[zaloguj się]
[pdf]

NIEMOCNY (307) ai

niemocny (288), niemocen (19).

W pisowni łącznej (301), w rozłącznej (6).

Oba e oraz o jasne.

Fleksja
sg
mNniemocny, niemocen fNniemocnå nNniemocn(e)
Gniemocnégo Gniemocn(e)j Gniemocn(e)go
Dniemocnému D D
Aniemocnégo Aniemocną Aniemocn(e)
Iniemocnym, niemocnęm I I
Lniemocnym L L
pl
N m pers niemocni
subst niemocn(e)
G niemocnych
D niemocnym, niemocn(e)m
A m pers niemocné, niemocnych
subst niemocné
I m niemocnymi, niemocn(e)mi
L niemocnych
inne formy
sg m G a. A - niemocn(e)go; sg f I a. A - niemocną

sg m N niemocny (46), niemocen (19); ~ (attrib) niemocny (7); ~ (praed) niemocen (18), niemocny (11); niemocen FalZioł, HistAl, Leop, Mącz, BudBib; niemocny MetrKor, CzechEp, ArtKanc, Calep; niemocen : niemocny BierEz (1:2), OpecŻyw (2:1), BielŻyw (2:1), RejPos (4:1), RejZwierc (1:1), SarnStat (3:1). ◊ G niemocnégo (14); -égo (2), -(e)go (12). ◊ D niemocnému (23); -ému (5), (e)mu (18). ◊ A niemocnégo (18); -égo (2), -(e)go (16). ◊ G a. A niemocn(e)go (3). ◊ I niemocnym (17), niemocnęm MurzNT (3). ◊ L niemocnym (1). ◊ f N niemocnå (3). ◊ G niemocn(e)j (2). ◊ A niemocną (1). ◊ I a. A niemocną (1). ◊ n N niemocn(e) (4). ◊ G niemocn(e)go (2). ◊ A niemocn(e) (1). ◊ pl N m pers niemocni (20). subst niemocn(e) (2). ◊ G niemocnych (31). ◊ D niemocnym (19), niemocn(e)m (2); -(e)m MurzHist; -ym : -(e)m FalZioł (5:1); ~ -ęm (1) MurzHist, -(e)m (1). ◊ A m pers niemocné (59), niemocnych (2); -ych StryjKron; -é : -ych SarnStat (3:1); ~ -é (18), -(e) (41). subst niemocné (1). ◊ I m niemocnymi (6) BielKron, RejPos, SkarŻyw (2), CzechEp, WujNT, niemocn(e)mi (3) MurzNT, Leop, SienLek; ~ -ęmi (1) MurzNT, -(e)mi (2). ◊ L niemocnych (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w.

1. Słaby fizycznie, wątły; invalidus Mącz, Calep, Cn; infirmus Vulg; enervus, innervis Mącz; debilis PolAnt (26): Rzekli mu/ gdyżeś niemocny/ Poydziſz iáko w drogę prozny BierEz A4v, B; Mącz 246a, 474d; Y rzekł do niey Samſon/ Iesliby mię związano ſiedmią powrozow łycżánych ſurowych/ ktore nie poſchły/ tedy zoſtánę niemocnym BudBib Iudic 16/7; Calep 558a.

W przeciwstawieniu: »niemocny ... tłusty« (1): Z niemocnemi końmi nie ieźdź głęboko do wody/ [...] ále s tłuſtymi końmi brodź głęboko. SienLek 187.

Wyrażenie: »ku robocie niemocny« = niezdolny do pracy (2): Wſzákże mogą pánowie mieyſc/ tym/ któré vznáią bydź wyſłużoné/ y ku innym robotam niemocné [ad nulla iuris officia valentes Jan Stat 1096]/ dáć lifty świádeczné ku pielgrzymowániu/ pod których liſtów obroną [...] będą dopuſczáni wſzędźie prosić iáłmużny. SarnStat 518 [idem] 927.
Szeregi: »chory albo niemocny« (1): z ſtrony chorego albo niemocznego dzieciątka/ ktore pomoczy ſobie żadney dać niemoże: ku richłemu na ſwiat wyſzciu FalZioł V 17d.

