[zaloguj się]
[pdf]

NIEPRAWDA (189) sb f

W pisowni łącznej (172), w rozłącznej (17).

e jasne, pierwsze a pochylone (w tym 2 r. błędne znakowanie), końcowe jasne (w tym 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N niepråwda
G niepråwdy
D niepråwdzie niepråwd(o)m
A niepråwdę niepråwdy
I niepråwdą
L niepråwdzie
inne sg G a. pl A - niepråwdy

sg N niepråwda (61). ◊ G niepråwdy (40). ◊ D niepråwdzie (1). ◊ A niepråwdę (51). ◊ I niepråwdą (21). ◊ L niepråwdzie (10). ◊ pl D niepråwd(o)m (1). ◊ A niepråwdy (2). ◊ G sg a. A pl niepråwdy (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

1. To, co sprzeczne ze stanem faktycznym lub czyimś przeświadczeniem; kłamstwo; mendacium Mącz, Vułg, Modrz; non veritas Vulg, Modrz; non verum Mącz; cavillatio, fallaciloquentia, falsitas, falsum, tralatitium, vanitas Cn (178): A tho czo zeznał aby wyedzyala okradzyezi yego ze nyeprawda LibMal 1547/125v; KromRozm I F, Fv, N3v; Gdźie obłudni ludźie powiedaią iſz ze wſzyſtkiego ſerca miłuią/ Ale nieprawda MurzHist Qv; Ieſli Pánná Márya ieſt żywotem/ tedy to nieprawdá/ co ſyn Boży ſam o ſobie mowi. Iam ieſt żywoth. KrowObr 165, 74, 104v, 105v, 114v, 155 [7 r.] (23); Leop Ier 28/15; OrzList b3; RejZwierz 81; OrzRozm N2v; Mącz 422a; OrzQuin N4; RejAp 79v; á przeto náſz Dworzánin niechay zániecha tych prawdziwych powieśći/ kthore podobne ſą do nieprawdy GórnDworz N6; bo tám ten wiek/ thák ieſt dáleki od náſzego/ iż [...] niemáſz tego cżłowieká/ kthoryby Kronikarzá w nieprawdzie wythknął/ á inácżey niż on piſze/ rzecż pokazał. GórnDworz Z6, N6, Aa3v, Ee4; A ia ták powiádam/ iż ia zá káżdą nieprawdę wzruſzę pomſtę ſwoię/ á puſzcżę miecż y głod ná ty fáłfzywe Proroki/ y ná ty wſzytki ktorzy ſie dáli vwieść zá kłamliwą powieſcią ich. RejPos 188v; iż inſzey krzywdy by naobciężliwſzey ſnádniey káżdy śćirpyeć może/ thylko nieprawdá tá nigdy ápelláciey żadney do odłożenia roku nie miewa. RejPos 251v; KuczbKat a2; Bo to ſobie máią pletliwi ludzie zá przyſługę/ iż czo ná kogo chociay nieprawdá wymyſlą á powiedzą. RejZwierc [782]; Piękny to zwycżay ſtárſzy nam oddáli/ By o nieprawdę w gęby ſie pláſkáli. RejZwierc 216; Lepiey iż prawdą obráźiſz/ Niż pochlebſtwem wſzytko ſkáźiſz Sam ſie w nieprawdę záwiedzieſz Drugiego w złą myſl przywiedzieſz. RejZwierc 232, 5v, 77v, 82v marg, 231, Bbb5; WujJud 15v; CzechRozm 146v; KochPs 7, 84; NiemObr 53; co też ná końcu tych kſiążek położono znaydźieſz/ ná pokazánie potwarzy/ ktorą ná wſzyſtko chrześćijáńſtwo/ á nawięcey ná ono święte Miáſto kłádą/ y ná okazánie nieprawdy/ ktorą chęći ludzkie od tego to miáſtá odtrącáią ReszPrz 26; Máią [Luteranowie] [...] ſpoſobność wielką do nieprawdy ReszPrz 65; KochSob 62; ZbylPrzyg A3v.

