ROZBIĆ (128) vb pf
o jasne.
Fleksja
| praet |
|
sg |
pl |
| 1 |
m |
-m rozbił |
m pers |
|
| 2 |
m |
rozbiłeś, -ś rozbił |
m pers |
|
| 3 |
m |
rozbił |
m pers |
rozbili |
| f |
rozbiła, rozbi(e)ła |
m an |
|
| n |
|
subst |
rozbiły |
| plusq |
|
sg |
pl |
| 3 |
m |
był rozbił, rozbił był |
m pers |
byli rozbili |
| imperativus |
|
sg |
pl |
du |
| 1 |
|
|
rozbijwa |
| 2 |
rozbij |
|
|
| 3 |
|
niech, niechåj rozbiją |
|
| conditionalis |
|
sg |
pl |
| 3 |
m |
by rozbił |
m pers |
by rozbili |
| impersonalis |
| praet |
rozbito, beło rozbito |
| participia |
| part praet act |
rozbiwszy |
inf rozbić (17). ◊ fut 1 sg rozbiję (1). ◊ 2 sg rozbijesz (2). ◊ 3 sg rozbije (8). ◊ 3 pl rozbiją (6). ◊ praet 1 sg m -m rozbił (4). ◊ 2 sg m rozbiłeś, -ś rozbił (3). ◊ 3 sg rozbił (25). f rozbiła (2), rozbi(e)ła (1) RejZwierz. ◊ 3 pl m pers rozbili (24). subst rozbiły (1). ◊ plusq 3 sg m był rozbił (5), rozbił był (1); był rozbił : rozbił był BudBib (1:1). ◊ 3 pl m pers byli rozbili (1). ◊ imp 2 sg rozbij (5). ◊ 3 pl niech, niechåj rozbiją (2). ◊ 1 du rozbijwa (1) RejFig Dd2. ◊ con 3 sg m by rozbił (2). ◊ 3 pl m pers by rozbili (1). ◊ impers praet rozbito (5), [beło rozbito]. ◊ part praet act rozbiwszy (11).
Sł stp notuje, Cn s.v. nawy rozbijający; rozcinam co, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.
1.
Uderzeniem (uderzeniami) doprowadzić do zmiany jakiegoś przedmiotu [w tym: co (30)] (33):
a.
Zniszczyć, potłuc, roztrzaskać;
conficere, discutere, exdiscutere, quassare Mącz (24):
drzewko zyelone ſtoiąc podle drogi/ [...] wżdy czáſem vpadnie od lekkiego ſzumu. Albo piorun rozbije/ álbo ſie przełomi RejWiz 138;
Rastris terram rimari, Grábiámi cziście vgrábiáć/ káżdą brełkę rozbić. Mącz 356c,
110c,
114d,
339a.rozbić o co (1): Cżłowiek ieden, Bogá ſwego/ Miał w ſwym domu drzewiánego [...]. Tedy ſie on cżłowiek rozgniewał/ Ná Bogá ſie ſwego porwał: [...] O śćiánę mu głowę rozbił. BierEz I.
α.
Zranić (8):
αα.
Działając celowo (2):
Zwrot: »rozbić [komu] głowę, łeb«= caput imminuere Mącz; aperire fuste caput Cn (1:1): niewiáſtá zwirzchu zwaliłá nań [na Abimelecha] kámień/ y rozbiłá mu głowę áż do mozgu. BielKron 50v; Mącz 223b.
ββ.
Wskutek wypadku a. upadku [w tym: komu (4) – „sobie” (2)] (5):
Zwroty: »rozbić głow(k)ę (
a. wierzch głowy)« [
szyk zmienny] (
4):
OpecŻyw 122v;
Vpadł cżłowiek ná kámień rozbił ſobie głowę RejWiz 126;
Cegłá z gory vpádłá/ głowę iey [pannie] rozbiełá. RejZwierz 115v;
SkarŻyw 497.»do krwie rozbić« (1): dlá ktorégo [krzyża] cięſſkoſci na ziemie vpadatz będę/ ij vſta ſobie do krwie rozbiję. OpecŻyw [79]v.
β. Zburzyć budowle (3): abisczie daly navke ferdinandowy kro⟨lowi⟩ [...] abi dobil Budzina od Thurkow a yeſly go dobedzie yzbi wſzitek rozbil y wmyotal w dunay LibLeg 11/44v; Ci thákowi ſłudzy y poddáni Dyabelſcy [tj. heretycy]/ rozbili przybytek páńſki/ y zháńbili Tabernaculum Dei. OrzList d3; Mącz 339a.
γ.
Doprowadzić do katastrofy statku (4):
Zwrot: »rozbić okręt« [w tym: komu (1)] (2): Tákći (Pánie) duchem potężnym rozbijeſz okręty z Tárſu. LatHar 368; KlonFlis Ev.
αα.