»krewki a niemocny« (1): Duch ći ieſt pogotowiu/ ále ćiáło krewkie á nie mocne [infirma]. Leop Matth 26/41.

Przen (9):
a) Chwiejny, słabej wiary (5): ſumnienie ich gdyſz ieſt niemocne bywa pokáláne. Leop 1.Cor 8/7, 1.Cor 8/10, 11; CzechEp 245.

W przeciwstawieniu: »niemocny ... mocny« (1): Abowiem ſię ráduiemy/ że my ieſteſmy niemocnymi/ á wy ieſteśćie mocnymi. WujNT 2.Cor 13/9.

b) Uciśniony, ubogi (4): Zoſtałem niemocnym iáko niemocen/ ábym niemocne zyſkał. BudNT 1.Cor 9/22, 2.Cor 11/21.
α. W funkcji rzeczownika; przen (4):
α) Chwiejny, słabej wiary (2): Ale tego pátrzćie by lepak tá roſpuſtność wáſzá/ niebyła zgorſſenim niemocnym. Leop 1.Cor 8/9; WujNT 1.Thess 5/14.
β) Uciśniony, ubogi (2): vkazałem wam iż ták robiąc trzebá przyimowáć niemocne BudNT Act 20/35.
Szereg: »niemocny i pokorny« (1): Iezu ktorys na wiecżerzą gdy nie wdzięcżni nie chcieli przydz, niemoczne y pokorne wezwać kazał. TarDuch B5v.
a. Nie nadający się do walki (2):

W połączeniach szeregowych (2): Ktoſz to powiádá/ żeby ſie lud Zydowſki mogł ſprzećiwić krolowi náſſemv Nabuchodonozorowi/ y iego Zaſtępom? Ludzie nieźbroyny/ niemocni [sine virtute]/ y nieczwicżeni w rzeczách woiennich? Leop Iudith 5/27; BielKron 409v.

2. O przedmiotach: nie wytrzymujący dużego obciążenia, który można łatwo zniszczyć (3): Fragilis/ Mdły/ Niemocny prętko ſie złamie. Mącz 135d; Coż wam po tákich wzorách złotem háwtowánych/ Ná tych śiatkách niemocnych wzornomálowánych? ZbylPrzyg A3.
Przen (1): Sophisma, Chytry/ oboyętny/ oſtrorozumny/ ſtryczek w rzecy [!] ále nie mocny. Mącz 402c.
3. Chory, wycieńczony, czasem kaleki; infirmus HistAl, Vulg, Mącz, PolAnt, JanStat, Cn; aegrotus HistAl, Mącz, Calep, JanStat, Cn; aeger PolAnt, Calep, Vulg, Cn; laborans PolAnt; aegrotans Modrz; languens Vulg; affectus morbo a. valetudine, causarius, graviter a. male affectus, morbidus, morbosus Cn (270): BierRaj 19v; Dowod tego w ewanielij/ gdzie piſáno o niemotznym/ trzydzieſci lát ij oſḿ/ ktorégo vzdrowiwſſy pán Iezus rzekł k niemu. OpecŻyw 43v; FalZioł *2f, III 3b, 4d, V 62v, 68; BielŻyw 58; HistAl E2, M6v; Kiedyſmycię lepák widźieli niemocnęm abo w więźięniu a przyſzliſmy do ciebie? MurzNT Matth 25/39; KrowObr 81, 81v [2 r.], 82, 102, 201 marg, Tt4v, Vu2; BibRadz Matth 25/39, Iac 5/14; BielKron 285; Mącz 4a; SienLek 5v; HistRzym 84v; RejPos 352v; Oſobliwie niemocnych bráćiey pilnował y o chorobách ſię ich pilnie pytał SkarŻyw 333; Calep 31a [2 r.]; WujNT Matth 25/39, Act 4/9.

niemocny na co (2): RejPos 257; mąż niektory w Liſtrze niemocny ná nogi ſiedźiał/ będąc chrom z żywotá mátki ſwoiey WujNT Act 14/7.