nieprawda około czego (1): ktory [cesarz] ácż wtym nie praw/ iſz vchá dawał chytrym złym ludziom [aryjanom]: wſzákże nieprawdą ich około náuki/ nicżym ſię nie pomazał SkarŻyw 389.

nieprawda o kim (1): k temu zdáłoby ſie to/ iż Archánioł ktory opowiedźiał pánnie pocżęćie iego/ nie prawdę o Bogu powiedźiał CzechRozm 163v.

nieprawda czyja [w tym: pron poss (3), G pron (1), ai poss (1)] (5): WujJud 235, 245v; SkarŻyw 389; CzechEp 361; Chwaliłem iéy niegodné chwały obyczáie/ Więc mi téż mą nieprawdę fałſzem dźiś oddáie. KochFr 64.

W połączeniach szeregowych (7): RejWiz 174; OrzQuin Cv; iż ludzie/ nieprawdą/ pochlebſtwem/ y dziwnemi/ nieprzyſtoinemi drogámi ſtáráią ſie o to/ áby do nich [panów] w łáſkę przyſzli GórnDworz Ee7; bo [czart] s prawdą nic nie vmie/ ále záwżdy krąży á zábiega iákoby fáłſzem á nieprawdą/ á potwarzą winił ſpráwiedliwego RejPos 23; w drugim kráiu gdzie ſie kozerá zámnoży [...] To iuż też co ſie s tego zámnaża ia o tym mowić niechcę bo cżáſem muśi być potroſze y nieprawdy/ y márney vtráty/ y z onego niewyſpánia bládey á zápuchłey twarzy/ y nieczudney ſławy. RejZwierc 16v; WujJud A6, 243v.

W przeciwstawieniach: »prawda (38), sprawiedliwie ... nieprawda« (39): BierEz M2v; RejKup Yv, y5; Bo prawdy yednoſtáyna rzecz yeſt álbo powyeść. Nyeprawdá yedná z drugą owſſem ſámá z ſobą ſye nyezgadza. KromRozm I G, D2, N2v; Kácirzowye ku prawdzye/ nyeprawdy przymieſſawáyą. KromRozm III L5 marg, B6; GroicPorz x4; Ieſli tho prawdá/ iáko wy powiedaćie/ iż Pánná Márya/ ieſth zbáwićielką/ tedyć tho nieprawda/ co Duch Swięty nápiſał o Synu Bożym KrowObr 165, 47, 52v, 131v, 157 [2 r.], 182v; Bo iż ſam [Bóg] wiecżna prawdá/ prawdę też rad widzi/ A wymyſlácż z nieprawdą káżdy ſie záwſtydzi. RejWiz 181v, 55v, 62v; RejZwierz 24; RejPos 23v, 283v; ktora [logika] też nie vcży iedno wykrętnych ſłowek/ iákoby s prawdy nieprawdę vcżynić/ á prawdę z nieprawdy RejZwierc 13v, 83v, 90v, 259v; WujJud A6; CzechEp *3v [2 r.], 182, 292, 361; gdy práwi zeznam ſprawiedliwie/ tylko mi groſz dádzą/ á gdy nie práwdę zeznam/ dádzą mi kopę. GórnRozm F; ták powiedam iż ſubtelnośći práwney [...] pewnie niepotrżebá/ bo prawdę łatwie powiedźieć/ á gdzie ſubtelność ieſt/ tám ſię nie prawdy nieco záwadza. GórnRozm Gv; Tenże rozum człowieczy powieda o prawdźie/ który y o nieprawdźie: á prawdá bydź nie mogłáby/ by nie było kłamſtwá GórnTroas [3], 44; SarnStat 710; GosłCast 18.

