyimkowe: »od nieba« = od Boga, z woli Boga (1):
~ Zwrot: »od nieba posłać« (1): Niech ćie P. Bog wyſłucha/ w dźień twoy fráſunku Niechći od niebá pośle wielkiego rátunku. KmitaPsal A4v. ~

»z nieba« = od Boga, z woli Boga; e caelo Mącz, PolAnt, Modrz, Vulg; de caelo Vulg, PolAnt, Modrz; a caelo PolAnt; caelo, divinitus Modrz (178): Dziecię pierſi panieńſkich/ pożywá z nieba pełnych OpecŻyw 21; Nuż naſſy Przodkowie wſyſczy Tak Pjſſali o Kapiczy Iż ta Satą z Nieba była A barzo Diabły ſtraſyła RejKup cc5v, q7, ſ3v, V; Prawdá po wſſytkyey zyemi ták ſie rozſſyrzyłá/ A ku nyey ſprwyedliwość [!] z nyebá przyſtąpiłá. LubPs Tv; Abowiem y Kośćioł niema nic/ ieſii pierwey z niebá niewziął. KrowObr 27v; Papieſz nie wierzy áby Kryſthus przynioſl z Niebá Miłośćiwe láto. KrowObr 79; A co kolwiek z niebá nieieſt przynieſiono/ ále z rozumu y z mozgu ludzkiego wymyſlono/ tho wſzyſtko ieſt przeklęſtwo KrowObr 90, 27v, 79, 134v, 138, 157 [4 r.] (15); RejZwierz 111v; BibRadz 2.Cor 5/2; BielKron 46; Bo prawda/ wſziſcy wiecie/ niſkąd ieno znieba. KochSat B2v; Trahitur e coelo natura hominis, Idzie z nieba Mącz [460]d; Prot E; RejZwierc 144, 212, 225; że ſłużebność Koſcielna/ ácżkolwiek przez ludzi bywa ſpráwowáná/ wſzákże nie ieſt wynałaſkiem ludzkim. Abowiem pocżątek iey z niebá ieſt/ y powod ma ábo vſtawcę ſámego Boga RejPosRozpr c; RejPosWstaw [1434]v; BudBib 2.Mach 7/11; BudNT Matth 21/25, Mar 11/31; Bogdayże wam to ſzcżęſcie przypádło z niebá/ Do káżdey dobrey ſpráwy gdy będzye potrzebá. PaprPan V2v; ModrzBaz 21; iáko práwy Apoſtoł Chryſtuſow y poſłániec/ pokoj z niebá i ná ziemi ludziom dobrey woli z wiáſtował. SkarJedn 266; Nie zárobiſz áni pożywienia/ Niebędźieli z niebá wſpomożenia. KochPs 191; CzechEp ktv; NiemObr ktv; PudłFr 17, 44; GórnRozm M3; GostGospSieb +3; á kto nieuſtawa W kłopoćiech ná śię dopuſzcżonych z niebá/ Ten ſam wygrawa GrochKal 22; A cokolwiek czynimy/ Y cokolwiek cierpimy/ Wſzytko pochodźi z niebá/ W tym nam wętpić nie trzebá. KochFrag 54; Możeſz też prośić Kápłaná o przeżegnánie/ dla otrzymánia pomocy z niebá/ ná ſpráwę ták trudną LatHar 136, +3; KołakSzczęśl A3v; RybGęśli Dv; WujNT Matth 21/26, s. 89, Mar 11/31, Luc 20/5, 2.Cor 5/2; Ná to iáko Moyzeſzowi/ rády wam z niebá y rozumu wielkiego potrzebá SkarKaz 120a, 246b, 417a, 457a, 517b; GosłCast 11, 31; PaxLiz Ev; SkarKazSej 687a, b; A ia drzewo iák Oliwy W ogrodźie Páńſkim wſzczepiony Kwitnąć będę/ nielękliwy W nádźieię z niebá obrony. SzarzRyt A4v, C2v, D.

~ W przeciwstawieniach: »z nieba ... z (od) ludzi (a. człowieka) (9), od Kościoła, obcy, z przepaści, od świata, w ziemi« (14): Krzeſt ſwiętego Iána ſ kąd był/ z nieba cżyli od ludzi? OpecŻyw 74, 74; KrowObr 5, 27v [2 r.]; [człowiek umarły] Smiertelność w źiemi zoſtáwi/ á nie śmiertelność z niebá/ to ieſt z Duchá weźmie BielKron 467v; RejAp 80v; BudNT Matth 21/25, Mar 11/30; WujNT Matth 21/25, Mar 11 arg, 30, Luc 20/4; Heretycki ogień obcy á nie z niebá SkarKaz Ooooc.

W charaktery stycznych połączeniach: brać z nieba, być (9), iść, mieć, nauczyć, pochodzić, prosić, przynieść (nieść, przyniesiony) (14), przypadać, przystępić, przyzwać, śeiągnąć, użyczyć, wiedzieć, wrocić się, wziąć (wzięty) (8); ktory jest z nieba (4); z nieba dopuszczony, obdarzon, odnowiony, ukazany, zjęt; krzest z nieba (3), moc, obrona, początek, pokoj, pomoc (wspomożenie) (7), rada, sprawa, szata, świadectwo (3).

Zwroty: »z nieba da(wa)ć, (na)dany (a. (po)da(wa)ny)« = datus de caelo Vulg; de caelo dare; factus de caelo PolAnt; divinitus datus Modrz [szyk zmienny] (12:20): FalZioł I 64b; RejKup ſ5v; Dawa nam Bog doſyć z niebá/ Trunkow mięſa ryb y chlebá BielKom E7v; mocą Boſtwá ſwego dał z nyebá rátunk nam. LubPs E4; KrowObr 27v [2 r.], 46, 47, 55v, 139; RejWiz 107; Leop 2.Mach 8/20; BibRadz 2.Mach 15/8; OrzQuin G; RejAp 58v, 80v; RejPos 242v; RejZwierc 225, 251v; KochMon 21; BudNT Luc 11/13; TV maſz męſtwo y rozum y cżegoć potrzebá/ Wſzytko mu podług myſli hoynie dano z niebá PaprPan G3v; ModrzBaz 79v; SkarŻyw 580, 593; KochTr 21; CzechEp 217; KołakCath Cv; Nie miałbyś nádemną żadney zwierzchnośći/ kiedy być nie byłá daná z niebá. WujNT 568, Ioann 3/27, s. 408; ZbylPrzyg B4v.

»z nieba objawić, objawiony, oznajmiony, objawienie« [szyk zmienny] (1:1:1:3): też ten prorok rozlkazał/ áby żadnych kſiąg niemieli/ tylko ſámę Biblią/ tho mu zniebá obiáwiono było BielKron 214; WujJudConf 30v; Bo gdyby był Piotr nie wierzył/ że Chriſtus ieſt ſynem Bożym [...]: nie trzebáćby mu było ná to obiáwienia z niebá WujNT 67; SkarKaz 274b; SkarKazSej 703a; KlonFlis D3.

»z nieba (s)paść« [szyk zmienny] (2): Tákże żoná nierządna gdy iey zewſząd nioſą/ Mnima by iey to pádło z niebá Bożą roſą RejWiz 139v; RejPos [77]v.

»z nieba spuścić« (1): on ſzoſty [miesiąc]/ ktoregoby krołeſtwo [!] ſzáráńcże zginęło/ wſzytkim dobrym wielce pożądány/ [Bóg] z niebá ſpuśćić racżył [caelo demittat alto] ModrzBaz 133v.

»z nieba zesłać (a. posyłać, a. przysłać), zesłany (a. obesłany)« = a a. e caelo a. caelis mittere; factus a caelo PolAnt [szyk zmienny] (12:2): WróbŻołt Gv, 19/3; Zá kthore rzecży ochłodźiłeś lud twoy pokármem Anielſkim/ zeſławſzy im z niebá bez pracey chleb gotowy BibRadz Sap 16/20, 2.Mach 8/20; RejAp 28; BudBib Ps 56/3[4]; Wſzytek dowćip do boiu dzyádá ich mężnego/ Bog im tu z niebá przyſłał y fortele iego. PaprPan H4; Ty z niebá pomoc mnie ześleſz/ á groźby Złych ludźi w śmiéch obróćiſz KochPs 83; StryjKron 335; BielSen 9; LatHar +3; SiebRozmyśl K2v; SkarKaz 245b, 274b.

»z nieba zstąpić (a. zstępować)« = być danym z łaski bożej [szyk zmienny] (5): RejPos 82; Bo to ieſt náuká/ ktora iákoby z niebá zſtąpiwſzy [de coelo delapsa]/ przylnęłá do náſzego przyrodzenia ModrzBaz 71; On ſpráwnie to co ná ziemi ieſt/ á kápłáńſkie práwo z niebá z ſtępuie. SkarŻyw 91; WujNT 330; SkarKaz 159a.

Wyrażenia: »chleb z nieba« = manna; panis de caelo PolAnt, Vulg (5): BudNT Ioann 6/31, 32; CzechEp 189; Oycowie náſzy iedli mánnę ná puſzczy. iáko ieſt nápiſano: Chleb z niebá dał im ku iedzeniu. WujNT Ioann 6/31, Ioann 6/32.

»dar, obdarzony z nieba« [szyk 3:2] (4:1): KrowObr 55v, 139; A coż owſzem cżłowiek vććiwy/ cnotą y rozumem z niebá hoynie obdárzony/ áby tego nie miał rozumieć RejZwierc 97; Ale mądrość ieſt coś dziwnego/ coś poważnego/ á proſto ieſt z niebá dar Boży RejZwierc 146; KochDz 104.

»łaska z nieba« (2): Rozumu więcey niżli mocy trzebá/ Z nieprzyiacielem/ przytym łáſki z niebá. RejZwierc 228v; SkarKazSej 670a.

»manna z nieba« [szyk 2:1] (3): Dał im [Pan] pardw mnoſtwo. Mánnę z nyebá. Wodę z opoki. LubPs Yv marg; RejPos [219]; SkarŻyw 484.

»mądrość (jest) z nieba« [szyk 5:1] (6): wołaymy do P. Bogá/ y ráno wſtáymy o mądrość go z niebá proſząc. SkarKazSej 663a, 660a, b, 661a [2 r.], 662b.

»ratunek z nieba« (1): Rátunku tylko z niebá ſamego cżekáią, WisznTr 11.

»znak, znamię z nieba« = signum de caelo Vulg, PolAnt [szyk 8:1] (6:3): TarDuch B5; Leop 1.Reg 12 arg, Luc 11/16; Y przyſzli Fáryzeulzowie/ á poczęli ſię z nim ſwarzyć/ proſząc od niego znáku z niebá/ á kuſząc go. BibRadz Mar 8/11; BudNT Luc 11/16; áza ſię niedawa znáć by iákim zniebá znákiem [coelesti signo] Páńſtwu Sármátſkiemu/ że nie ſtoią te więźienia zá wyſtępek mężoboyce? ModrzBaz 79v; WujNT Matth 16 arg, Mar 8/11, Luc 11/16.

Szeregi: »(nie) z nieba (ale, i) od Boga (a. Ojca, a. Syna bożego)« [szyk 7:1] (8): vkaſz cie ſwiádectwo/ iżeśćie tę náukę wzięli z niebá od Syná Bożego? KrowObr 93v, 5, 55v, 139; GórnDworz Mm4; ArtKanc P7; Rozum/ Iż z niebá poſzedł od Bogá ſámego/ Ná kſztałt y podobieńſtwo będąc ſtworzon iego. KołakSzczęśl C4v; SkarKaz 514a.