W połączeniach szeregowych (8): Widziſs téż ocży moie bytz weſolé/ iaſné ij niepokaloné/ ale cżaſu męki moié/ vzrzyſs ié od żydow zawiązané/ niemotzné/ placżliwé/ krwią zaláné. OpecŻyw [79]v, 148; MurzNT Matth 25/44; BibRadz Matth 25/44; Mącz 128c; BudNT Matth 25/44; Calep 31a; Pánie/ kiedyżeſmy ćię widzieli łáknącym/ ábo prágnącym/ ábogośćiem/ ábo nágim/ ábo niemocnym/ ábo w ćięmnicy: á nie ſłużyliſmy tobie? WujNT Matth 25/44.

W przeciwstawieniach: »zdrowy (2), czyrstwy ... niemocny« (3): Nietotz ſyn moy ktory podle mnie ſtoij zdrowy/ ale on tzo wiſi na krziżu/ wſſytek niemotzny/ krwawy ij ſinialy OpecŻyw 148; BielŻyw 58; ArtKanc O4v.

W porównaniu (1): Iegoż to sławá/ niebo, źiemię nápełniłá/ á tu iáko niemocna byłá ArtKanc E9.

W charakterystycznych połączeniach: bracia niemocni(-y, -a, -e), członek, człowiek (5), dziecię (dzieciątko) (2), krol, księża (2), ludzie (14), Łazarz, mąż, niewiasta (2), oczy, owca, rycerz, sługa, syn, żyd.

Zwroty: »by(wa)ć niemocny (a. niemocen), niemocnym; leżeć niemocen« = chorować; esse infirmum HistAl, PolAnt, Vulg, JanStat; infirmari Vulg, JanStat; aegrotare PolAnt, Calep; conflictari valetudine Mącz [szyk zmienny] (24:5;3): Kruk gdy niegdy niemocen był/ Swoiey mátki bárdzo prośił. Iżeby ſie nie ſmućiłá BierEz K3v, L2v; OpecŻyw 58v, 66v; FalZioł V 73; BielŻyw 58, 75; GlabGad E7v; MetrKor 59/75; Iako ſye Alexander omywał abo kąpał w rzece/ ſcżego potim dla zimnoſći wody był niemocen. HistAl E2; MurzNT Matth 25/43; KrowObr 201; á zánim ſſlá wielkość wielka ludzi/ że widzieli známioná kthore cżynił nád onemi kthorzy bywáli niemocnemi Leop Ioann 6/2; fráſował ſie z tego żeśćie ſlyſſeli o nim żeby był niemocen Leop Philipp 2/26; BibRadz Matth 25/36, 43; Mącz 130c; SienLek 15v; Gdy niemocen leży nędzny iáki cżłowiecżek/ ledwie iáka bábká zmiłuie ſie nád nim RejPos 243, 44v, 80v, 242, 257, 352v; RejZwierc 169; BudBib 4.Reg 8/29; Calep 31b; WujNT Matth 25/43; SarnStat 719, 770, 825, 911.

»[kogo] niemocnego leczyć« (1): Chorych (owiec) nie pośilaćie/ á niemocney nie lecżyćie [infirmam non sanastis] BudBib Ez 34/4.

»nawiedzić [kogo] niemocnego« (1): Alexander wſzedł na pałac aby nawiedził niemocnego krola HistAl B3.

»niemocnym się udziałać« = symulować chorobę [szyk zmienny] (3): BierEz K3v; proſzon był Demoſtenes aby od nich mowił, ale ſie on niemocnim vdziałał BielŻyw 61, 61.

»uzdrowić [kogo] niemocnego« = infirmum sanare PolAnt [szyk zmienny] (4): OpecŻyw 66v; BibRadz Ez 34/4; Onemu krolikowi co mu był dzyecię niemocne vzdrowił/ nie cżynił nic/ iedno rzekł RejPos 206, 220v.

Wyrażenia: »barzo niemocny« [szyk 7:1] (8): Cżemu barzo niemocni ramiona odkrywaią. GlabGad D2v; Conflictari iniqua valetudine. Bárzo niemocen być. Mącz 130c; RejPos 44v, 220v, 242, 257, 352v; RejZwierc 169.