Zwroty: »nieprawdę, nieprawdy (G sg a. A pl) mowić (a. mawiać); nieprawdę powiedzieć (a. powiadać)« = mentiri Vulg, Mącz; non verum dicere Mącz, Modrz, proferre mendacium Vulg [szyk zmienny] (14:2;9): Nieprawdę mowyć cieſki zawſze grzech. SeklKat M3; LibMal 1548/142v; KromRozm I B2v; LubPs O3v; GroicPorz x4; iż ſkoro dziećię máłe potznie blegotáć/ naprzod ſámo od ſiebie náutzy ſie nieprawdy mowić. KrowObr 157; Swiádek wierny nie ſkłáma: ále fáłecżny ſwiádek/ powie nieprawdę. Leop Prov 14/5, 3.Reg 3/22, Prov 6/19, 14/25, ZZ; OrzList dv; RejZwierz 24; BielKron 450v; Emoriar si non vera dixero, Day bych zdechł yeſli nie prawdę mówię. Mącz 232d, 216c; GórnDworz Ee4; RejPosWiecz3 96v; y z tákowych kłamſtw żártownych/ ludźie śié nieprawdy mowic zwycżáią KuczbKat 340; WujJudConf 64v; CzechRozm 163v, 170, 265; ModrzBaz 61; GórnTroas 44.

»nieprawdą świat skryślić« (1): Onić to Poetowie á popi zmyſlili Ktorzy práwie nieprawdą wſzytek ſwiát ſkryſlili. RejWiz 21v.

»nieprawdę zadawać; nieprawda zadana, się zadaje« = non veritas obiecta Modrz [szyk zmienny] (12;2:1): MurzHist Q4; I nie zádaway mi nieprawdy/ ábym ia to miał z miſtrzá Dijabłá piſáć/ gdyż ći oto iáwne ſwiádectwá przed otzy kłádę. KrowObr 9; OrzQuin Cv; CzechRozm 78v, 133v, 144, 265v; ModrzBaz 60v [2 r.]; Co mi też zádáie y ſtrofuie zádáiąc mi nie prawdę żeby nie miało być miáſtecżko ono do ktorego Lot z Sodomy vćiekł Zoár ábo Zohár názwáne/ ále Segor. CzechEp 68, 158, 179; A komuż tu proſzę nieprawdę zádáwáią/ nam cżyli Bogu? NiemObr 98; ReszPrz 49; WujNT 338.

»nieprawdę zmyślać; nieprawda zmyślona« (1;1): Ná to ták odpowiedam/ iż to ieſt od oycá Dijabłá/ fáłſz y nieprawdá ſmyſloná/ y od ſlug iego podaná. KrowObr 223; Oſtrzeyſzy nád náoſtrzoną Brzytwę ięzyk twoy/ pilnuie Nieprawdę zmyśláć ſzaloną/ Y ná dobre potwarz knuie. SzarzRyt A4.

»zostać w nieprawdzie« = zostać kłamcą [szyk zmienny] (3): KrowObr 19; Cżás przychodzi/ ia pieniędzy niemam/ á przeto vmrzeć wolę/ niż zoſtáć w nieprawdzie. GórnDworz T6; ia się o trzidziesci pſalmow ſtaram [...] (trzidziesci mowię i zdawnimi bych zas wnieprawdzie niezoſtal) KochList nlb 2.

Wyrażenia: »duch nieprawdy« (1): Iż Pan Bog wiáry w ſercá ludzkie niedáie s pátrzenia/ ále tylko s ſluchánia ſlowá ſwego. Abowiem nieprzywiązał duchá prawdy do Báłwanow/ ále Duchá nieprawdy. KrowObr 113v.

»nieprawda heretycka« (1): Piſanie iego [...] ácż ieſt wedle onych cżáſow w ſłowiech nie dworne/ ále rzecży wielkich y głębokich/ y ná zburzenie nieprawdy Heretyckiey pełne. SkarŻyw 201.

peryfr. »wszelakiej nieprawdy przedniejszy mistrz« = Luter (1): Tám dopiero walki/ háńby/ tám ſromocenia/ łáiánia/ bluźnierſtwa [...] iákich ſię káżdy nácżytáć y náſłucháć może/ miedzy tym wſzelákiey nieprawdy przednieyſzym Miſtrzem/ y vcżniámi iego. ReszPrz 61.

bibl. »czart ociec nieprawdy« (1): Przećiw temu brony, pyekyelne/ to yeſt czárt oćyec nyeprawdy ze wſſzyſtką chytroſcyą/ mocą/ y zaſtęmpy ſwemi nyeprzemoże (marg) Mat. 16. Ioan 8. (‒) [cum loquitur mendacium [...] quia mendax est et pater eius Vulg Ioann 8/44]. KromRozm II tv.

