Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEPRAWOŚĆ

Następne hasło: [NIEPRAZNY] »

NIEPRAWY (94) ai

W pisowni łącznej (64), w rozłącznej (30).

e jasne; w formach złożonych a jasne, w formach niezłożonych a pochylone.

comp nieprawszy (1).

Fleksja

sg
m	N	nieprawy, nieprawszy, niepråw	f	N	nieprawå, niepraw(a)	n	N	niepraw(e)
	G	niepraw(e)go		G	niepraw(e)j		G	nieprawégo
	D	nieprawemu		D			D
	A	niepraw(e)go		A	nieprawą		A	niepraw(e)
	I	nieprawym, niepraw(e)m		I			I	nieprawym

pl
N	m pers	nieprawi
N	subst	niepraw(e)
G		nieprawych
D		nieprawym
A	m pers	niepraw(e)
A	subst	nieprawe
I	m	nieprawémi

sg m N nieprawy, nieprawszy (17), niepråw (11); ~ (attrib) nieprawy (6). ~ (praed) niepråw (11) LibLeg, MetrKor, RejJóz, RejPos, ModrzBaz, Oczko, SkarŻyw CzechEp, GórnRozm, ActReg, KlonWor, nieprawy (3) KrowObr, RejZwierz, KochPs. ◊ G niepraw(e)go (5). ◊ D nieprawemu (3); -emu (1), -(e)mu (2). ◊ A niepraw(e)go (5). ◊ I nieprawym (2) GliczKsiąż, KrowObr, niepraw(e)m (1) HistRzym. ◊ f N nieprawå (5), niepraw(a) (1). ◊ G niepraw(e)j (2). ◊ A nieprawą (3). ◊ n N niepraw(e) (4). ◊ G nieprawégo (6); -égo (1), -(e)go (5). ◊ A niepraw(e) (2). ◊ I nieprawym (1). ◊ pl N m pers nieprawi (11). subst niepraw(e) (1). ◊ G nieprawych (3). ◊ D nieprawym (2). ◊ A m pers niepraw(e) (1). subst nieprawe (4); -e (1), -(e) (3). ◊ I m nieprawémi (4); -émi (2), -(e)mi (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII (z Cn, XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Niezgodny z prawem (59)
- a. Postępujący niezgodnie z prawem boskim i ludzkim; niemoralny, występny, grzeszny (45)
  - W przen (1)
  - α. W funkcji rzeczownika: przestępca, winowajca; grzesznik, bezbożnik (16)
- b. Wynikający z przekraczania prawa, przykazań, z bezprawia (14)
  - α. Dotyczący związku pozamałżeńskiego; nieślubny (5)
2. Niezgodny z prawdą (35)

1. Niezgodny z prawem (59):

a. Postępujący niezgodnie z prawem boskim i ludzkim; niemoralny, występny, grzeszny; impius, iniquus Vulg; pravus PolAnt; impurus Mącz (45): MetrKor 46/47; RejJóz L4v, P3; Dárow od ludzi nie práwych/ nie pochwala nawyſzſſy/ áni pátrza ná ofiáry złoſliwych: áni dla wielkoſći ofiar ich zlutuie ſie nád grzechy ich. Leop Eccli 34/23; Mącz 332c; siła cierpią w boju [Trojanie i Grecy] Prze mą zwadę i zaszcie a prze nieprawego Aleksandra początek. KochMon 22; Y ten ktorego powabiáią [= wyzwany na pojedynek]/ nie praw [Neque vero qui provocatur crimine vacat]: ieſli ſię nieućiecże do inſzego lekárſtwá/ to ieſt/ do praw poſpolitych ModrzBaz 63; KochPs 39, 92; GórnRozm B3v [2 r.].

nieprawy komu (9): LibLeg 7/34; RejJóz P2; RejPos 53v; gdyż ſye lepiéy ſam ma znáć/ y to co mu ſzkodźi/ álbo pomaga/ vpátrowáć/ niżli my [...] á ieſli tego nie vpátruie/ iedno ták iákoby ná ſort żywie/ wierę ſobie nie praw. Oczko 24v; KochPs 6; ActReg 140; Teraz o tych powiedzmy/ Co ludziom nie práwi/ Pod tytułem fortuny/ gdy ſię iáſno ſtáwi. Naprzod ſą koſtyrowie KlonWor 72, 50, 66.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): ktory ácż wtym nie praw/ iſz vchá dawał chytrym złym ludziom: wſzákże nieprawdą ich około náuki/ nicżym ſię nie pomazał SkarŻyw 389; GórnRozm D2.

W połączeniu szeregowym (1): Przes Moiżeſzá zgory Synai ieſt zakon przynieſion/ ktory żadnego tzłowieká ożywić/ áni práwym vtzynić niemoże przed Bogiem/ ále kozdego tzyni niepráwym/ y ſmierći wietzney godnym y winnym KrowObr 43v.