»niemocny na ciele« (1): Lezancz wlozu Pan Florian Bothurzinsky bendącz nyemoczny na ſwim czielie, a wſchakoz sdobrim rozumem, [...] wezwał ksobie naprzoth mnye iawnego piſarza nyzey napiſanego MetrKor 59/75.

»niemocny [jaką] niemocą, chorobą« = infirmus [aliqua] infirmitate JanStat [szyk 3:1] (3:1): OpecŻyw 44v; niewiáſthy niemocne przyrodną niemocą [mulieres menstruatae] będą rodzić dziwne pothwory Leop 4.Esdr 5/8; Thákowyż też y owo żárt bywa/ kiedy ieden drugiego ſzalonym/ ábo iáką dziwną chorobą niemocnym przed ludźmi cżyni GórnDworz T6; SarnStat 825.

»k śmierci niemocny« = śmiertelnie chory (1): Dźiś cżłowiek cżyrſtwy, vdátny/ názáiutrz k śmierći niemocny ArtKanc O4v.

Szereg: »niemocny a prawie zeszły« (1): Támże potym vzdrowił bárzo niemocnego/ á iuż práwie zeſzłego ſługę onego RejPos 220v.
Przen (2):

W przeciwstawieniu: »zdrow ... niemocny« (1): Kto iedno ſam ſobie żywię/ A nikomu niepomocny/ Będąc zdrow záwżdy niemocny. RejZwierc 232v.

Zwrot: »niemocen bywać« (1): Tak iſcie cżaſem iężik rzecżnikow niemocen bywa, ależ go trzeba pobzrękięm [!] vzdrowić. BielŻyw 62.
a. W funkcji rzeczownika (182): Lekarz niemocnego pytał/ Iákoby ſie tey nocy miał. BierEz Lv; śmierći mnie pokoy day: Niemocnego ſobie pátrzay. BierEz P2v, Lv [2 r.], S; rzeki pán Iezus onémn niemotznému ſuchą rękę maiącemu: Wycięgni rękę twoię. OpecŻyw 51v; wielmi mnogo tam niemotznych leżało ná brzegoch cżekaiątz wzruſſeniá oney wody. OpecŻyw 58v, 42v, 43, 43v, 58v [2 r.], 173; Murm 137; BartBydg 98b; Vkleia ieſt riba cienka á długa/ á przeto ieſt lepſza ku iedzeniu niektorim niemocznym FalZioł IV 42b; myſlenia o vmarłych o niemocznych / o morze/ thych wſzytkich oſtrzegay ſie/ ale bądz zawżdy myſli weſołey FalZioł V 65v; Głowa ieſtliby niemocznego bolała. FalZioł V 69v, I 9a, 30d, 113c, 153b [2 r.], II 17d (30); BielŻyw 139 [3 r.]; GlabGad B8, H2v [2 r.]; SeklWyzn e2v; SeklKat Q3v; RejKup n2v; HistAl M6v; MurzNT Ioann 6/2; BielKom D5; GroicPorz mv; Záklinánie pierwſzego Oleiu w wielki tzwartek / ktorym niemocne máżą. KrowObr 81, 81v, 82 [5 r.], 174, 174v, 197v, 215v, Vn4; Leop Matth 9/2; BibRadz 2.Par 28/15, Act 5/15, 16, Iac 5/15; SienLek 21, 22 [3 r.], 22v, 23, 23v (14); HistRzym 116v [2 r.], 126; y tu Ewányeliſtá piſze/ iż zbiegáli ſie do niego/ widząc ony dziwne ſpráwy iego/ á ony dziwy ktore cżynił nád niemocnymi onymi. RejPos 81, 227v; BiałKat 381v [2 r.], 382, 383v; KuczbKat 230, 395 [2 r.]; WujJud 199v; RejPosRozpr [c2] v; BudBib Sap 13/18, Iac 5/15; ModrzBaz 92; SkarŻyw 142, 238, 371, 461; WujNT Mar 6/56, 16/18, Act 5/15, 16, Iac 5 arg; Syła téż Król do niemocnych dla czyniénia Teſtámentów. SarnStat 158, 160, 300 [2 r.], 302, 448, 836.