»słowo nieprawdy« = zarzut kłamstwa (1): Ale dźiśieyſzych cżáſow/ y ći ktorzi fáłſz mowią y ktorzi wiedząc że inácżey ieſt/ drugich kłamſtwu vſzy nákłániáią/ ták ćięſzko słowem nieprawdy bywáią obráżeni [verbo mendacii offenduntur]/ iákoby śmiertelną ránę podięli ModrzBaz 60v.

Szeregi: »błąd i nieprawda« (1): Abowim prawdy proſta rzecz yeſt/ wedlug przypowyeſći: Ale błąd y nyeprawdá ſlowki pyęknemi [...] w ſerce ſye wkráda. KromRozm I N2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»fałsz i (a) nieprawda« [szyk 7:3] (10): KromRozm I D2; LubPs O3v; KrowObr 223; RejPosWiecz3 96v; Myć tedy Kanonu Miſſae, [...] przećiwko wáſzym nieprawdam y fáłſzom nie przywodźimy WujJud 235; Acżkolwiek więc poſpolićie ledá plotki zmyśláią o roznośći nieprawdy á fáłſzu [non veritatis et falsitatis] zádánego ModrzBaz 60v, 61 [2 r.]; SkarJedn 46; nietylko grzech, ále y bluźniérſtwo wielkié iest, nádáremno bráć Imię Bożé: á prawdą wieczną nieprawdy y fałſzu podpiáráć. SarnStat 710. [Ponadto to połączeniach szeregowych 2 r.]

»nieprawda i kacerstwo« [szyk 1:1] (2): Abowiem co wy nieprawdą y kácerſtwem zowiecie/ tho ieſt prawdá/ y ſwięta rzetz KrowObr 131v; GrzegRóżn D3v.

»kłamstwo i (a) nieprawda« (2): Bo gdy kłamſtwo dla tego kłamſtwem y nieprawdą ieſt/ iż ie przećiwko myśli y rozumowi mowimy (marg) MENdacium, quasi contra mentem dictum. (–) KuczbKat 290; SkarKazSej 706a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nieprawda albo łeż« (1): Bo tą przedmową ſercá tych/ ktorym bywa nieprawdá álbo łeż zádána [quibus res aliter se habere, quam ipsi dixissent, exponitur]/ bywáią od gniewu nieiáko odwrocone. ModrzBaz 60v.

»nieprawda albo obłudność« (1): Duch S. kárnoſći álbo náuki chroni ſye nyeprady [!] álbo obłudnoſći [Spiritus enim sanctus disciplinae effugiet fictum Vulg Sap 1/5]. KromRozm I B3v.

»omylność i nieprawda« (1): Y náćiągnęli ięzyk ſwoj/ rownie iáko łuk omylnośći y nieprawdy [arcum mendacii et non veritatis] Leop Ier 9/3.

»pochlebstwo a nieprawda; pochlebstwo z nieprawdą« [szyk 3:1] (2;2): Bo tá cżeść co z nieprawdy á s pochlebſtwá roście/ Rownie by Sroká Wronie kłániáłá ſie proście. RejWiz 55v, 77v; RejZwierz 81; Godnieyſzyby był ſam wrzucenia w morze/ ktory pochlebſtwem á nieprawdą ſzkárádzi żywoty cżyie RejZwierc 49v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nieprawda, potwarz« (1): POwiedaſz teſz/ iż tho ieſt nieprawdá/ potwarz. ábyśćie mieli ludziom proſtym bronić krwie Páná Kryſthuſowey. KrowObr 199v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»(bądź to) prawda abo (bądź, a, i) nieprawda; prawda z nieprawdą« (4;2): á białeygłowie [...] o ktorey raz thá ſłáwá roſpuſty/ á bezwſtydu głoſno wynidzie/ bądź to prawdá/ ábo nieprawdá/ iuż tá niebogá záwdy w thym roſole zoſtáć muśi. GórnDworz T8; RejZwierc B3, B3v, 215v, 231; GórnRozm N3. [Ponadto w przeciwstawieniach 38 r.]