Stracić swój statek (2):
Iednák choć [kupiec] ſtráći/ choć ſzkutę rozbije/ [...] Przedſię mu nie mow [...] By przeſtał kupiey. KlonFlis D4v.W porównaniu (1): Leop 1.Tim 1/19 cf Zwrot.
Zwrot: »okręt rozbić« (1): ktore [sumienie] niektorzy odrzućiwſzy/ około wiáry iákoby Okręt rozbiwſzy tonęli [naufragaverunt] Leop 1.Tim 1/19.
δ.
Rozpędzić chmury, ciemności (4):
Gdyż widzę iż wiátr rozbił onę ſzpetną chmurę. RejWiz 165v;
ventus dispellet istas nebulas, Wiátr rozbiye ty mgły. Mącz 287c;
áno go iáſność niemáła okryłá Promieniem ſwym/ y czarné ćiemnośći rozbiłá. GosłCast 74.Przen (1): Ale P. Chriſtus [...] modlitwámi wiernych obudzony/ wſtáie: y rozbiwſzy chmury/ y vćiſzywſzy wiátry/ wielką pogodę y pokoy/ przywraca kośćiołowi ſwemu. WujNT 35.
b. Rozpłaszczyć [na co (= aby było jakieś)] (1): Wezmi ołowu/ á rozbiy gi na cienką blachę FalZioł V 101.
c. Rozszczepić, uczynić w czymś otwór (2): Rozbił [Bóg] ſkáłę ná puſſcży dał im żywą wodę LubPs R6; Też gdy ſzcżepiſz á pniacżek rozbijeſz/ tedy nożikiem nadobnie gniazdecżká gdzie maſz gáłąſkę wſádzić wybierz RejZwierc 107.
d.
Stłukłszy skorupkę jajka, wyrzucić jego zawartość (6):
wezmi wodki z korzenia koſaćczowego/ y też rozbić białek na wodę/ á to dwoie wyſthaw na ſlończe FalZioł II 16b,
V 92;
rozbiy pięć iay/ á wſyṕ białey mąki SienLek 170v.α.
Wybiwszy jajo, rozmieszać [w tym: czego (1)] (3):
rozbiy cztéry białki iáiowé/ ſyṕże spół łyżki tártégo kádźidłá/ vmieſzawſzy to weſpoł wléyże to koniowi w gárdło SienLek 183v.rozbić z czym (2): rozbiwſzy białku z háłunem/ ná ránę przyłoż SienLek 179v, 111.
2.
Przybić, przymocować, wbijając gwoździe itp. [w tym: kogo (5), co (64)] (70):
rozbić gdzie (1): kazał go [przekupnego sędziego] zábić/ ſkorę s niego odrzeć/ y rozbić ią ná mieyſtcu onego Sędźiego zábitego GroicPorz bv.
a. Przybić w wielu miejscach (1): Y wnet rozbito w Suſan wyrok krolewſki [pependit edictum] Leop Esth 9/14; [Tamże w tym gmachu na ścienie sieła wierszów i oracyjej beło rozbito DiarPos 304; ArtTanat 34].
b.
Przybić do krzyża z rozciągniętymi rękoma, ukrzyżować (8):
Zwrot: »na krzyżu, na krzyż, [na drzewie] rozbić« (5:3): mogę cie datz na krzyż rozbitz [crucifigere te Vulg Ioann 19/10]/ ij mogę cie téż wypuſcitz OpecŻyw 130v, 133v; A ręce ktore/ przemocne dźiwy cżyniły/ grzeſznicy ná krzyżu rozbili ArtKanc E9, D10, D13, D17v, E3v; SiebRozmyśl H4; [WujPosN I 1584 4 (Linde); ODddawſzy [!] tobie namilſzy Zbáwićielu powinne dzięki/ żeś ſię dla mnie dał ná drzewie rozbić BzowRóż 85 (Linde)].
c.
Rozłożyć, rozstawić (zwykle coś złożonego) i przymocować do podłoża (60):
Zwroty: »rozbić namiot(y)« =
castrametari HistAl,
Vulg,
PolAnt;
extendere tabernaculum,
figere tentoria a.
tabernaculum Vulg,
PolAnt;
tendere Mącz;
tendere tentorium a.