»z nieba na świat« (1): ktoremu [Dominikowi] Pánná Márya kápicę vſzyłá/ y z niebá ná ſwiát przynioſlá. KrowObr 145v.

»z nieba na ziemię« (1): Northbertus Lotoryńſki/ wymyſlił ſobie Regułę Premonſtráteńſką [...]/ powiedáiąc/ iż tá Regułá ieſt zniebá przyniesioná ná ziemię KrowObr 134v.

»z nieba i z ziemie« (1): Známionuie pomſtę páńſką kthora ták przydź miáłá y z niebá y z źiemie. BibRadz I 363c marg. ~

»na niebie(siech)« = in caelo a. caelis, a. caelestibus Vulg, PolAnt (517): Powiedam ci wám/ ijżetz tako weſelé będzie na niebie nad iednym grzeſſnym pokutę cżyniącym OpecŻyw [61]; RejPs 125v, 201v, 215; RejJóz O7; RejKup ſ4v; KromRozm II o; Zátrząſnąć ſie muśi zyemyá ſłyſząc ſąd twoy ná nyebye/ Widząc w iákyey wyerni twoi ſą zacnośći v cyebye LubPs R4v, T5v; RejWiz 159v; Leop Eccli 5/1; Ale on złośnik pytał/ ieſly był ná niebie iáki mocarz/ coby roſkazał obchodźić dźień ſobotny. BibRadz 2.Mach 15/3, Ps 134/6, 1.Petr 1/4, 1.Ioann 5/7; BielKron 77v, 466; A Sſtáłá ſie burdá wielką ná niebie/ Michał y z Anyoły ſwemi walcżyli s ſmokiem RejAp 101, CC4, 46v, 54v, 57, 63 (21); RejPos 34, 109, 202, 231v, 250, 332; RejZwierc 1v, 10, 245v; BudBib Deut 30/12, Is 34/5, 2.Mach 15/3; BiałKaz M3v; CzechRozm Av, 34v, 35 [2 r.]; SkarŻyw A3, 532; Bo X. K. raz to mowi iżby Bog duſze ná niebie tworzyć miał/ ktore potym wćiáłá wlewa CzechEp 183, 37, 172 [2 r.], 265; Wierzę że tám ná niebie maſz mięſopuſt práwy/ Pátrząc ná rozmáité świátá tego ſpráwy. KochFr 39; KochMRot A2; ArtKanc Q20; dziś ſię zbáwićiel vkazał: dźiś ná niebie śpiewáią Anyołowie/ ráduią ſię Archányołowie LatHar 398, 156; Y otworzony był kośćioł Boży ná niebie: y okazáłá ſię ſkrzyniá teſtámentu iego WujNT Apoc 11/19; Y woyſká ktore ſą ná niebie ſzły zá nim ná koniach białych/ obleczone w biśior biały y czyſty. WujNT Apoc 19/14, przedm 13, s. 153 marg, Luc 19/38, Act 2/19 (17); PowodPr 35; SkarKaz 161b; CiekPotr 72; SzarzRyt B4. Cf W tekście Modlitwy Pańskiej, W przekładach i nawiązaniach do częściej powtarzanych wersetów Pisma Św., Frazy, Zwroty, Wyrażenia, Szeregi.

»w niebie(siech)« = in caelo a. caelis Vulg, HistAl PolAnt (688): BierRaj 21, 22v; dáy mi ciebie milowatz na wſſelką godzinę/ a na cię zawżdy ględatz w niebie po żywocie. OpecŻyw 19, 9, 20, 103, 149, 179v, 186; PatKaz I 9v, 10v, 18; grzech pychy uczynyl luczyfer w nyebye PatKaz II 23, 25, 28, 31, 47, 73v, 85v, 86v; PatKaz III 115, 124v, 125, 137v, 140 [2 r.], 148; Iezu ktorys onę wniebie naſzę prokuratorkę łaſkawą vſtawił. TarDuch D, B3v, B7v; WróbŻołt 10/15, aa4, 88/3, eev, 88/38, 118/89; RejŁas w. 412 [2 r.]; RejRozpr B4v; RejJóz C6v; SeklKat N4, O3, Sv, T2v; Iſczyeć ia wyſtrzegam cziebie. Nyczczy po pieniadzach wniebie. RejKup M; Toċ ſyła pochlepſtwo może I w Niebie widze pomoże RejKup dd8v, b3v, c5v, ſ4v, g3v, Ov [2 r.] (18); Pokói wniebie/ i chfáła nawyſokości MurzNT Luc 19/38, Luc 15/7; MurzOrt Bv; KromRozm II n4v, o3v, qv; KromRozm III B2, Dv, M6; GliczKsiąż B6v; PRoſzę pánie Boże ktoryś mocny w niebie/ Abyś ná nas weźrzał w dziſieyſzey potrzebie LubPs hh2v, I4v [2 r.], R3v, bb3; Swięty Woćieſze bądz náſzym Rzetznikiem wniebie. KrowObr 175, 7v, 17v, 146 marg, 146v [2 r.], 160 (18); RejWiz 63, 66, 86, 94v, 114v (11); Leop *B4v, Deut 30/12, Is 34/5, Luc 15 arg, AAA4v; RejFig Dd5; RejZwierz 120v; Piſze Rabin w Tálmućie/ iż Bog ná zachod ſłońcá ma ſwoię Stolicę w niebie BielKron 465, 303; SarnUzn F2, H3v; RejAp 47, 7łv, 102 [2 r.], 131, 167v (14); GórnDworz R6; HistRzym 83 [2 r.]; Rádość w niebie z náwrocenia grzeſznego. RejPos 169 marg, 53, [154], 165, 319, 329; BiałKat 11; GrzegŚm 28, 61; KuczbKat 55, 190, 275, 400; S ciáłem przypadki odmienić ſie muſzą/ Lecż cnotá ſwięta thá y w niebie z duſzą. RejZwierc 211, 2, 218v, 232, 244v; WujJud 71v, 72, 113, 254v, 256, 260; WujJudConf 260; BudNT przedm b3, b8v, Matth 22/30, Hebr 9/21[23], Apoc 15/5, 19/14; CzechRozm 32v, 33, 60v; PaprPan D2; KochPs 202; A widząc Pan Bog iſz mieyſcá złych Aniołow/ w niebie zoſtáły prożne: ná nagrodę lidzby ich vmyſlił ſtworzyć inne Anioły SkarŻyw 258, 63, 67, 91 [2 r.], 92, 101 (16); MWilkHist E2v; CzechEp 79, 156, 260, 300, 310 (9); NiemObr 44, 82, 97, 98; Ilé mi kolwiek wieku náznáczono w niebié/ Dáłá bych byłá wſzytko/ mężu móy/ dla ćiebie. KochFr 70; KochMuza 28; ReszPrz 86, 98; WisznTr 23; KochPieś 24; (nagł) Na Gwiazdárze. (–) WY co to chcećie wiedźieć/ co ſye w niebie dźieie/ Kiedy ſye Bóg fráſuie/ y kiedy ſye śmieie PudłFr 36; ArtKanc B12, C6, E4v, E6v, G15v (9); A Bog ktoremu nie táyno nic w niebie/ Niech wie o ſwoich w oſtátniey potrzebie. GrochKal 25; GrabowSet B4v, F4, 12, K3v, R4v (8); KochFrag 41; A wy zátym/ [...] wybráni Páńſcy/ Swięći Patryárchowie/ Prorocy/ Apoſtołowie/ [...] weſołą iuż pioſnkę [...] w niebie śpiewáiący/ nie zápominayćie nas ſmutnych towárzyſzow ſwoich LatHar 604, 64, 150, 193, 249, 260 (12); KołakCath A3v, C4v, C5v; Krotkie y máłe vćiſki docześne/ wielką nam chwałę iednáią w niebie. WujNT Cceccc2v, przedm 6, s. 27, 133, Luc 15 arg, 7 (27); Teraz tedy żaden z nich tego nie záprzy/ że on Kośćioł w niebie tryumphuiący [...] Nie ma zmázy áni zmárſzcżki. WysKaz 19; SiebRozmyśl [A4]v, K4v, L, Lv; PowodPr 29; nie máſz w niebie właſney ofiáry y odpráwowánia kápłáńſkiego vrzędu. SkarKaz 157a; á iednák my co tu vmieramy / w niebie vczeſtnictwo y przyiaćioły y ſąśiády mamy SkarKaz 635a, 84a, 156b [2 r.], 157a [4 r.], 162a, 243a marg (21); nádźieiá w pánie/ który w niebie Mocny GosłCast 20; SapEpit B3. Cf W tekście Modlitwy Pańskiej, W przekladach i nawiązaniach do częściej powtarzanych wersetów Pisma Św., Frazy, Zwroty, Szeregi.

W przen (137): Dziewitzo námędrſſá/ [...] ty twą mądroſcią [...] niebo naprawiła/ ij bogas z nieba zwábiła OpecŻyw 183v; O naſz myly panye zlamy ale nyebo a ſtąpy knam zmayeſtatu twego PatKaz II 54v, 34, 36v, 38, 44, 47; RejPs 126v; Iuż też wſſytek Senat z Nieba Siádł ná ſąudże [!] yáko trzebá RejKup y5; KrowObr 196v; Owa niebo y zyemię piſmy pokryſláli/ Okázniąc rozumy dziwy wymysláli. RejWiz 5; A coż nam też ma być żal cżego nam nie trzebá/ Gdyż tám s ſkárbnymi wozy nie ieżdzą do niebá. RejWiz 105v, 110, 129; Nie ieſtem táko wſzetecżny [...]/ áżebym z tych rzeczy owoc vmiał bráć/ ktorych korzenie ſą w niebie vmocnione Leop *B4v; Bo ſie nápoił w niebie miecż moy Leop Is 34/5, Ps 84/12, Sap 18/15, Rom 10/6; Kryſtus był názywan/ iż on ieſt słońcem ſpráwiedliwośći/ ktore nam z niebá świáthłość podawa. BibRadz Luc 1/74; BielKron 9v, 134; Obrzymowie kthorzy Wieżę Babel zbudodowáli [!]/ áby z niebá wygnáli iednego ſámego prawdziwego nawyżſzego Boga GrzegRóżn G2; OrzQuin M, Z2v; RejAp 68v, 120; iż wſzytki bogáctwá niebá y ziemie ſą w opiece iego RejPos 39v; ále cie [człowieka] ieſzcże ktemu vcżynił krolewicem niebá ſwoiego/ á vcżeſnikiem Máyeſtatu ſwego ſwiętego. RejPos 79v; Y niebo y zyemię zawżdy Pan dla pychy woiował. RejPos 200 marg, 146v, 200, 250, 275v; zowie nas Nowokrcżeńcámi/ Epikurámi/ ludźmi zápamiętáłymi iákobyſmy Bogá/ Niebo/ Zywoth/ borzyli GrzegŚm 28; Rozum ten niebo zyęmię opánował RejZwierc 214; BudBib Is 34/5; SkarJedn 395; chćiey tu być vbogą ná ziemi/ ábyś bogátą byłá w niebie SkarŻyw 225, 32, 92, 113, 131; KochTr 11; Cnotá ſię ná niebie rodźi KochMRot A2, B2v; Albowiem kto ná kośćioł Boży żądło obroćił/ iákoby ná niebo ſámo ſzturmował. ReszPrz 4; ArtKanc A11, A15; GrabowSet Q2v; ktory niebo y źiemię w gárśći záwieráſz/ rácż wſpomnieć ná niezmierną boleść/ którąś vćierpiał LatHar 291, [+10]v; KołakCath C4v; Vdátnych wierſzopiſow námięniáć nietrzebá/ Bo ći ſwą byſtrą cnotą wdrą ſię y do Niebá. RybGęśli D3v; Skąd ſie ty ku niebu prze ſwą wolą á niepoſłuſzeńſtwo nádymáć nieprzeſtawaſz PowodPr 12, 12; gdy co pilnego chcemy v Páná Bogá vprośić/ ieſt modlitwie wielkiemi ſkrzydłámi do niebá. SkarKaz 121b; GosłCast 19.