W przeciwstawieniach: »prawy (2), bez przygany, przystojnie, sprawiedliwy ... nieprawy« (5): KrowObr 43v; Leop Deut 25/1; BudNT Philipp 2/15; Co noc/ to rozbiéraycie dniá przéſzłégo ſpráwy/ Tom przyſtoynie vczynił/ tum Bogu niepráwy. KochPs 6; CzechEp 74.

Szeregi: »nagorszy i nieprawszy« (1): Y odpowiádáiąc káżdy mąż co nagorſſy y niepráwſſy [vir pessimus et iniquus] z onych mężow ktorzy z Dawidem byli/ rzekł Leop 1.Reg 30/22.

»odmienny a nieprawy« (1): Nie bądzćie iáko ći młodſzy Grekowie bráćia wáſzy/ ktorzy [...] z kośćiołem Bożym/ nigdy nic ſtátecżnie nie trzymáli/ ále odmienni á nie práwi/ przećiw S. Zborem [!]/ [...] niezſzywáną ſukienkę Chryſtuſowę rozdzieráli SkarJedn 333.

»nieprawy a przewrotny« (1): Abyśćie byli bez przygány/ y ſzcżyrzy/ dzieći Boże nie nagánione/ wpośrzodku rodu niepráwego á przewrotnego [pravae et perversae; złego y przewrotnego WujBib]. BudNT Philipp 2/15.

»winny a nieprawy« (1): kogo obacży być ſpráwiedliwego/ themu ſpráwiedliwośći gorę przykaze: á kogo obacżą winnego á niepráwego [quem ... esse ... impium]/ tego zdádzą winnym. Leop Deut 25/1.

W przen (1): A gdy był s kroleſtwá wypędzon/ przyiął go brát Attreus do ſiebie nie práwym ſercem/ kázał iego ſyny powárzyć/ y cżeſtował go BielKron 26v.

α. W funkcji rzeczownika: przestępca, winowajca; grzesznik, bezbożnik (16): [Ligurgus] prawa wiele vſtanowił, to ieſth aby nie prawym był pobran wſzyciek ſtatek ſrebro złoto BielŻyw 26; Bo ktorzy ſię z niepráwych rodzą ſynowie/ ſą ſwiadkowie niepráwośći przećiwko rodzicom Leop Sap 4/6; Y przeſládował niepráwe pilnie ſie o nich bádáiąc Leop 1.Mach 3/5, Iob 18/21, 29/17; BudBib Iob 31/3; GostGosp 162; Y wypełniło ſię piſmo/ ktore mowi: Y z niepráwemi ieſt policżony [Et cum iniquis reputatus est Vulg Mar 15/28; A ze złoczyńcámi ieſt policzon. WujNT]. LatHar 713; Bo powiádam wam/ iż ieſzcze to/ co nápiſano/ trzebá áby ſię we mnie wypełniło: Y z niepráwemi ieſt policżony [Et cum iniquis deputatus est Vulg Luc 22/37; Y policzon ieſt miedzy złośnikámi WujNT]. LatHar 718.

W przeciwstawieniach: »prawy (4), cnotliwy, dobry, sprawiedliwy ... nieprawy« (7): Tákoć zły cżłowiek z dobrego/ Wnet vcżyni nie práwego BierEz M2; ComCrac 19; KrowObr 44; Miáſtho ſpráwiedliwego/ będzie dan grzeſſny/ á miáſto práwych/ niepráwy. Leop Prov 21/18; CzechRozm 218; Tám płáćić będę dobrze cnotliwemu/ Zle niepráwemu. KochPs 111, 16.

b. Wynikający z przekraczania prawa, przykazań, z bezprawia; iniquus Vulg; illegitimus Mącz (14): Głos był ſlyſſan po drogách/ płácż/ y krzyk ſynow Iſráelſkich: że niepráwą vcżynili drogę ſwoię/ zápámiętali Páná Bogá ſwego. Leop Ier 3/21, Lev 19/15, 35, Is 1/13; Illegitimus, Niepráwy/ ná przećiwko zakonny/ niesłuſzny. Illegitimus filius, Bękárt. Mącz 190c; Proſząc od Antyochá corki iego/ ſądem niepráwem ſtráćiłem był ſzyię HistRzym 26v; SkarŻyw 352.

Wyrażenie: »prawo nieprawe« (2): Biádá tym ktorzy ſtáwią práwá niepráwe [qui condunt leges iniquas Vulg Is 10/1]/ y piſząc nieſpráwiedliwość piſzą/ áby vćiſnęli vbogie ná ſądách SkarKazSej 696, 696a.

α. Dotyczący związku pozamałżeńskiego; nieślubny; iniquus Vulg; adulterinus, non legitimus, naturalis, nothus Cn (5): powyadamy/ że płod nyepráwy nye telko v ludzi/ ále theż y v Bogá máło co myeyſcá ma. GliczKsiąż B4v.