tabernaculum PolAnt;
tentorium extendere JanStat [
szyk zmienny] (
51):
Gdy przeſzedł Alexander przez rzekę y zaſtęp wſzyſtek/ położył ſie z woyskiem rozbiwſzi namiothy ſwoie HistAl E3v,
B7,
D2v,
F3v,
I2,
I4,
M4v,
M6;
A ſtąd záś wyſſedſſy/ rozbili Namiothy ſwe w Ieábaryn Leop Num 21/11,
Gen 26/25,
31/25,
Ex 13/20,
14/2,
Num 1/53 (
9);
RejZwierz 21;
BibRadz Gen 31/25,
Ex 14/2,
9,
19/2,
2.Reg 16/22;
á thám namioty ná pewnych mieyſcách rozbiwſzy/ Krol ſłuchał dwu mſzy BielKron 383v,
11,
15v,
30v [
2 r.],
32,
40 (
12);
Mącz 444a,
b;
RejPos 141;
BielSpr 53v,
70v;
bo iey [Arce Przymierza] był rozbił namiot w Ieruſzalimie. BudBib 2.Par 1/4,
Gen 12/8,
Iudic 4/11 [
2 r.],
2.Reg 16/22,
Ier 6/3;
SkarŻyw 348;
Potym kiedy ſye wſzyſtki iuż śćiągnęły roty/ Rozbiłeś nád Vznorą ſwé białé namioty KochJez B2;
Tu [w Polsce] on [Lech] napierwſze rozbił ſwe namioty GrochKal 3;
SarnStat 301;
KmitaSpit A4v.»rozbić sieci« (1): Około krzow [ptasznik] rozbije [...] ná traweczce ſieći. RejWiz 103v.
Przen (8):
W porównaniu (1): Tyś niebo/ iáko namiot/ rozbił ręką ſwoią KochPs 154.
Zwroty: »rozbić kram« (
1):
A kthorzyſz to kupcy? [...] Podobnoć to ći co ſzáfuią práwy iego [Babilonu, tj. papiestwa]/ vſtáwámi iego/ á ſzyroko rozbili ty kramy iego. RejAp 152.»rozbić namiot, przybytek« = tabernaculum figere Vulg [szyk zmienny] (3:1): LubPs hh3v; Rozbiłeś namiot gniewu [Opposuisti furorem; Nákryłeś ſię gniewem BudBib] BibRadz Thren 3/43; BielKron 11v; ſługá mieyſtcá naświętſzego [tj. Chrystus]/ á prawdźiwego przybytku onego/ ktory rozbił Pan á nie człowiek. WujNT Hebr 8/2.
»rozbić sieć« [szyk zmienny] (2): RejWiz 47; Wſzędy á wſzędy łákomſtwo á ſwawola ták ſzyroko rozbiły ſieć ſwoię/ że trudno y niewinnemu áby ſie kto z niey wybić miał. RejZwierc 78.
3.
Pokonać zbrojnie [w tym: kogo (3)](4):
MiechGlab 12;
Ionátá [...] ſzedł z Rycerzem iednym áby ſtraż Filiſtyńſką rozbił. BielKron 64v.Szereg: »porazić i rozbić« (1): tam że Tatarzy [...] poraziwſzy y rozbiwſzy [contritis ac diffugientibus] Połowce: vderzyli w Ruſkie woyſka MiechGlab 3.
Przen [co] (1): Więc on [Aleksander]/ iáko drapieżny wilk/ rozbiwſzy ſtádo/ Co nadáley vćiekał/ á oni [Grecy] záś/ iáko Páſterze ze pſy zá nim KochOdpr B.
4.
Napaść, zwykle w drodze a. na morzu i obrabować [w tym: kogo (13), co (6)](20):
yakom ya nyerosbyl na dobrovolney drodzie sliachathnego yana Gamrathovycza ZapWar 1528 nr 2460,
1517 nr 2235,
1528 nr 2461, 1529 nr 2473, 1545 nr 2633, 1546 nr 2648;
vrzadnik Sthiſzmyenycze poymal yednich zlodzyeow czo vczyekaly. Zwoloch roſbywſzi Camyenycze yednemv myeſczanynv. LibLeg 11/184v,
11/138v;
LibMal 1543/72;
RejKup v6;
Oto iedźwá do láſá/ gdzie kupcá zacnego/ Rozbiywá RejFig Dd2;
BielKron 382v,
383 marg;
GórnRozm G4 [
2 r.];
ActReg 73;
[PiotrDzien 346].
W połączeniu szeregowym (1): Thego cżáſu Lubcżánie poráźili/ rozbili y pobráli okręthy Holánderſkie v Gdańſká BielKron 408.
Przen (3): Oni nieſláchetni łotrowie/ Grzech/ Czart/ Swiát/ Ciáło/ rozbili ią [duszę] ná tey márney puſzcży tego zdrádnego Hierichá RejPos 210, 210; gdy [...] dobre vcżynki ſpráwiediwośći w wierze cżynione/ ná rámionách [...] ponieśiem: tedy niezábłądzim [po śmierci do nieba]/ á ztákimi ſkárby idące/ nikt nas nierozbije SkarŻyw 115.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Conficio, Wypráwić/ Zrządźić/ Dokonáć/ Rozbić/ Zabić/ Wypełnić. Mącz [114]d.
Synonimy: 1.a. rozrazić, roztłuc, roztrącić, roztrzaskać, roztrzasnąć; b. rozklepać; 2.b. rozkrzyżować, rozpiąć; 3. rozgromić.
Formacje współrdzenne cf BIĆ.
Cf ROZBICIE, ROZBITY
KW, (LWil)
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}