W przekładach i nawiązaniach do Matth 6/20, 19/21, Luc 12/33, 18/22, Mar 10/21, Hebr 10/34 [w tym: w niebie(siech) (21), na niebie (1)] (25): czyńcie ſobie worki ktoré śię wiotchemi niesſtáwáią/ Skárb nieprzebrany wniebieśiéch [facite ... thesaurum non deficientem in caelis]/ gdźie złodziei niedochodźi ani mól kaźi MurzNT Luc 12/33; Leop Mar 10/21; jRejAp 55v; RejPos 40v; podz náſláduy mię/ á będzieſz miał ſkarb w niebie. SkarŻyw 55; kto roſpraſza ná nędznych wſpomożenie/ ſkárbi ſobie wniebie SkarŻyw 102, 101, 131 [2 r.]; CzechEp 25; TEn mąż świátem wzgárdźiwſzy/ á świeckie márnośći zwyćiężywſzy/ w niebie ſkárby pochował/ ſłowy y vcżynkiem. LatHar 447; złupienie máiętnośći wáſzych przyięliśćie z weſelem/ wiedząc iż wy maćie máiętność w niebie lepſzą y trwáiącą [cognoscentes vos habere melioem et manentem substantiam]. WujNT Hebr 10/34; Skárby dobrych vczynkow w niebie. WujNT Cccccc2v, Matth 6/20, s. 27, Matth 19/21, Mar 10/21, Luc 12/33 (14).

W charakterystycznych połączeniach: do nieba dojść, jeździć, lecący, posłać, korzenie puszczać, wedrzeć się, wleźć, wspinać się; z neba kamień, klenot, senat; z nieba poźrzeć, przyciągnąć (ściągnąć) (4), wygnać, wyskoczć, zwabić (6); bogactwo nieba (2), klenot (2), krolewic; ku niebu nadymać się; niebo borzyć, opanować, pokryślać, przerażać (4), roztargnąć, szturmować, wojować (2), zarażać, w garści zawierać, złamać (przełomić) (2); w niebo świecić; niebem zamykać [co]; latać po niebie; klenot na niebie; [co] w niebie umocnione jest; na niebie rodzić się, upić się.

Fraza: »krew ku niebu, do nieba, w niebo (za)woła« = sanguis clamat in caelum Modrz [szyk zmienny] (1:1:1): Ludźi zámordowánych krew ku Niebu woła Prot C; ModrzBaz 81; Zákwitnie cnotá/ y ſzcżerość ſie wroci: Ze w Polſzcże koncá nie będźie dobroći. Bo kreẃ niewinna w niebo nie záwoła Więcey/ Krol temu zábieży y zdoła GrochKal 17.
Zwroty: »z rozumem (a. rozumki) po niebie biegać« (2): Biegun co z rozumem po niebie biega RejAp Ddv, 53v.

»do nieba, w niebo iść« = mieć skutek, wartość wobec Boga (1:1): Zwiąſká kápłáńſka/ duſze dotyka/ y do niebá idzie: ták/ co tu niſko kápłan vcżyni/ to Pan Bog ná górze vmacnia SkarŻyw 91; Bo nie tjlo ty pieniądze y tá máiętność ktorą dáiem ná iáłmużny wniebo idzie SkarŻyw 131.

»w niebie na tram pisać« = liczyć na nagrodę po śmierci (1): Abowiem tho niepewna w niebie ná tram piſáć/ Lepiey wydrzeć niżli ſie w nádzyei kołyſáć. RejWiz 123v.

»podnieáć (a. podnosić, a. przenaszać, a. wznosić) serce (a. duszę) w niebo, do nieba, k niebu; myśli są podniesiony do nieba« = levare cor ad Deum in caelis PolAnt [szyk zmienny] (3:2:1;1): y podnyoſla duſſą y ſercze wnyebo y roſplakala ſyą rzewno PatKaz II 63v; RejAp 111v; BudBib Thren 3/41; Serce wolne od myśli świeckich chowáiąc/ ná ſkrzydłách ie rozmyślania nabożnego wniebo podnoſił. SkarŻyw 353; CzechEp 134; WujNT 249; z Dawidem głoſem ſwym ſerce k niebu wznoſzę. CzahTr K.

»do nieba się podnieść« (1): tych opłakanych czaſow/ ktorych się náwięcyi złość ludzká/ do nieba ku panu Boδu podniosła i na świat pomſty od niego wołá MurzHist B2.

»język podnosić w niebo, na niebo« = bluźnić [szyk zmienny] (1:1): LubPs Rv; Tákżeś ieſt ſmiáły/ ktory náprzećiwko temu Panu [...] ſmieſz twoy ięzyk podnoſić wniebo? KrowObr 221.

»położyć aż na niebie usta swe« = bluźnić (1): Mowili niepráwość ná wyſokośći: położyli áż ná niebie vſtá ſwe. CzechEp 37.

»niebo z ziemią (po)mieszać« (2): wrzaſkliwie y nieporządnie/ niebo z źiemią mieſzáią/ wołáią: á drugiego/ by też y złotymi ſłowy mowił/ ſłucháć niechcą. CzechRozm 68, 249.

»w niebo pość« = przestać istnieć (1): Gdy inne z błędney źiemie w Niebo poſzły Cnoty/ Tá ſię nam wżdy wſtrzymáłá iednáż miedz płoty RybGęśli B.

»niebo przebijać, przerażać, przenikać« = docierać aż do Boga [szyk zmienny] (4:4:3): Ktorzy proſſą zpokorą będą wyſluchany/ bo modlitwa pokornego przebya niebo SeklKat T3; LubPs E marg; Iedno ſzcżyra ſláchetnoáć á oná cna cnotá [...] práwie ſwą zacnoſcią áż niebo przebija. RejWiz 7; ktorich łzy á nieobronienie od krzywdy/ niebo przenikáią. LeszczRzecz A4; Bo táka ieſt moc modlitw ſwiętey/ ktora pochodzi s ſercá práwego/ iż iáko piſmo powiáda/ práwie gwałtem niebo przeraża. RejPos 75, 202v; BiałKat 221; ReszList 160; LatHar [+10]; GrabowSet Tv; PowodPr 71.

»wstępować, iść (a. dojść) (aż) do nieba; wstępować w niebo, na niebo« = zwracać się do Boga, być słyszanym przez Boga; ascendere in a. usque ad caelum Vulg [szyk zmienny] (2:2;2:1): A Maria Magdalena Czo byla ſtarla kolana. Na puſczy kiedy klekała Czeſto wniebo wſtepowala. RejKup i5v; Leop 1.Reg 5/12, Eccli 35/19; bo modlitwá iego wſthępuie w niebo iákoby dym przed oblicżność Bożą. HistRzym 124; CzechRozm 192v; Dziś iedno co płácż idzie vſtáwnie do niebá. BielSen 13; SkarKazSej 703b.

Wyrażenia: »cesarz na niebie« = Bóg (1): Acżeś ſyn ſzátáńſki/ wſzákżeś dobrze rzekł/ iſz brát moy poſłuchał Ceſarzá ná niebie SkarŻyw 532.

»chleb z nieba« = Eucharystia lub Chrystus w jej postaci; panis de caelo PolAnt, Vulg (3): Nie Moiżeſz dał wam chleb z niebá/ ále oćiec moy da wam chłeb z nieba prawdziwy. BudNT Ioann 6/32; CzechEp 189; WujNT Ioann 6/32.

»dziedzic nieba i ziemie« = Chrystus (4): SarnUzn F4v; A tu ten ſwięty krolewic/ á to zaczne kſiążę/ á práwy dzyedzic niebá y zyemie/ dał gárdło á okrutnie vmęcżon zá wyſtępek twoy RejPos 106v, [105]v; SkarKaz 122b.

»dziedziczka w niebie« = Matka Boska (1): bo {marya} dzyedzyczką w nyebye oſtala yſz ſyą bez grzechu począla PatKaz I 9v.

»dzierżawca nieba i ziemie« = Bóg (1): podnoſzę rękę moię/ ktorą Bog vmocnył ná zwyćięſtwo/ do P. B. ná wyſokośći/ dzierżawce nieba y ziemie SkarŻyw 284.

»niebo i ziemię noszący« = Chrystus (1): O iáko dziwna ieſteś w ocżách náſzych/ iżeś ty pánienko rodzićielá twego porodziłá/ [...] niebo y ziemię noſzącego/ powiłá. SkarŻyw 112.

»panna z nieba« = sprawiedliwość (1): Zá thą [mężnością] záſię przydzie ſpráwiedliwość/ przyiaciołká ſkromnośći/ y ludzkiego dobrá: pánná oná z niebá/ wſzytkich inych cznot krolowa GórnDworz Ff8.

»światłość nieba« [o Matce Boskiej] (1): Weſel ſie ktoraś ieſt Swiátłość niebá. KrowObr 177.

»niebo zamknione, zawarte« [szyk 1:1] (1:1): Záwárte niebo/ by tám nie wchodźiło Wzdychánie moie GrabowSet Gv, L2.

Żart. (2): Tym ludźiom/ ty Stániſłáwie/ Chceſzli ſię záchowáć práwie/ Nie ſzáfirem/ nie rubinem/ Ale ié ćći dobrym winem. A ztąd to będźieſz miał w zyſku Ze coś dźiś obłoków bliſku/ To ćię piiánémi rimy Aż do niebá wprowádzimy. KochFr 127.

Zwrot: »być w niebie na obiad« = umrzeć (1): A ze ſtá ieden będzye áby temu nie rad/ Choćby y dziś pan ſtárſzy był w niebie ná obiad. RejWiz 57.

Przen (73): PatKaz II 117; Aſz gdy dziećięćiu lat było dwánáśćie: przypadł záſię ná nie ſrogi ſmutek/ przez one trzy dni/ w których poćiechę y niebo ſwoie ſtráćili w Hieruzálem. SkarŻyw 244, 245.

W połączeniu szeregowym (1): LatHar 478 cf »niebo drugie«.

W przeciwstawieniu: »piekło ... niebo« (1): BielSat I4v cf »chcieć do nieba«.

Fraza: »głos po ziemi lata i do nieba« = glos jest wszędzie słyszalny (1): Boć iſcie po ty cżáſy tych trębácżow trzebá/ Coby ich głos po ziemi latał y do niebá. RejZwierc 120.
Zwroty: »chcieć do nieba« = chcieć mieć przyjemne życie (1): [mężowie] Ná oſtátek nas máią/ za pracżki/ kuchárki/ Dobrze że nam nie każą/ robić do grábárki. Dźiś nam rády ſtátecżney/ od ćiebie potrzebá/ Nas wgániáią do piekłá/ ſámi chcą do niebá. BielSat I4v.

»patrzyć (a. patrzać), pojrzeć w niebo; patrzać na niebo; weźrzeć do nieba« = myśleć o zbawieniu [szyk zmienny] (3:1;1;1): Strzeſzże ſie nieboracżku márnego nałogu. A nie przećiẃ ſie ſwiátu/ tey mizerney gnidzye/ Weźrzy iedno do niebá/ vźrzyſz ocżći idzye. RejWiz 176, 89; poyrzy tylko w niebo/ Prziyḿ zá Bogá y wodzá tylko páná z niego. PaprPan Ff4v; y ocży ſpożądliwośći świeckiey/ áby w niebo pátrzáć mogły/ á odwrocone od prożnośći świátá tego były SkarŻyw 4, 31; KołakSzczęśl Cv.