W połączeniach szeregowych (8): z ſwé wierné roboty/ vbogijm/ niemotznym/ pielgrzimom/ ij każdemu ktokolwiek prze bog proſil ialmużnę dáwál OpecŻyw 5, 47 [2 r.], 189v; SeklKat Y2v; KrowObr 130, 175v; WujNT Ioann 5/3.

W przeciwstawieniu: »zdrowy ... niemocny« (3): W pośrzodlm też ieſli w zdrowym człowiecze/ mgłá ſye w moczu widźi/ [...] niedobre známię. Ale w niemocnych/ ieſli mgłá ieſt iákoby rozdárta/ známionuie początek tráwienia niemocy SienLek 26. Cf Przysłowie.

W porównaniu (1): WSzechmogącý y wiecżny Boże/ oto ia przyſtępuię do Sákrámentn [...]: á przyſtępuię/ iáko niemocny do lekárzá żywota LatHar 208.

W charakterystycznych połączeniach: niemocny zacny, zarażony; bog niemocnych; dom niemocnego, lice, majętność, mocz (2), ostatnia wola, pocieszyciel, potrzeba, przyrodzenie; dom dla niemocnych [= szpital] (2); niemocny będzie (bywa) zdrow (przyjdzie ku zdrowiu, zdrowie bierze, uzdrowienie bierze, bywa uzdrowiony) (9), czyrstwieje, jest chory, jest dobrej myśli, lekarstwa patrzy, leży (leżący) (7), umiera (pomrze) (2), wyprawił się [= wyzdrowiał]; iść (przyść) do niemocnego (2), jechać, nieść, noszenie chleba, s(y)łać (2); dać pokoj niemocnemu, dawać jałmużnę, da(wa)ć lekarstwo ([co = coś leczniczego], (z)jeść, wypić, ku piciu) (12), dawać pociechę, patrzeć w twarz, pomagać (pomoc) (2), rozkazować być zdrowym, świątość pomazania rozdawać, usługować (służyć) (2); niemocne(go) cieszyć (2), kłaść, kołysać, (olejem) mazać (pomazować, czarować) [= o ostatnim namaszczeniu] (10), nosić (wynaszać) (4), odprowadzać, oględać, pomordować, posiec, rewidować, sadłem pomazować, wieźć, wodzić, zachować (2), zbawić (zbawionym uczynić) (2); na niemocne ręce kłaść; cuda (dziwy, znamię) czynić nad niemocnym (3), lutość, łaskawość.

Przysłowie: łátwieć zdrowi niemocnęm radźić mogą MurzHist F2v, P3.
Zwroty: »leczyć niemocne« = aegrotum curare Mącz [szyk zmienny ] (3): Mącz 73b; woleliby áby więtſza onych niemocnych cżęść pomárłá/ niżli áby on lekarz vdźielił náuki ſwey [...] drugim/ ktorziby ná mieyſcu iego lecżyli niemocne [qui vicem eius implerent hominibus curandis]/ á ku pirwſzemu zdrowiu przywracáli. ModrzBaz 92; WujNT Luc 4 arg.

»nawiedzać niemocne; nawiedzanie niemocnych« [szyk zmienny] (5;4): SeklKat G2v; KrowObr 62v, 130; WujJud B6v, 199, 199v żp, Mm3; wcżás nie odwłácżáiąc máią niemocne náwiedzáć WujJudConf 199v; ReszList 158.

»niemocne(go) uzdrawiać (a. uzdrowić), ku zdrowiu przywracać; niemocnemu dać zdrowie; niemocny bywa uzdrawiany« = infirmos curare PolAnt, Vulg; aegrotos curare PolAnt; infirmos sanare a. salvare, languidos curare Vulg [szyk zmienny] (33:1;1;1): Przeto by tako byl ſwięty ij v boga przyiemny/ [...] ijż by vzdráwiál niemotzné/ albo tzuda inſſé dzialál/ nie nadymáy ſie s tego OpecŻyw 45, 35v, 47 [2 r.], 52, 59, 60 (12); OpecŻywList C; PatKaz III 139; WróbŻołt 17, 117; SeklKat G3v; MurzNT Matth 10/8, Mar 6/5; modlitwá wyáry vzdrowi nyemocnego KromRozm III K6; KrowObr 172v; Leop Mar 6 arg; BibRadz Matth 10/8; RejPos 153v, 204; WujJud 161 [2 r.]; wyſzedſzy Iezus vzrzał tłum wielki y rozżalił ſię ich/ y vzdrowil niemocne ich. BudNT Matth 14/14, Luc 10/9; ModrzBaz 92; WujNT Matth 10/8, 14/14, Ptw 9/2, 10/9, Luc 5 arg, Iac 5/15.