Wyrażenia: »nieprawe łoże« = iniquus torus Vulg (2): Leop Sap 3/16; Rochmidá iſz wiedziáłá/ Włodimirzá być niepráwego łożá/ (Bo go Swentosław z Maluſſą miłoſnicą miał) niechciáłá ná to pozwolić StryjKron 130.

»nieprawy syn« (2): iż nye telko thu ná tym ſwyecye nyepráwi ſynowye w zgárdzye/ á w podłem popiſye ſą. Ale theż y Bog ſam nyeradby áby ſye rodzili GliczKsiąż B3; BielKron 353.

2. Niezgodny z prawdą (35):

a. Nie taki jak – zgodnie z nazwą – powinien być; fałszywy, udający coś; assimilatus, fucosus, personatus, reprobus Mącz; adumbratus, commenticius, facticius, ficius, fucatus, simulatus Cn (26): Niepraweć w nich [u królów] wesele, Mając w sercu smętków wiele. BierRozm 8, 12; GliczKsiąż D4; Tu ſie okazáło nie práwe dowiarſtwo Moiżeſzowo z Aaronem (marg) Wątpienie Moiżeſzowe. (‒)/ bo wątpliwie mowił/ przeto nie weſzli do obiecáney zyemie. BielKron 41v, 403v; Fucosus, Fałſziwy/ Niepráwy/ Nieſzczyry. Mącz 138c; Peninsula, Puł wyſpy/ niepráwa wyſpá która ſie po yedney ſtronie dzierży ziemie. Mącz 171c; virtus assimulata, Zmyślona cnotá/ niepráwa. Mącz 394d, 30b, 293b, 324a, 419a; GórnDworz N3v; on goſpodarz mowił o Pánu/ iż to muśi być nie práwy Prorok/ gdyż niewie co tho ieſt zá niewiáſtá. RejPos 309, 51, 243v, 255v; SkarJedn 306; A iáko Ezau nie dobrze pokutował/ choćia płákał: y przetoż Bogá nie vbłagał (marg) Nie práwa pokuta. (‒). WujNT 780, 493 marg, Aaaaaa3v.

W przeciwstawieniu: »prawy ... nieprawy« (2): Dwá znáki vkázuyą/ po ktorychbyſmy myeli práwy koſćyoł boży poznáć/ á od nyepráwych á podfornych rozeznáć. KromRozm III B7v; Y nie práwy to Rycerz/ co ſie śmierći boi/ [...] Ale to ieſt práwy kſtałt/ ſercá wſpaniłego/ Nie lękáć ſie w nieſzcżęſciu RejZwierz 125.

Wyrażenie: »nieprawa dziewica, dziewka« = tą, która utraciła dziewictwo (1:1): FalZioł IV 53d; Krol Angielſki thego cżáſu żonę ſwoię Káthárzynę/ Hádwárdę dał śćiąć mieniąc yż ią niepráwą dziewką poiął BielKron 220.

Szereg: »obłudny a nieprawy« (1): Ty wáſze báłwany/ obłudni ſą á niepráwi Bogowie. SkarŻyw 126.

b. Zawierający fałsz, nieprawdę; iniquus Vulg (5): [Kacerze] kſtałt prawdy według nyepráwego wykłádu podawáyą. KromRozm I M2v; ktoregoś twa miłość oddalił od ćći y od imienia/ á to prze niepráwe oſkárżenie niektorego rycerza/ imieniem Plebeuſzá HistRzym 79v.

W przeciwstawieniu: »nieprawy ... prawy« (1): áby [...] ſtrzédz ſye mógł niepráwégo wyrozumienia/ á ſzczyréy y práwéy náuki w ſobie áby miał vmocnienie. BiałKat a2v.

Zwrot: »nieprawe rzeczy mowie (a. mawiać)« (2): Niebędzie mieſſkał w domu moim kthory ſtroi pychę: ktory niepráwe rzecży mawia [qui loquitur iniqua] Leop Ps 100/7; Falsiloquus, Qui falsa loquitur, Który niepráwe rzeczi mówi. Mącz 117a.

c. Nie mający racji, wyznający, głoszący nieprawdę (4): A nieprawj bychmy byli Bych my go ynak ſądzyli To jeſt Decret Pana mego Niemiey Cżarcze nicz doniego RejKup ee2; KrowObr 221v; Prot Cv.

nieprawy w czym (1): Więc potym ieden ná drugiego winę zgania/ á podobno obádwá w teyże rzecży nie práwi. GórnDworz Mv.

Synonimy: 1. grzeszny, krzywy, niepobożny, nierządny, niesprawiedliwy, niesprawny, winien; a.α. grzesznik, złoczyńca, złośnik; 2.a. fałszywy, przypisany, przyprawny, zmyślony; b.c. fałszywy, kłamliwy, nieszczyry, obłudny.

Cf NIEPRAWNY, PRAWY