»wzbić się pod trzecie niebo« = stać się dumnym, pysznym (1): Elatus Arrogantia Superbia, Insolentia, Wzbił ſie pod trzecie niebo/ bywa mowiono. Mącz 123b.

»zrzucić, upuścić z nieba« [w tym: z nieba na ziemię (2)] [szyk zmienny] (2:1): Zrzućił márnie y z niebá ony komiſarze/ Co chcieli hárdzye rzędzić RejWiz 173v; IAko okrył mrokiem w popędłiwośći ſwoiey Pan corkę Sionſką: zrzućił z niebá [proiecit de caelo] na źiemie ſláwną Izráelſką Leop Thren 2/1 [przekład tego samego tekstu] PowodPr 9.

Wyrażenia: »niebo boskie, bostwa« [o macierzyństwie Matki Boskiej jako o osobie noszącej w sobie Boga] [szyk 2:1] (2:1): a przetocz ta myła panna zwyecznoſzczy gotouana bycz nyebem boſzkyem PatKaz II 28, 27v, 28.

»niebo drugie« [o Matce Boskiej] (1): on [Pannę Maryję nazywa] záſię ráiem rozumnym/ niebem drugim/ Kośćiołem Bożym żywym LatHar 478.

»ku niebu podniesiony« = stworzony do wyższych celów (1): to nie może być/ áby tego Bogá/ ktory nawięcey ku chwale ſwey cżłowieká/ ku niebu podnieśionego wzgorę/ ſtworzył/ ći prawdźiwie chwalić iáko przyſtoi mogli CzechEp 87.

Szeregi: »niebo, Bog« (1): Ná ręku twoim [Panno Maryjo] niebo/ á ná rámionách twoich Bogá zaſtępow trzymaſz. SkarŻyw 112.

»raj i niebo« (1): iuſz tám ray y niebo gdzie trzeći był Chryſtus w żywoćie Máryey miedzy nimi. SkarŻyw 243. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

a) Metonimicznie: Bóg; aniołowie i święci (50): a ono ią [bożą matkę] niebo przyięló [!] z weſelim/ archaniolowie z ſpiéwanim OpecŻyw 186, 91v, 183; Ale który wſzetecżnie ſwą wolą roſpuśći/ Tego iuż niebo łamie/ gdy go Pan opuśći. RejWiz 129v; Wiem że chwały nie prágnie/ iemu to nie miło/ Ták go wielkim baczeniem Niebo obdárzyło. Prot E, D; bo wiele tych było ktorzy ſie vciekáli do niebá/ á byli w wſpomożeniu á w opátrznośći Páńſkiey RejAp 112v; ROzrádnyże ſie nád miáſtem tym niebo/ y ſwięći Apoſtołowie y Prorokowie RejAp 153v, 95, 114v; RejPos 19v; BudBib Iob 14/12; SkarŻyw A3, 27, 595; GrabowSet Tv, T3; Przetoż dźiś niebo wykrzyka Y z morzá rádość wynika LatHar 401, 361; NIebo koroną/ mężnym oyczyzná go [Stefana Batorego] zowie SzarzRyt D3v; Ślepa [Fortuna] procz bráku rozśiewa ſzkody/ O wżdy chćiey kiedy iey wśćiągnąć w ody/ Oycze łáſkáwy: á pokoy ktory Niebo/ y wielbią Anielſkie Chory/ Niech narod ludzki ſprawuie wiecznie SzarzRyt D4.

W przeciwstawieniu: »niebo ... ciało« (1): Nie iżby duſza brała złoſc albo dobroc od nieba albo od ciała GlabGad L8.

W przekładach i nawiązaniach do Ps 49/6, 88/13, 96/6 (16): TarDuch A4v; Et annunciabunt codi iuſticiam eius: quoniam deus iudex eſt. A niebioſa w on cżas będą obiawiać ſprawiedliwoſc iego á bowiem ſam bog ſędźią będźie. (koment) A niebioſa [Ps 49/6]) to ieſt archangiołowie, angiołowie apoſtołowie y inſzy ſwięci. WróbŻołt Q4, 88/13, ee2; RejPs 27, 74v; Wyznawáć będą niebioſá tákye twe cudá Pánye/ Prawda twa wſzędy wyniknie miedzy ſwiętych zebranie LubPs T5v, F2v, N3, V6, dd5v; Krow 116v; BibRadz Ps 49/6; BudBib Ps 96/6; Sąd iego święty ſłáwić będą niebá: Bo gdźie ten ſądźi/ wątpić nie trzebá. KochPs 74.

W charakterystycznych połączeniach: niebo daje, dziwuje się (2), kocha się, łamie, obdarza, objawia (2), ocknie się, ogarnia, okazuje (2), opowieda (wypowieda) (4), oznajmia (2), powstaje, przyjmuje, sławi (wysławia) (2), stracha się, uwesela, widzi, wykrzyka (2), wyznaje (5), zatrwoży się, zwiastuje; niebo (jest) żałosne (2); brać od nieba; uciekać się do nieba; niebu brzydki; mieć niebo po swojej woli; w niebo uciekający się.

Frazy: »nieba są łaskawe [na kogo]« (1): Dobry ten ná ktorego ſą Niebá łáſkáwſze. Prot B3v.

»[kogo] niebo opuściło« (1): Ieſteś cżłowiek potępyony/ Od bogá ſwiętych wzgárdzony/ Iuż cie niebo opuśćiło/ A w náſzę moc porucżyło BielKom D.

»[komu] niebo nie sprzyja« (4): Teraz widźiſz/ że nam niebo nieſprzija/ W czym ſye kochaſz/ to ćię daleko mija. KochPieś 26.

Wyrażenie: »życzne nieba« (1): Niemy źwierz/ przychylnymći dádzą/ życżne niebá GrabowSet K4.
Szeregi: »natura abo niebo« (1): [człowiek bez pielęgnowania zdziczeje] wyymuiąc ná kogo/ náturá/ ábo niebo/ dáry ſwe roſypie GórnDworz D2.

»(nie tylko) niebo a (i, ale i) ziemia« = caeli et terra PólAnt [szyk 5:2] (7): BibRadz Iob 20/27; BielKron 56, 296v; Okrućieńſtwem iſz grozni/ roſkoſzy ich ſproſne/ Niebo y źiemiá z tego bárzo ſą żáłoſne. Prot A4; RejPos 305; BielSat G4; ále dworſkich mow ſwoich/ zmyślániem/ bluźnierſtwy/ ábo przyśięgámi poſpolićie popieráią/ áż ſie (iáko on tám mowi) niebo y źiemiá ſtrácha. PowodPr 48.

α. Zbawienie, wieczny (494): WróbŻołt P5v; ale ydą na Rzym/ na Częſtochowa [!]/ [...] na Skałkę/ yeni przes Staniſlawa/ drudzy przes Iaczka/ Domięnika/ Woyciecha etc. atymy drogamy nigdy do nieba nietraphią SeklKat E2v; Bo wſzytko dla ſyna ſwego [...]. Dobrowolnie nam odpuſcza A wniebo Zlaſki ſwey wpuſcza. RejKup d2; Szłaſky niebo dla cżłowieka leſt ſgothowano od wieka RejKup Q, d3, i7, n3, o7, Sv, aa8v; A ieſli kto w złey ſławie márnie s ſwiátá zginie/ Y pámięć zła zoſtánie y niebo preeż minie. RejWiz 75v, 71 v; I wyrzekli ſię nieba ſproſnymi ſprawami. KochSat B4v; RejAp 108v, 110, 111v, 113, 145; RejPos [154] marg; ModrzBazBud ¶ 5v; A ćieſząc ſię iſz im ono mieyſce y obiecáne niebo przywrocone być miáło przez báránká Meſyaſzá: ofiárowáli P, Bogu báránki y bydło inne SkarŻyw 262, 29, 207, [282]; CzechEp 363; KochMRot A3; ArtKanc G14v; GrabowSet G; WyprPl A4; Przetoż też cżłowiecżeńſtwo náſze prágnie niebá KołakSzczęśl C4v, B4v; Alem Bogá prośił o to/ Bych żyiąc iał z gębę chlebá/ Po śmierći nieminął Niebá RybGęśli B2v, C2v, C4; A ták kto vmrze w grzechu powſzednim/ práwdáć ieſt że ma pierwey doſyć vćierpieć/ niż będźie przypuſzcżon do niebá WysKaz 15, 11, 20, 31; Widząc go [P. Jezusa] ták nędznégo/ pánem go miánuie/ A on mu [łotrowi na krzyżu] też zárázem niebo obiecuie. SiebRozmyśl I; SkarKaz 634a [2 r.].

W przeciwstawieniach: »niebo ... piekło (a. potępienie wieczne itp.) (17), ziemia (7), świat (2), otchłań, tu« (28): KrowObr B; Ślepy rzekł/ łácnoć tobie/ iże wdziſz wſzędy/ A ia bych ſie muſiał tłuc tędy y owędy. Bych lepak miáſto niebá do piekłá nie tráfił RejFig Dd; OrzRozm G4v; BielKron 80; OrzQuin L3v [2 r.]; Ale gdy ſie iuż ktory obłądzi od iáſnośći prawdy / iuż vpada ná ziemię/ á nie nie ma do niebá. RejAp 109v; HistRzym 122v; Ná świećie cierpieć/ w niebie roſkoſzy vżywáć będziemy. KuczbKat 390 marg; RejZwierc 48; WujJud 202; SkarJedn 274; niechćieli mieć żadney dzierzżáwy y imienia świeckiego ná ziemi: áby pewnieyſzą mieli nadzieię wniebie. SkarŻyw 535, 52, 126, [197], 335; NiemObr 9, 153; ReszPrz 5; ArtKanc E19, K2; LatHar 276; KołakSzczęśl Cv, D; WujNT 633 [2 r.]; Vbogich y wzgárdzonych ná ziemi nawięcey w niebie. SkarKaz 84a marg.

W charakterystycznych połączeniach: drogie niebo, obiecane, pewne, utracone, wdzięczne, zgotowane; niebo dostanie się [komu], minie [kogo]; bliski nieba; wysługa nieba; nieba pragnąć, upatrować, wyrzec się; do nieba chcieć, podnieść, poganąć się, (w)prowadzić (4), przenosić (przenieść się) (2), przyjąć, przywieść, trafić, wpuścić (przypuszczon) (2), wywodzić; do nieba pomoc, trudno (4); ku niebu wznosić; niebo mieć w mocy, mieć w zysku, minąć, obiec(ow)ać (4), oponować, opuścić; nie dbać o niebo (3); w niebie(siech) odpoczynienie, powyższenie, radość (2), rozkosze; w niebie dać [co] (2), mieć nadzieję, posiąść [co], radować się, rozkoszy używać (zażywać) (4), weselić się (mieć wesele) (2), wziąć [co], zjednać [co].

