Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEROZMYŚLNOŚĆ

Następne hasło: NIEROZMYŚLONY »

NIEROZMYŚLNY (33) ai

W pisowni łącznej (28), w rozłącznej (5); -ſl- (23), -śl- (9), -sl- (1).

e oraz o jasne.

Fleksja

sg
m	N	nierozmyślny	f	N	nierozmyślnå	n	N	nierozmyśln(e)
	G			G	nierozmyśln(e)j		G	nierozmyśln(e)go
	A	nierozmyślny		A	nierozmyślną		A	nierozmyśln(e)
	I	nierozmyśln(e)m		I			I	nierozmyślnym

pl
N	subst	nierozmyśln(e)
G		nierozmyślnych
D		nierozmyślnym
A	subst	nierozmyśln(e)

sg m N nierozmyślny (11). ◊ A nierozmyślny (1). ◊ I nierozmyśln(e)m (1). ◊ f N nierozmyślnå (2). ◊ G nierozmyśln(e)j (1). ◊ A nierozmyślną (1). ◊ n N nierozmyśln(e) (2). ◊ G nierozmyśln(e)go (1). ◊ A nierozmyśln(e) (2). ◊ I nierozmyślnym (2). ◊ pl N subst nierozmyśln(e) (4). ◊ G nierozmyślnych (2). ◊ D nierozmyślnym (2). ◊ A subst nierozmyśln(e) (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII (z Cn) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Taki, który nie myśli, nie zastanawia się (11)
- a. W funkcji rzeczownika (2)
2. Taki, który jest wynikiem braku myślenia, który jest czyniony bezmyślnie (19)
3. Taki, którego się nie przewiduje (2)
4. Taki, którego nie da się zrozumieć, pojąć (1)

1. Taki, który nie myśli, nie zastanawia się; incogitans Mącz, Calep; incogitatus, inconsiderans, inconsultus Calep, Cn; demens Mącz; inconsideratus, praeceps, tumultuosus Cn (11): Demens, Szalony/ wściekły/ niebáczny/ nierozmyſlny. Mącz 216b, 59b; ze to nie ieſth grzech przeciwko Decretom nierozmiſlnich Krolow mowic/ y pſowac ie PaprUp Lv; Inconsultus ‒ Nie rozmiſlny wieła, głupy. Calep 522b, 521a [2 r.], 522b.

W porównaniach (2):

Jako comparatum (1): Nierozmyſlny chłop iáko dzikie źwirzę/ Co mu puſtopás wſzytko we łbie gmerze. RejZwierc 214v.

Jako comparandum (1): Bo kto ſie nierozmyſlnie ná ſwobodę tego ſwiátá puśći/ rownie iáko nierozmyſlny márinarz ná morze/ áni wie gdzie ſie o ſkáłę othrąći RejZwierc 142v.

a. W funkcji rzeczownika (2):

W przeciwstawieniu: »nierozmyślny ... rozmyślny« (2): Nierozmyſlnym śmierć ſtrách/ rozmyſlnym krotoſilá. RejZwierc 169 [idem] B2v.

2. Taki, który jest wynikiem braku myślenia, który jest czyniony bezmyślnie; incogitatus Calep; fortuitus, inconsideratus, praeceps Cn (19): Słowa nie rozmyſlne prędko ku błędu przywodzą. BielŻyw 88; OrzRozm Ov; Mącz 59b, 213a; Takći vmié nierozmiślna rádá: zá którą idźie niezgodá. OrzQuin B2; RejPos 192; Sokrates gdy karał Demetriuſá z gniewu á z nierozmyſlnych poſtępkow iego RejZwierc 81, 81, 146v; (nagł) Ná rym nierozmyslny. (‒) KTo mi każe rym piſáć nierozmyślnie/ táki Ma wolą prziiąć choćia będźie ledá iáki. KochFr 76; Herod/ choćia ſobie laná S. Chrzćićielá wielce ważył [...] iednák przy bieśiedźie nierozmyślną obietnicę vcżyniwſzy/ vćiętą głowę iego tánecżnicy dárował. WerGośc 237; Ieſlis bela rzec podobna dom tak mozni takiem nierozmiſlnem Decretem/ nowemi prawi ſedzic PaprUp Gv; LatHar 114; Donáciy Alexándrá Królá śiłá popſowano, zowiąc ie Monſtroſas donationes, iáko zbyteczné y nierozmyślné. SarnStat 1275; SkarKazSej 661b.

W połączeniu szeregowym (1): Nie káżdeyći zgołá przyśięgi zákázuie: ále nierozmyślney/ niepotrzebney/ bez ſłuſzney przyczyny/ z popędliwośći/ y ze złego zwyczáiu pochodzącey. WujNT 795.

W charakterystycznych połączeniach: nierozmyślny(-a, -e) dekret, gniew, krzyk, obietnica, postępek, rada, rozumienie, rym, rzecz, skwapnienie, słowo, włodarstwo.

Wyrażenie: »nierozmyślne wotowanie« = extemporalitas Modrz (2): Ieſliby śię kto ná prędkie á nierozmyślne wotowánie zbytnie ábo vmyślnie wyſadzał/ zda śię/ że to więcey rośćie z okázowánia niepotrzebnego/ niżli z rozſądku ſtátecżnego/ y bez płochośći tám być nie może. ModrzBaz 26v, 26.

Szeregi: »nierozmyslny a nieuważony« (1): ABowiem co ieſt ſproſnieyſzego iáko gniew nierozmyſlny á nie vważony? RejZwierc [78²]v.

»prędki a nierozmyślny« (1): ModrzBaz 26v cf Wyrażenie.

»skwapliwy a nierozmyślny« (1): áby się ſkwápliwego á nierozmyślnego wotowánia wyſtrzegáli [ut ... extemporalitatem vitent]. ModrzBaz 26.

3. Taki, którego się nie przewiduje (2): (marg) Przypadki nierozmyſlne. (–) Wſzytko tho iákoś ſłyſzał ty fatá ſpráwiáią/ Kiedy ſie ty ná niebye płánety mieſzáią. Iż iednemu przypádnie s cżáſem dobrotliwa/ A drugyemu z nieſzcżęściem ná wſzytkim złośćiwa. RejWiz 130 [idem] Dd.

4. Taki, którego nie da się zrozumieć, pojąć (1):

Wyrażenie: »żadnym rozumem nierozmyślny« (1): iż Syn Ociec y Duch ſwięty/ iż to ieſt ieden á prawdziwy Bog á wſzyſczy ſą onym dziwnym á żadnym rozumem nierozmyſlnym Boſtwem ſpołu ogárnieni. RejZwierc 11v.

Synonimy: 1., 2. bezhumny, bezrozumny, błazeński, błaźniwy, głupi, niebaczny, niemądry, nieobaczny, nieopatrzny, nieroztropny, nierozumny, nieumiejętny, porywczy, szalony; 4. nieogarniony, niepojęty, niezrozumiany, trudny.

Cf BEZROZMYŚLNY, NIEROZMYŚLONY, ROZMYŚLNY