Szeregi: »chory i niemocny« (1): proſzą Auſchlawiſá Bogá chorych y niemocnych/ áby ſie przyczyniał do inſzych Bogow StryjKron 161.

»ranny i niemocny« (1): Trzeciego áż dniá obozu dobyli/ [...] ránnych y niemocnych okrutnie pomordowáli. StryjKron 607.

»stary i niemocny« (1): ſtárych y niemocnych część poſiekwſzy/ część poſlepiwſzy/ [...] Poſpolſtwo z żonámi/ y z Dziatkámi/ do ſwoich Zieḿ w niewolą odwiedli StryjKron 235.

α. »niemocna« (o kobietach) (1): Iednę zacną niemocną/ ná zlężeniu vźrzał. RejZwierz 21.
4. Niewiele mogący, niepotężny (5): Rzekł Moiżeſz/ thego ludu ſześć ſet tyſiąc/ á ty gi chceſz zá mieſiąc naſyćić [...]. A Pan Bog odpowiedzyał/ ázaż ręká Boża nie mocna [invalida Vulg Num 11/23]/ teraz vyrzyſz ieſli ſie rzecz moiá wypełni. BielKron 40; iż ono ſtáre przymierze było y niemocne y niepożytecżne CzechEp 33.
Szeregi: »niemocny i ubogi« (1): nieznáiący Bogá/ ſłużylisćie tym ktorzy z przyrodzenia nie ſą Bogowie. Teraz lepak poznawſzy Bogá/ ábo rádſzey poznani od Bogá/ iáko ſię wracaćie záśię do niemocnych y vbogich [infirma et egena] pocżątkow [tj. bóstw pogańskich]/ ktorym záśię znowu ſłużyć chcećie? BudNT Gal 4/9.

»wzgardzony i niemocny« (1): Ktory Antychriſt/ powſtawſzy ták z máłego y podłego ludu żydowſkiego/ przod ſię pokaże wzgárdzony y niemocny CzechEp 411.

a. W funkcji rzeczownika (1):
Szereg: »niebog albo niemocny« (1): Bo wſzytcy Bogowie pogáńſcy nikcżemni (marg) Słowo Hiwreyſkie Elilim cudnie ſię formuie/ iákoby rzekł Al-elohim/ álbo Al-elim/ To ieſt nie Bogowie/ álbo nie mocni. (‒) BudBib Ps 95/5.
5. [Nie potwierdzony, nie udowodniony: Quòd veteres Chriſti diuinitatem hoc teſtimonio probare conati ſunt, minimè firmum eſt. To ieſt/ Ze dawni (theologowie) Chriſtuſowego boſtwá tym świadectwem dowieść vśiłowáli/ namniey (to) niemocno. BudArt C7.]
6. praw. Nieprawomocny, nieważny; procitus Mącz (3): sthayą przeth V. M. sposvem pyerwsem nysz thego vysnyewskiego byla oprawa ktorą myenya bycz nyemoczną a bovyem ysz zastawcza nyemogl a nye dziedzicz zasthavovacz hymyenya mego ZapWar 1528 nr 2457; Mącz 324b.
Wyrażenie: »niemocny testáment« (1): Procitum Testamentum. Niemocny/ niepewny teſtáment. Mącz 324b.

Synonimy: 1. krewki, mdły, nałomny, nędzny, nieduży, słaby, zemdlały; 3. bolący, bolejący, chory, cierpiący, mdły, niedołężny, niezdrowy, obrażony, słaby, ułomny; 5. niepewny.

Cf [BEZMOCNY], MOCNY

MM