Zwroty: »być (a. przebywać, a. przebywanie brać), przebywanie (a. bycie), przebywający w niebie« = fieri immortalem Calag [szyk zmienny] (42:4:1): PatKaz III 124; RejKup m2; KrowObr 197; KochZg B; Pirwey ku gorze Wiſłá wroći ſię od Morzá. Niż zgasńie iego ſławá ná tey niſkiey źiemi/ Gdy ſpolnie będźie w Niebie z duchy ſzczęsliwemi. Prot E; RejAp 107v, 108, 154; Pirwy rodzay ludzki/ to ieſt Sárácenowie y żydowie ſpią w grzechách ſwych á wierzą żeby w niebie mieli być HistRzym 98; GrzegŚm 5; KuczbKat 275; WujJud 183v; RejPosWstaw [1432]v; BiałKaz D3v; o świętych trzymáią/ iákoby ieſzcże w niebie nie byli/ á ná twarz Bożą nie pátrzili SkarJedn 343; Calag 295b; SkarŻyw 335, 574; PudłFr 38; Przez twe wſtąpienie/ ná práwicy poſádzenie/ day nam z ſobą w Niebie przebywánie. ArtKanc H2v, B10, F4v, G12v, H18, 120 (9); GrabowSet O3v; NIewinna duſzo/ owaś ty iuż w niebie/ A iam tu zoſtał nieſczęſny bez ćiebie KochFrag 53; LatHar 282, 578; KołakCath C2; WujNT 259, 633, 853 marg, 856 [2 r.], Ccccccv; WysKaz 36; SiebRozmyśl Bv; SkarKaz 84a [2 r.], 383b; Ktorym tu ná tym świećie fortunnego życia Zyczę: potym w niebieśiech rádoſnego bycia. PaxLiz A3v; Vbodzy ſtáruſzkowie/ Lepiey ták być w niebie/ Vboſtwo mężnie ćierpiąc o żebránym chlebie KlonWor 44, 48.

»do nieba się dostać« = fieri immortalem Calag [szyk zmienny] (6): proſis za nami ſynácżka/ bos ty miloſierná matka/ byſmy ſie polepſſyli/ ſſcżęſnie dokonali/ a tak ſ twoią pomotzą do niéba [!] ſie doſtali. OpecŻyw 20v; Calag 295b; BOgá ſię bać dźiatki trzebá/ Kto ſię chce doſtáć do niebá. KochMRot A2v; KochTarn 75; KochFrag 51; WujNT 227.

»i(ś)ć (a. wni(ś)ć, a. przyść, a. przychodzić, a. pość), wstąpić (a. wstępować), idący, przystęp (a. wstęp), weście do nieba; iść (a. wniść), wstąpienie w niebo; idący k niebu« [szyk zmienny] (56:5:1:3:1;2:1;1): WróbŻołt nn7; SeklWyzn a2v; SeklKat E2v, Pv; Wiecz tu prożą Pana Boga Aby przezeń gdy ieſt droga. Duſſa ſla proſto donieba RejKup c3; Bo ſąm Pan Bog otym mowy Iż ſnac laczniey vielblądowy. Przez ygielne vcho wyniċ Nis bogaczowy wniebo wniċ. RejKup g6v, d3, 12, q3v, ſ2, ſ8v, cc8v; MurzNT 28v, 199 marg; Symonie y Iudaſzu/ weyrzyćie ná náſze wzdychanie/ niechay przes was ſobie záſlużymy weśćie do niebá. KrowObr 162v, 45v, ł66, 171, 176v, 217; RejWiz 163v, 185v; BielKron 80, 260v, 466; GórnDworz Dd7v, Mm5; HistRzym 97v; RejPos [154], 164; Po śmierći duſze do niebá idą. BiałKat 103v marg; Iużechmy tho mieli zá grunt zbáwienia: wierząc duſze w niebo wſthąpienie GrzegŚm 16, 16, 29, 42; Ieſli chceſz wnidź do Niebá/ choway Przykazánie Boże. WujJud 109v, 202, 204, 204v; SkarJedn 273, 274; SkarŻyw A4 [2 r.], 4, 168, [197], 252 marg, 354, 511; KochDz 109; ReszList 154; KochTarn 79; ArtKanc B12; O błogoſłáwionyż to cżłowiek/ ktoremu wſtęp do niebá wolny będźie. LatHar 444; Pijánice nie wnidą do niebá. WujNT Aaaaaa4, 81, Mar 10 arg, s. 237, 243, Luc 18 arg (13); WysKaz 20, 31 [2 r.].

»w niebie krolować, krolujący, krolowanie; na niebie krolować« [szyk zmienny] (13:6:2;1): OpecŻyw [192]v; HistRzym 100; Potym vćiekamy śię też do pomocy świętych ludźi ktorzy iuż w niebie kroluią KuczbKat 365; A coſz mnimaſz że ći nie ſą żywi/ ktorzy z Pánem Chriſtuſem żywią y kroluią w niebie? WujJud 56v, 56, 184v; CzechRozm 124v; SkarŻyw A4, 120 [2 r.], 263, 286, 371, 437; CzechEp 78; Wierzże temu á przy thym ſtoy/ że Kryſtus ieſt Zbáwiciel twoy/ przez tego doydźieſz zbáwienia/ y w Niebie z nim krolowánia. ArtKanc M5v, L4, M12v; WujNT 573, 625, 860, 885.

»mieć, otrzymać mie(j)sce w niebie« (1:1): Ale iſz wiecżnego potępienia vyść dármo y zá pokutą ſwoią otrzymáć ſobie pierwſzey łáſki/ y mieyſcá w niebie/ niemogli: tę im dał nádzieię/ iſz ſię z ich krwie národzić miał mocny kroi y ćichy báránek. SkarŻyw 262; KochPieś 12.

»w niebie mieszkać, mieszkanie mieć« [szyk zmienny] (6:1): PaprPan L4v; KochPieś 12; ACzći mię ſerce boli Stachniku móy miły/ Iżeſmy ſye ták z ſobą nagle rozłączyli: Ale iż ták Pan Bóg chćiał/ mieſzkayże tám w niebie/ A mnie/ iedno wżdy nie wſkok/ poćiągay do śiebie, PudłFr 54; ArtKanc E10v; KołakSzczęśl C3v; SiebRozmyśl K2v; Wiemy iż gdy ſię ten dom náſz źiemſki zepſuie/ mieſzkánie nie ręką czynione/ ále wieczne mamy w niebie. SkarKaz 635a.

»ducha do nieba obracać« = myśleć o zbawieniu (1): Do ráiu tylo y pierwſzego mieyſcá z ktorego wyſzli/ wzdycháiąc/ duchá ſwego do niebá obrácali SkarŻyw 268.

»w niebie Boga oglądać« (1): A kto nád to więcéy żąda/ W niebie Bogá nieogląda. KochMRot A3v.

»niebo otrzymać« (1): Iákoż bogacz w piekle pogrzebion/ y zapłátę potępienia wiecznego ná duſzy wźiął: á Lázarzby niebá po śmierći Chryſtuſowey nie otrzymał? SkarKaz 635b.

»niebem płacić (a. zapłacić); zapłata (a. odpłata) (ktora a. jaka) jest (a. ktorą będzie mieć itp.) w niebie(siech), na niebie(siech); niebo jest zapłata; zapłata blisko nieba« [w tym: w przekładach i nawiązaniach do Matth 5/12 i Luc 6/23 (31)] = merces (est) in caelo a. eaelis PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (3;34:2;2;1): OpecŻyw 42; PatKaz I 2v; Syn człowyeczy zápłáći káżdemu wedle yego vczynkow/ y ono zapłátá wáſſá obfita yeſt w nyebye. KromRozm I G, H2v; MurzNT Matth 5/12; RejWiz 21v; Leop Matth 5/12; RejZwierz 118; RejPos 253v; RejZwierc 141v; WujJud 108v, 234; WujJudConf 112; CzechRozm 229; Iſz vcżynki dobre Pan Bog niebem płáći SkarŻyw 320, 3, [223]; CzechEp 21; ArtKanc 120; GrochKal 15; A cnoty náſzládowáć ſynu nie przeſtaway. Cnoćie niebo zapłátá/ y wieczné weſele KochFrag 51; Nákoniec maſz przyść na ſąd/ ábyś káżdemu według zaſługi/ niebem álbo piekłem zápłáćił. LatHar 276, 253, 391, 452; KołakSzczęśl B2v; Oto maſz iáſny text/ że ludzie przez prace ſwe rożne/ wezmą też rożną zapłátę w niebie WujNT 584, Matth 5/12, s. 26, 81, Luc 6/23, s. 248 [2 r.] (14); SkarKaz 549a; SkarKazSej 686b.

»posadzić (a. osadzić, a. (za)sieść, a. siedzieć), posadzony, osiadłość w niebie; na niebiesiech posadzić (a. siedzieć), posadzony; w niebo sadzać« = consedere fauere in caβlestibus Vulg; asserere caelo Mącz [szyk zmienny] (8:1:2;2:2;1): RejKup 15, 18; RejWiz 194 [2 r.]; Ale Bog/ [...] ácżeſmy byli vmárli w grzechach ożywił nas poſpołu z Chryſtuſem [...]/ y poſpołu poſádził w niebieſiech w Chryſthuſie Iezuſie Leop Eph 2/6; [cnota] Hoynie plaći utrati podięte dla ſiebie/ Iednaiąc wiecżną ſławę/ i oſiadłoſc wniebie. KochSat B4v; Mącz 387c; GrzegŚm [A2], 15, 33, 59; CzechRozm 28, 31v, 265v [2 r.]; WujNT Eph 2/6.

»do nieba sięgać; nieba dosiąc« [szyk zmienny] (1;1): Rzekł Auguſtyn po łáćinie: Quid patimur ſurgunt indocti et rapiunt coelum etc. to ieſt/ co ćirpimy powſtáią prośći á nieucżeni do niebá ſięgáią BielKron 160v; Krotko mowiąc/ długie by páſmo tu wić trzebá/ Stárſzyeh y świeżſzych ktorzy tą [cnotą] doſięgli niebá. RybGęśli D4.

»do nieba wziąć, wzięty; w niebo wziąć, wzięty« = dare aeternam vitam, facere immortalem Calag [szyk zmienny] (1:1;1:1): MOżeſz zacna Kráino ſpráwnie ſie frásowáć/ Ták zacnego Hetmáná bezmiernie żáłowáć. Dla twoiey niewdzyęcżnośći wzyął go Bog do niebá PaprPan Ffv; Calag 295a; KochTr 23; GrabowSet F4v.

»zasługować niebo; zasługa w niebie; wysługa nieba« [szyk zmienny] (11;3;1): SkarŻyw 261; ſłuſznieby mogli odſzczepieńcy mowić/ iż náſze vczynki nie záſługnią niebá/ áni iákiey zapłáty v Páná Bogá. WujNT 266; iż ſtan pánieńſki ieſt nie tylko ku záchowaniu podobny/ ále y dáleko zacnieyſzy nád małżeńſki/ y ma więtſzą zaſługę y zapłátę w niebie. WujNT 872; Swięći przez ćierpliwość y záchowánie Páńſkiego przykázania záſługuią niebo WujNT 873, 248, 278, 364 marg, 551, 564 (14).

»żyć (wiecznie), żywiący, żywot wieczny w niebie« [szyk zmienny] (9:1:2): WujJud 56v [2 r.]; CzechRozm 246v; SkarŻyw 198; Zywot wieczny w drogim niebie/ Chowa mu Pan Bóg v śiebie KochMRot AB; MAłżonká ſwégo zchowawſzy vczćiwie/ Który tám iednák w niebie wiecznie żywie: Ten grób z mármóru poſtáwić kazáłá PudłFr 27; ArtKanc C14, M3; GrabowSet S3; Przetoż lepiey ieſt rychło vmrzeć ná tym świećie/ ábyſmy rychło z ánioły żyli w niebie. WujNT 633, 575, 633.

Wyrażenia: »dusza (ktora jest) w niebie« (3): Wzywanie też Swiętych thym więcey śię im zda pothrzebnieyſze być/ iż ſobie myſlą o duſzach w Niebie GrzegŚm A4, 5, 24.