»nieprawda a wymysły« (1): RejAp 67v cf W przen.

W przen (7): Bo pochlebſtwo z nieprawdą tuż zá nimi chodzą/ A ſwiętą ſpráwiedliwość márnie zewſząd głádzą [lege: głodzą]. RejWiz 77v; Leop Ier 9/3; Ano trudno poſtawką/ nieprawdę fárbować/ Bo gdzye gorzko/ tám záwżdy/ trudniey ocukrowáć. RejZwierz 133v, A6v; A toć ieſt on grunt á on kámień węgielny/ ná ktorym ieſt ten prawdziwy koſcioł iego fundowány/ [...] nie ten ktory ieſt z nieprawdy á z wymyſłow ludzkich zlepiony/ z opoki á s piaſku RejAp 67v; RejZwierc 82v; Chcąc tedy ludźie tym mocniey powiązáć/ ze trzech fałſzow iednę nieprawdę ſkręćił ReszPrz 38.
2. To, co sprzeczne z prawością, sprawiedliwością (11): Kto ſám od ſiebie mowi/ wláſné chwály ſſuká/ ale ktory ſſuká/ tego ktory go poſlál/ ieſt práwdziwy/ anij iedné niepráwdy w niém nié [hic verax est et iniustitia in eo non est Vulg Ioann 7/18]. OpecŻyw 66v; Bo będzieſzli ſie ciągnął nád ſtanik pocżćiwy ſwoy/ oſtrzegay potym áby ſie około ciebie nieprawdá nie zámnożyłá. Bo táki iuż muśi iednemu dáć á drugiemu wziąć/ et mille modis muśi przycżyn ſzukáć/ gdzye wzyąć tu wziąć RejZwierc 25v.

W połączeniach szeregowych (3): RejJóz F6v; A iákoż tu właſnie tákiego kto może cżłowiekiem dobrym zwáć?gdyż ſie do tego przymieſzáć muśi y nieprawdy/ y niecnoty/ y wſzego niepobożeńſtwá. RejZwierc 63v, 96.

W przeciwstawieniach: »cnota, prawda, wiara ... nieprawda« (3): Niemátay ſama zla żono Dawno twoy fals obaczono. Bo malo wtem ſtanie wyary A nieprawdzie niemaż myary. RejKup L; Iż Pan Kryſtus thylko ſam ieſt prawdá/ á wſzyſcy ludzie nieprawdá. KrowObr B; RejZwierc 51.

Szeregi: »fałsz a nieprawda; fałsz z nieprawdą« (1;1): RejWiz 188v; RejZwierc 51 cf W przen.

»niesprawiedliwość i nieprawda« (1): SkarKaz )(3 cf W przen.

W przen (4): Rádá ſie penuria w tym gniaźdzye zálągnie. S tego záſię naſienia fáłſz z nieprawdą roście RejWiz 188v; kthokolwiek ſwięthą prawdę á cnotę weźmie przed ſię/ iżći záwżdy gorą iáko ſokoł látáć muśi/ á záwżdy ſie wſzem dobrym obłowić muśi. A fáłſz/ á nieprawda záwżdy ponuro á niſko nád ziemią iáko puſtołká włocżyć ſie muśi/ tylko motyle á chrząſzcże łápáiąc. RejZwierc 51; O Iesus coć ta rzecz turbatyi vczynieła [...] iuż prawi postaremu Rufianowie będą panowali anieprawda będzie rządzilą [!]. ActReg 100; Nie máſz doſtałych iágod/ máło poćiechy: łákomſtwo/ hárdość/ łapieſtwo/ zdrádá/ nieſtátek wſzytkich opánował: nieſpráwiedliwość y nieprawdá gorę wzięła SkarKaz )(3.

Synonimy: 1. błąd, fałsz, kłamanie, kłamstwo, łeż, łgarstwo, łżyczka, matactwo, obłudność, omylność; 2. fałsz, fałszywość, niecnota, niepobożeństwo, nieprawość, niesprawiedliwość, obłuda, obłudność, przewrotność.

Cf PRAWDA

AK