»godny (a. niegodny) nieba« [szyk 3:2] (5): SkarŻyw A5; Bo tym ſámym/ żem ćiebie Bogá nałáſkáwſzego rozgniewał/ sſtałem ſię niegodnym y niebá y źiemie. LatHar 140; A iż ten ſpoſob mowy/ że dobrzy ſą godni niebá/ ieſt wedle piſmá WujNT 278, 714 marg, Yyyyy3v.

»w niebie miejsce, plac« (1:1): A iż był ſpráwiedliwy ktemu bogoboyny/ Dał mu zá to Bog w niebie też tám plác ſpokoyny. PaprPan Ee; ArtKanc 111.

»ucześnik nieba« (1): Iżeſmy śię sſtáli vczeſnikámi niebá. BiałKat 21 marg.

Szeregi: »w niebie, w czyścu« (1): Chleb Wemſzy ná thrzy tzęśći rozłámowáć/ iednę tzęść zá duſze ſwiętych zmárłych/ ktore ſą wniebio ofiarowáć/ drugą tzęść zá duſze/ ktore ſą w tzyścu. KrowObr 197.

»ani kościoł, ani niebo« (1): iż żaden beze krztu [...] áni do kośćiołá/ áni do nieba wniść nie może. WujNT 313.

»w krolestwie świętym a w niebie« (1): wſzak to ſą nie táyne rzecży [...] tym ktorzy opuśćiwſzy ſwiát ſą w kroleſtwie ſwięthym iego á w niebie iego. RejAp 108.

»piekło i (abo) niebo« [szyk 2:1] (3): RejAp 16 marg, Ee3v; Bo kto ſię do niebá ábo do piekłá raz doſtánie/ ten iuż ſtámtąd poſpolićie więcey nie wychodzi. WujNT 227. [Ponadto w przeciwstawieniach 17 r.]

»na świecie, w niebie« (4): OpecŻyw [192]v; Skąd tu ná ſwiecie ſławá á w niebie odpłátá/ Roście záwżdy káżdemu RejWiz 21v; WujJud 184v; KołakSzczęśl D. [Ponadto w przeciwstawieniach 2 r.]

»(jako) niebo, (tak, i, a) ziemia« [w tym: w niebie (4), na niebie (1)] [szyk 5:1] (6): RejAp 38v; RejPos 253v; GrochKal 15; KołakSzczęśl D; PowodPr 27; Iáko w niebie nie rowne ſą zapłáty/ ále ſą rozmáite w domu onym mieſzkánia: ták tu ná źiemi nie rowne ſą wyſługi SkarKaz 549a. [Ponadto w przeciwstawieniach 7 r.]

»niebo i (albo) żywot wiecżny« [szyk 2:1] (3): GrzegŚm 42; iſz cokolwiek pocżęli/ to im ſzło ná wysługę żywotá wiecżnego y niebá. SkarŻyw 261; WujNT 278.

Wyrażenia przyimkowe: »do nieba« (21): A duſza gdy chcze do nieba Thego iey Lekarſtwa trzeba. RejKup Mv, g5v, O8, Q, q3, r3v (10); Bez cnothy trudno do nyebá. RejWiz 185v marg, 170v, 171 marg, 177v, 182v, Cc4, Cc5v; RejAp 114, 184, Dd3v; By záwżdy dobrze było/ po cożby do niebá? GrabowSet B2.

»w niebie« = in caelo a. caelis PolAnt, Vulg; in caelestibus Vulg (193): OpecŻyw 152v; RejJóz P8v; RejKup S; RejWiz 116 marg, Dd2; BibRadz Philipp 3/20; KuczbKat 390; RejZwierc 271v; BiałKaz D3v; StryjWjaz A2; rozday máiętnośc vbogim/ wezmieſz w niebie nagrodę SkarŻyw 102, 13, 126, 131, 140, [197], 500, 535; KochTr 22; CzechEp 25, 60, 79; ReszPrz 5; KochTarn 78; Day nam Pánie cżyſtemi być/ ſłowem twoim rácż ocżyśćić [...]. By náſzá myśl byłá w niebie/ bo nas tám wzywaſz do siebie ArtKanc E8, K2; WEſelą ſię w niebie duſze Swiętych ludźi/ ktorzy torem ſzli Páná Chryſtuſowym LatHar 438, 495 marg, 678, 680; KołakCath A3v; KołakSzczęśl A3v, D; RybGęśli D3v; WujNT 2.Cor 5/1; KlonKr B3v; SkarKaz 3b, 384a; VotSzl A4. Cf Zwroty, »dusz a w niebie«, »w niebie miejsce«, Szeregi.

[Cf też »do nieba iść«, »w niebo kazać« zn. 3. a. Frazy].
W przen (146): Miey ſię też wczas ku ſpowiedzy Bo kogoċ ten czas nawiedzy. Toċ pierwſzy do nieba ſlopyen RejKup h7v; Ganią poſty y paczierze. I yne dobre vczinky [...]. Mowiąċ ſamey Laſki bozey Ktochcze wniebo głowę wlozy. RejKup i5v; Do nieba barzo ſſyroko Ktęmu barzo ċziafná ffortka RejKup r4v; Proſno budúią drabiny Czo chczą wlieſcz do nieba jemi RejKup Sv; Wiecz y drugym wielie ſſkodzą Czo je wte wiarę prziwodzą Iż gdy to ċynią czo kazą Iuż do nieba koła mazą RejKup ſ2, 17, v4 [2 r.], x5, x5v; Bychmy wolno wiechánie tám mieli do niebá. RejWiz 181; Dziurą trudno do niebá RejAp Dd3v, 64v, 184 marg; RejPos 200; Boć iuż tám inych ſtroiow nieboże potrzebá/ Kto ſie bierze wyiecháć s tey zyemie do niebá. RejZwierc [207], 271v; Aby nam iuż grzechy náſze drogi do Bogá zágrádzáć nie mogły [...]. Ani nam być ná przekáźie bieżącym do niebá tą drogą ktorą nam Pan Chriſtus [...] vtorował. CzechRozm 260v; SkarŻyw A2, 32, 76; NiemObr 9; OYcze/ nádemną płákáć niepotrzebá/ Moiá niewinnosć wnioſłá mię do niebá. KochFr 34; ReszList 153; BielSenJoach 3; Zrzodło wiecżne y żywe/ Ktore/ ſkoki rożnymi/ Puſzcżaſz świátło prawdźiwe/ W te/ ktore w niebo/ ſwymi Spoſoby/ wwabiaſz GrabowSet O; MYśli święte y drogie/ Y duſze ſpráwiedliwych/ Co/ imo ćiáło/ do niebá ſię pniećie GrabowSet X2v; Wſzyſtkie rzecży cżáſy máią: Niebá też cżáſem ſzukáią [tj. zbawienie osiąga się, przestrzegając czasów naznaczonych przez Kościół]. LatHar ++7; Bo wiele tych co ich nie rozumieią/ máią ſercá bliżſze niebá WujNT 63; Trzebá ſię ćiáſną fortą ćiſnąć do niebá. WujNT Luc 13 arg; WysKaz 25; Schyłek ſkończywſzy w pokoiu żywotá, Dućh [!] iego w niebo wprowádziłá cnotá. KlonKr D4; práwa pokutá do niebá prowádźi SkarKaz 638a, 516b.

W charakterystycznych połączeniach: do nieba biegać (bieżący) (2), ciągnąć, cisnąć się (2), koła mazać, piąć się, prowadzić, wedrzeć się, wlatać, wieść, wnieść, wyjechać, zabłądzić; do nieba słopień, spiża (2), wjechanie; do nieba szyroko; niebo minąć, wracać [komu], zakrywać, zgwałcić, zniszczyć; w niebo cisnąć się, wprowadzić (2), wwabiaé.

Zwroty: »w niebie dziedziczyć« (1): Dobrego zdrowia Bogactw hoynie záżyiemy/ Tu ná świećie/ y w niebie dźiedźicżyć będźiemy. KołakSzczęśl D.

»niebo kupić« (1): á báránek/ áby im krwią y ofiárą ſwoią łáſkę Boſką dał/ niebo kupił y otworzył SkarŻyw 262.

»niebo mieć w garści« = być pewnym zbawienia (2): Confeſsioniſte mnimáią/ że iuż niebo máią w gárſci WujJud 69 marg, L14v.

»niebo otwierać (a. otwarzać, a. odewrzeć, a. otworzyć), odmykać, otwierający; do nieba otworzyć (a. otwarzać); niebo się otworzy (a. otwarza itp.), otworzone (jest); otworzenie nieba« = obdarzać zbawieniem, pomagać w uzyskaniu go [szyk zmienny] (23:1:1;2;4:4;1): raczy dzyſzya otworzycz nyebo twoye. a racz odpuſczycz themu vmyerayączemu czlowyekowy wſzchyſtky yego grzechy PowUrb +3; OpecŻyw 81v [2 r.], 98v, 99v; SeklKat V3; I dzis kto ſie vpokorzy Donieba ſobie otworzy RejKup o8, i5v, v2; Odzwierny Pietrze otworz nam niebo. KrowObr 173v; Koronie ćierniowey tześć wyrządzamy dziſia/ ktora dáie dáry żywota/ otwiera niebo. KrowObr 175v, 175, 192v; RejWiz 181; OrzRozm G4v; OrzQuin L3v; RejAp 114; Iż widzę niebo otworzone á Páná ſwego/ á on mie cżeka ná práwicy Bogá Oycá ſwego. RejPos 127v; BiałKat 301; Tákći Apoſtołowie [...] iednáli záwſze y podźiśdźień iednáią lud poſpolity z Bogiem. Tym ſpoſobem odpuſzcżáią ludźiom grzechy y niebioſá otwarzáią WujJudConf 88, 86v; CzechRozm 56v; SkarJedn 20; My potrzebuiem krwie iego [baranka]/ bez ktorey wyniść z Egiptu/ y ziemie obiecáney doſtąpić niemożem/ y zgłádzone złośći náſze nie będą/ y niebo ſię nam nieotworzy. SkarŻyw 112, 173, 262; PudłFr 74; ArtKanc A13v, E19, N19v; GrabowSet P3, X; LatHar 657; WujNT 263; SkarKaz 516a [2 r.].

»przełamować na wierzch nieba płoty« = ułatwiać drogę do zbawienia (1): IA Cnótá ſzcżeśćiem coffam/ iam ieſt bicż niecnoty/ Ia ludźiom przelámuię ná wierzch Niebá płoty RybGęśli C2v.

»niebo zamykać (a. zamknąć), zawierać« = nie obdarzać zbawieniem, potępiać [szyk zmienny] (4:1): Ian y Páweł [...] máią moc zámykáć Niebo/ Obłoki/ y otwieráć brony iego. KrowObr 173, 163; Ná kóniec/ temiż vſty ſwemi/ táko Kácérzom niewiernym Piekło otwiéra/ á Niebo im zámyka OrzQuin L3v; RejAp 91; GrabowSet X.

Wyrażenia: »nieba brona [= brama]« [o Matce Boskiej] (1): zDrowas gwiázdo morſká Swiętá matko boſká/ Zawżdy czyſtá panno/ Scżęſná nieba bróno. OpecŻyw 190.

»dom wieczny (a. wiekuisty) w niebie(siech); dom wieczny niebo« (4;2): Dom wiecżny niebo. RejZwierc 177v marg, Aaa3v; BiałKaz D3v; wiemy że [...] budowánie mamy od Bogá/ dom nie rękomá robiony wiekuiſty w niebieśiech [domus aeternus in caelis]. WujNT 2.Cor 5/1; SkarKaz 3b, 384a.

»drabin(k)a do nieba« = pomoc w otrzymaniu zbawienia (3): RejKup r2; I co ieſth przeć ſię Páná Iezu Kryſtá tey náſzey iedyney drábiny do niebá KrowObr 192v; [naczyniliście] rozmáitych drábin/ y drzwi do niebá/ to ieſt rozmáitych y ſſk[od]liwych Sekt álbo działow KrowObr 193.

»droga (ktora wiedzie, otwarta), uliczka do nieba; droga k niebu« = sposób osiągnięcia zbawienia; również o Chrystusie i Matce Boskiej jako naszych pośrednikach (31:1;1): PatKaz III 126v; Droga do nieba ſcieſzką wezwana bo ieſt barzo ciaſna. WróbŻołt nn8v; SeklKat A4v, E2v, E3, R; A tak poſpiſſayċzie radze Lepieyczj yż was prowadzę Boċ błedna do Nieba droga A zwłaſcża tem czo oboga. RejKup t2, 16v, 18v, o5v, p8v, q3, x8v; MurzNT 29v [2 r.]; Iż Pan Kryſtus ſam ieſt thylko drogá do niebá: á iż wſzyſtki inſze śćieſſki prowádzą do piekłá. KrowObr B, 165; RejWiz 143; BibRadz II 130c marg; KwiatKsiąż F2v; Obroćmyſz tedy myſli wizytki/ y śiły duſzne náſze/ ku they naiſwiętſzey fwiátłośći/ kthora nam drogę do niebá pokázuie GórnDworz Mm6, Mmv; HistRzym 122v; CzechRozm 64v; á przed tobą śmierć ſtráſzliwa/ y przygody do niey nie ſpodziane/ á rozmaite ſtoią: ſąd ſrogi/ lidzbá trudna/ gorące piekło/ ćiáſna do niebá vlicżká SkarŻyw 4; KochMRot A2v; A ieſli komu drogá otwárta do niebá/ Tym co ſłużą oyczyznie KochPieś 44; ArtKanc I4; LatHar 422; KołakSzczęśl Cv; WujNT przedm 37; WysKaz 16; SzarzRyt D2.

»drzwi, wrota do nieba« = sposób osiągnięcia zbawienia lub Chrystus i święci jako pośrednicy [szyk 5:2] (5: 2): Bądz pozdrowiono Zelázo ćiężáiące/ ktore otwioraſz drzwi do niebá. KrowObr 175v, 167v, 171v, 192v, 193; SkarŻyw 4; ANná Sarnowſka [...] Tu w tym grobie záwárta: záwárta z nią cnotá/ Którą ſobie do niebá otworzyłá wrotá. PudłFr 65.

»w niebie dziedzictwo« [szyk 1:1] (2): SkarŻyw 140; Tákżebym to mogł mowić o báłwochwalcách o wſzetecżnikách/ o cudzołożnikách/ o pijánicách/ [...] przeto iż tákowi nie mogą mieć dźiedźictwá w niebie. CzechEp 79.

»klucz, zamek do nieba« = sposób osiągnięcia zbawienia [szyk 2:1] (2:1): RejKup o8; Bo/ iáko powieda S. Auguſtin/ Modlitwá ieſt klucżem do niebá. KuczbKat 355, 355 marg.

»klucz(e) nieba, do nieba, od nieba« = władza boska lub Kościoła nad wiernymi (4:4:2): Kupiecz powiedá Bjſkupowi yż mu łacno medrowacz bo też ma Kluċe do Nieba. RejKup x3v, x3v; Abowim wſſelákim obyczáyem w nim vtwirdzona yeſt wyárá/ ktory wźyął klucze nyebá/ y rozwyęzuye ná źyemi/ á wyąże ná nyebye. KromRozm III M8v; RejAp 16 marg, 38v, Ee3v; SkarJedn 64, 67 [3 r.].

»ojczyzna, rzeczpospolita (zgotowana) (jest) w niebie« [szyk 4:1] (4:1): Abowiem rzecż poſpolita wáſzá [!] ieſt w niebie [Nostra enim administratio in caelis est]/ ſkąd też zbawićielá cżekamy Páná Iezu Kryſta. BibRadz Philipp 3/20; SkarŻyw 500; CzechEp 60; Człowiek ná świećie mieſzka/ iáko wywołány/ A niéma tu ná źiemi żadnéy pewnéy śćiány: W niebie iego oyczyzná KochTarn 78; VotSzl A4.

Iron. i żart. (9):

Zwroty: »być w niebie« (1): Rzekł Piotr iż ieſt [żona w niebie]/ á ten ſie ná zad precż wroćić chciał. Mowiąc/ wierzę iż Wilcy y ći będą w niebie RejFig Dd5.

»z nogami (i z głową) w niebie być; z nogami lecieć do nieba« [szyk zmienny] (2;1): [Wójt mówi do pana:] A damli dobrą kolendę Ze z nogámi wniebie będę. RejRozpr A3; RejZwierz 108; Zaż to nie pięknie kogo dobrym zową/ Nápoły w niebie z nogámi y z głową. RejZwierc 222.

»niebo kupić« [szyk zmienny] (4): RejRozpr B4; Marczim [!] ſwiety doſtoiny był A wzdý zaplaſċ niebo kupył. RejKup M; Więcz ſobie poſſlie po mnicha By potrząſl przedniem kielicha Bo liepieij za ten gros kupicż Niebo ſobie niżli przepicż RejKup q8, X.

Wyrażenie: »w niebo wzięty« (1): Albo ialmuznik ian ſwiety Za pieniądze wniebu [!] wzyety. RejKup M.

b. W religii mahometańskiej (3):
Zwroty: »do nieba iść« (1): Mogł ći on [prorok] leżeć w Meſſe mieśćie dobrym álbo gdźie indźiey by był chćiał/ ále ták wola Boża byłá/ iż ſtąd do niebá proſto ſzedł. BielKron 456v.

»w niebie krolować« = być po śmierci w raju (1): takież Sárácenowie przez obietnicę Máchometowę iegoż zakon y wiárę dźierżą/ ktorym obiecał w niebie krolowáć. HistRzym 98.

Wyrażenie przyimkowe: »w niebie« (2): wſzákże w więtſzey powadze ſą ći ktorzy vmieią cżytáć Alkoran Arábſkim ięzykiem/ bo go inákſzym ięzykiem nie piſzą/ mnimáiąc áby iedno ięzykiem Arábſkim w niebie był nápiſan. BielKron 260. Cf »w niebie krolować«.
4. W judeo-chrześcijańskich wyobrażeniach religijnych sfery mieszczące się między firmamentem a siedzibą Bogu; caeli Vulg, PolAnt [zwykle w pl] (52): Iż [Elijasz] widzyał iáſnie Páná przez ty wſzytki niebá RejWiz 147v; SkarŻyw 258; ReszPrz 24; [Ciało jego] iáko y pierwey wyſzło z nienáruſzonego żywotá Pánieńſkiego/ y przez kámień grobowy/ y potym przeniknęło wſzytkie niebá/ ktore ſą nád żelázo twárdſze. WujNT 386; ktoremu [Bogu] Anyelſkie woyſká ſłużą/ y niebá wſzytki. SkarKaz 242b.

Wprzykladach i nawiązaniach do Ps 56/6, 56/12, 107/5, 6, 112/4, Hebr 7/26 [w tym: nad nieba (19)] (22): Abowiem wyſoko ieſt nad wſzytki ludzie pan bog á nad niebioſa ieſt chwała iego [et super coelos gloria eius]. WróbŻołt 112/4; RejPs 168; Bo ſie wielmożność twoiá [Panie] wſzędy rozſzyrzyłá/ A nád wſzytki niebioſá práwie wywyzſzyłá. LubPs C; Bo nád wſſytki nyebyoſá twe/ miłoſyerdzye wyelkye LubPs Y6, O2v, O3, Y6v; kthoryby był nád wſzythki niebioſá podwyſſſzony KrowObr 213v; Leop Ps 107/5, 6; BudBib Ps 56/5[6], 11 [12]; CzechRozm 11v; GrabowSet R2v; LatHar 224, 334, 555, 564; WujNT Hebr 7/26; JanNKarGórn G3v; O nieokreſzona wielkośći ktorey końcá nie máſz/ y więtſzą ſię nád niebá wſzytki pokázuieſz. SkarKaz 279b, 244b.

W charakterystycznych połączeniach: nieba boże (3), wszytkie (26); przechodzić nieb(ios)a (2), przeniknąć, uczynić; przez nieb(ios)a przenikać, widzieć; nad nieba wniesione; przykrywać niebem.

Zwroty: »mieszkać nad wszytkiemi nieby« (1): Boże/ który mieſzkaſz nád wſzytkiémi nieby KochPs 188.

»nad wszystkimi niebiosy posadzić« (1): iż iemu [Chrystusowi] dał Bog imię nád wſzelkie imię [...] y iego ſámego nád wſzyſtkimi niebioſy/ ná ſwey práwicy poſádził. CzechRozm 8v.

»wszytki nieba sprawić; wiele niebow stworzyć« (1;1): RejPos [292]v; Wiele niebow ſtworzył P. Bog SkarŻyw 258 marg.

»wstąpić nad (wszy(s)tki(e)) niebiosa« = ascendere super a. supra omnes caelos PolAnt, Vulg; ascendere super caelum caeli Vulg [szyk zmienny] (6): WróbŻołt 67/34; BibRadz Eph 4/10; W tymże ćiele práwdźiwym wierzymy iż Pan Kryſtus wſtąpił nád wſzyſtki niebioſá widomie WujJudConf 71; RejPosRozpr c2; LatHar 362; WujNT Eph 4/10.

Wyrażenia: »niebiosa niebios (a. nieba niebow), nad niebiosy« = najwyższa sfera niebios uważana za mieszkanie Boga; caeli caelorum Vulg, PolAnt (4:1): Chwalcie iego niebioſa nad niebioſi/ y wody ktore ſą nad nieby chwalcie imię boże. WróbŻołt 148/4; Oto niebioſá y niebioſá niebios nie ogárniáią ćię BudBib 3.Reg 8/27; LatHar 246; SkarKaz 39a, 244a.

»sławny nad niebiosy« (1): Niech będźie/ imię twoie ſławne/ nád niebioſy/ Niech ie/ po wſzytkiey źiemi/ wielbią/ cżyſte głoſy GrabowSet P3.

Zestawienia: »niebo gwiazdeczne« = w dawnej kosmologii jedna ze sfer niebieskich (1): OpecŻyw 182 cf »niebo kr(z)yształowe«.

»niebo kr(z)yształowe« = w dawnej kosmologii jedna ze sfer niebieskich, znajdująca się poniżej tzw. nieba empirejskiego (empireum) [caelum crystallinum Calep] (3): GDy dziewitza Maria [...] przez niebo krzyſſtalowé/ gwiázdecżné/ ij ogniſté/ byla prowadzona OpecŻyw 182; A niebos rozciągnął iako skorę ktori przykriwaſz wodą wirzchy iego. (koment) wodą [Ps 103/2], to ieſt niebem kriſtałowym WróbŻołt hh7, vv4.

Szeregi: »niebo i nieba wszytkie« (1): Wiemy Pánie Boże náſz/ iż maſz wielkie páłace/ á niebo ćię y niebá wſzytkie nie ogárną. SkarKaz 454b.

»wszystkie nieba i wszystkie obłoki« (1): Kiedy twóy ſyn miał wſtępić/ ná páłac wyſoki/ Przechodząc wſzyſtkié niebá/ y wſzyſtkié obłoki. SiebRozmyśl K2v.

»niebiosa i ziemia« (1): Chwalćie Páná wſzyścy Swięći iego: [...] ktorego chwałá niebioſá y źiemię przechodźi. LatHar 564.

Wyrażenia przyimkowe: »nad nieba« (27): RejWiz 153; ORſzulo moiá [...] Czyś ty nád wſzytki niebá wyſoko wnieśioná? A tám w liczbę Aniołków máłych policzoná. KochTr 10. Cf W przekładach i nawiązaniach do Ps 56/6 ...; »wstąpić nad niebiosa«.

»nad (wszytkimi) niebiosami (a. nieby, a. niebiosy)« (3): Spiewaycie panu bogu ktory wſtąpił na niebo nad niebioſa na wſchod ſlończa [Ps 67/33-34]. To ieſt, aż do ogniſtego nieba ktore ieſt nad wſzitkimi niebioſami. WróbŻołt X3. Cf »mieszkać nad wszytkiemi nieby«, »niebiosa nad niebiosy«.

»na niebie« (1): Ná niebie nie iedno niebo/ ále wiele ich tám nam ieſzcże niewidomych/ okrom tego ná ktore pátrzem/ vcżynił/ więtſzych/ pięknieyſzych/ y ſzorſzych. SkarŻyw 258.

5. Siedziba bóstw i zaświaty w religiach pogańskich (przez analogię do znacz. 3.); caelum a, caeli HistAl, Mącz (80): Bo Timálphes pácholę z niebá przybieżáło/ A od Merkuryuſzá pilnie mie żądáło. RejWiz 147; Potym Iowiſz gdy ſie z bráty rozdzielał/ przyſzedł nań dział ná wſchod ſłońcá/ przezwáli to Poetowie niebem [...]. Neptunowi morſkie wyſpy/ przeto go Poetowie piſzą być morſkim bogiem. Plutonowi zachod ſłońcá niſkie kráiny/ przeto ie Poetowie vcżynili piekłem BielKron 25, 24 [5 r.], 56; Olympus, [...] Wielmi wyſoka górá Theſsáliey w Greciey/ á dla yey wyſokośćy bywa v poetów miáſto niebá brána. Mącz 263a; Prot B3v; KochMon 33; StryjWjaz C; PaprPan Dv; MAtko ſkrzydłátych miłosći/ Száfárko tróſk/ y rádosći [...]. Pusć ſię z niebá w ſnádnym biegu/ A ſtaẃ ſię ná Wiślnym brzegu KochFr 97, 80; tegoż też Hebe mu nálewa Co y drugim zá ſtołem/ trunku bezśmiertnego/ Nie dochodźi tu do nas z niebá pienie iego. KlonŻal A4; Ia kiedy ſię nád proſty gmin ku niebu ná chwilę Do Phoebuſá wychylę. Wnet fráſunek/ zazdrośćiwy iákiś wrog przytocży KlonŻal Cv; KochMuza 26; Iupiter/ ieſli z niebá á tę to pánnę widźiſz/ Nie wątpię/ że zá żonę ſwoię ſye tám wſtydźiſz. PudłFr 69; KochFrag 30; WitosłLut A4; Ali po długim cżáśie Cintius Złotowłoſy Krzyknął śmiáło/ weſele podnioſł pod niebioſy. SapEpit A2v.

W przeciwstawieniach: »niebo ... ziemia (3), piekło, świat« (5): áby puł roká álbo ſześć mieſięcy mieſzkáłá [Prozerpina] z mężem Plutonem w piekle/ á drugie puł roká z mácierzą w niebie. BielKron 21 v; My Alexánder Bogá nawyſzſſego Iupiterá ſyn ná niebie/ á Filipá krolá Mácedońſkiego ná źiemi BielKron 337v, 8, 21v; PaprPan Ff4v.

Zwroty: »do nieba się dostać« (1): Męztwem Alcides do niebá ſie doſtał/ Y Pollux bogiem nieśmiertelnym zoſtał. KochFrag 17.

»nieba dostąpić« (1): ſnać to marnki były Iowiſzowé/ y zá to niebá doſtąpiły. KochPhaen 2.

»z nieba posłać, zesłany« [szyk zmienny] (1:1): Mącz 275b; Iowiſz vżaliwſzy ſie vbogich ludzi/ [...] poſłał ná ſwiát z niebá Merkuriuſzá GórnDworz Ff.

»z nieba spaść« [szyk zmienny] (2): Co ono powiedáli o iábłuſzku złotym/ Co ſpádło Pariſowi z niebá RejWiz 85v; Mącz 9c.

»niebem władać« (1): ſyn Sáturnów ktory niebem włada/ Gdźie go dobra mysi wiedźie ffortelem ſię w krada. Prot C3.

»do nieba wziąć, wzięt; w niebo wzięt« [szyk zmienny] (1:1;1): BielKron 100; Hunc tu olim coelo accipies, [...] Tego ty czáſu ſwego do niebá weźmieſz. Mącz 262c; KlonFlis C2.

»wziąć do nieba« [z elementami nieba chrześcijańskiego] (1): On Láktáncins mądry w tym ich [Rejów] nie pochodzi/ A wiedząc o nich v nas dawni Poetowie/ Wzyęli oycá [tj. Mikołaja Reja] do niebá tám ná rádę ſobie. PaprPan S.

»z nieba zejść (a. schodzić), zstąpić« [szyk zmienny] (3:2): zádziwowáł ſie bárzo oſobie iego/ mnimáiąc go być boga Appoliná kthory z niebá sſtąpił [qui descendisset de celis] HistAl Fv; On Gánimedes co poń Iowiſz był sſzedł z niebá/ Aby mu pić nalewał [...]/ Gdyby z náſzym Piláwſkim obá byli ſpołu/ Iużby ſic [!] náſz do poſług lepiey bogom przydał PaprPan Y4, M4, Y2; PudłFr 69.

»z nieba zrzucić, jest zrzucony« (1:1): Ate, Latine Noxa, Szkodá. Bogini ſzkód á niefortun/ która yáko Poete powiedáyą z niebá yeſt zrzuconá y wypchnioná Mącz [18]d; PaprPan O4.

Wyrażenia: »bog z nieba, nieba« = Jowisz (2:1): tá wſzytki zgołá célowáłá Głádkośćią [...]. Tę ſobie vpodobał Iowis/ ón Bóg z niebá PudłFr 68, 39, 75.

»nieba godny« = godny zostać półbogiem (1): KOCHANOVVSKI iedyny/ nieprzebráne morze Słow y rzecży oſobnych/ Polſki Steſychorze. [...] Kochánku/ niebá godny y wiekow pámiętnych. KlonŻal B.

»krol nieba« = Jowisz (1): NApłákał ſye że nie mógł/ Iowiſz/ ſyná ſwégo Sárpedoná/ ze wſzytkich dźiatek namilſzégo/ Wyſwobodźić od śmierći/ choć był Królem niebá PudłFr 5.

»niebo wysokie« (1): Márśie/ ieſli maſz rozum/ z niebá wyſokiégo Zſtąṕ trochę PudłFr 69.

Szeregi: »niebo i bogowie« (1): Fundatory Narodow/ Kroleſtw/ y Miaſt ſwoich z wielkich Ludźi/ á ſnaść z Niebá y z fáłecznych Bogow wywodzą. Iáko Troianie od Neptuna/ y Apoliná/ Tebanowie od Bachuſſa StryjKron 59.

»na świat z nieba« (2): GórnDworz Ff; A tylko tu dla tego [Wulkan] ná ſwiát z niebá ſchodził. PaprPan Y2.

»z nieba na ziemię« [szyk 1:1] (2): Nimbus ałiquando pro nube accipitur, Miáſto obłoku á chmuráwy co pogáńſtwo zá ſpuſzczánie bogów ná ziemię z niebá trzimáli. Mącz 247b, 275b.

»tak na ziemi, jako na niebie« (1): A ták kto ten ſlub złamie iemu á da ſie odwieść od niego [Boga] [...] á ſcudzołoży ſie z inſzemi wymyſlonemi bogi álbo pátrony ták ná ziemi iáko ná niebie/ [...] iuż Pánu ſwoiemu zgwałćił wiárę RejAp 141.

Wyrażenia przyimkowe: »z nieba« = od bogów, z woli bogów (2):
~ Zwroty: »z nieba dać« (1): Wiem iże ią Wenuſem wſzędy názywano/ Y ten vrząd tak ſłyſzę iż iey z niebá dano. RejWiz 36.

»z nieba [czego] dosięgnąć [= otrzymać]« (1): á Tullius mowi, że Socrates z nieba mądroſci doſięgnął, á po miaſtach ią rozſiewał. BielŻyw 45. ~

»na niebie« (7): Tego to Chilona pytał [...] poeta, czoby poſtanowił Iupiter na niebie BielŻyw 10; BielKron 8, 21v, 337v; bo co tám v śiebie Oſobliwego máią Bogowie ná niebie/ Oto zmyſłom cżłowiecżym dármo ſię y kuśić KlonŻal A3v; Ieſt ná niebie (kto świádóm) bárwiérz: był przed láty Podczáſzym v Iowiſzá KochBr 151. Cf »tak na ziemi, jako na niebie«.

»w niebie« (12): BielŻyw 169; iż Iowiſz będąc ich brátem ſtryiecżnym [Gigantów] [...] vdzyáłał im krzywdę w niebie/ to ieſt w górze ktorą zwano Olimpus BielKron 24, 21v; Prot D4; Vliſes/ Diomedes/ inſzy co thám byli/ Pálámedes y Phenix cni mężowie mili. Iáko ich męſtwá zacne/ dziś ná ſwiecie żyią/ Chociaż ſámi s ſwiętemi Nectar w niebie piyą. PaprPan Ff4v; KochFr 60; Hebe ſzynkarká v bogow w niebie. KlonŻal A4 marg; Y w niebie naydźie zazdrość/ naydźie gniéw/ y zwádę. KochBr 151, 151; KochMuza 26; OstrEpit A2v [2 r.].

W przen (1): Devocare e coelo Philosophiam Philoſophią á naukę mądrości z niebá zwołáć Mącz 504d.

Żart. (4) Nie brzytwą ći ia ná nię póydę/ nie żelázem: Mam cos oſobliwſzégo/ co ták lekkim rázem Brodę z mieyſcá wyſádźi/ że áni poczuie/ Aż kiedy ſye iuż z niebá zlećieć nágotuie. KochBr 153, 151.

Wyrażenie przyimkowei »w niebie« (2): O Bárwierzu niebieſki/ Wodoleycá ſławny: Tobie nie ieſt táiemny móy z brodą ſwar dáwny. Teraz do tego przyſzło/ że álbo iéy w niebie Albo mnie być KochBr 152, 152.

Przen: Metonimicznie i bóg, bogowie (7): O Przeklęté niebo/ o gwiazdy náder ſrogié/ O bogów ſtráſzny ſądźie ná ludźie vbogié. GórnTroas 68, 48, 63; Aż ſie niebo s fortuną ná iedno zmowili/ Toż mu wiátrow dopiro ſzcżęſnych vżycżyli. PudłDydo A2.
Wyrażenie: »życzliwe niebo« (2): iáko Wenus/ dwoie Dźiśia ludźi póymuie/ w ślubné iárzmo ſwoie: Zacnégo IANA ZRVSCA [...]. Zonę iemu ślubioną/ którą iáko trzebá/ Przyſzláchćiły ozdobnie/ iéy życzliwé niebá OstrEpit A2v; WitosłLut A2v.
Szereg: »bog i niebo« (1): Powiédz/ co nam Bóg każe/ y co niebo ſądźi GórnTroas 29.
*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Coelum, [...] Der hymmel. Nyebo. Murm 2; Mymer1 nlb 1, k. 2v; Mącz 58d; Calag 279b; Calep 147b.

Synonimy: 1. firmament, fundament; 3. raj.

Cf NIEBIE, NIEBOLOTNY, NIEBONOŚNY, NIEBOTYCZNY, NIEBOWID, NIENIEBO

AL