Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIESPRAWNOŚĆ

Następne hasło: [NIESPRAWOWANIE] »

NIESPRAWNY (23) ai

W pisowni łącznej (15), w rozłącznej (8).

e oraz a jasne.

[comp niesprawniejszy].

Fleksja

sg
m	N	niesprawny	f	N	niesprawnå	n	N	niesprawn(e)
	G	niesprawn(e)go, niesprawniejsz(e)go		G			G	niesprawn(e)go
	A	niesprawn(e)go		A	niesprawną		A

pl
N	m pers	niesprawni
G		niesprawnych
A	subst	niesprawné
I	m	niesprawnymi

sg m N niesprawny (3). ◊ G niesprawn(e)go, [niesprawniejsz(e)go] (3). ◊ A niesprawn(e)go (2). ◊ f N niesprawnå (3). ◊ A niesprawną (2). ◊ n N niesprawn(e) (1). ◊ G niesprawn(e)go (2). ◊ pl N m pers niesprawni (3). ◊ [G niesprawnych.] ◊ A subst niesprawné (3); -é (1), -(e) (2). ◊ I m niesprawnymi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. s.v. sprawny.

Znaczenia

1. Nieudolny, nieumiejętny; nie działający jak należy (10)
- W przen (1)
- a. Nie umiejący zachować szyku wojskowego (2)
2. Nie taki jak należy, niewłaściwy, nieporządny (6)
3. Nie poddany obróbce (4)
- a. Niewprawny, niuprawiony (o ziemi) (1)
- b. Taki, który nie został poddany procesowi granulacji (3)
4. Niezgodny z prawem (3)
- a. Wynikający, pochodzący z bezprawnego postępowania (2)
- b. Postępujący wbrew prawu (1)

1. Nieudolny, nieumiejętny; nie działający jak należy; inefficax, ineptus Cn (10): Vrzędow żadnych nie dáłá dáwáć Polakom iedno Niemcom mowiąc iż nie ſpráwni BielKron 355, 184v; Krol Ludwig máiąc o nich [o Turkach] ſpráwę/ ále ſam bárzo nieſpráwny wyćiągnął przećiw nim z Ludem ſwym BielSpr 56; áliśći pocżuią Woźnicę [Faetona] nieſpráwnego: Z drogi vſtępuią. Tám wnet toru chybywſzy/ niebo zápaliły RybGęśli Cv; [proſzę Pánie/ nie ieſthem ći wymowny/ od wcżoráyſzego y od trzećiego dniá: y iákożeś przemowił do sługi twe^go/ nieſpráwnieyſzego y nierychłeyſzegom [!] iężiká [!] ſie ſtał [impeditioris et tardioris linguae sum]. Leop Ex 4/10 (Linde)].

niesprawny do czego (1): Ludzie bez gniewu nieſpráwni do wykonánia. SkarKaz 313b marg.

niesprawny ku czemu (1): TV ſye godźi nieco powiedźieć o niedbáłoſći [...] iże Ráyce [...] Piſárſkie mieyſce ludźmi ktemu nieſpráwnymi záſadzáią GroicPorz d4v.

Szereg: »niebaczny a niesprawny« (1): Bo Vrzędnik niebácżny á nieſpráwny/ cżego omieſzka w Ieśieni/ Zimie/ y ná Wioſnę/ tedy Lećie męcży chłopy GostGosp 34.

W przen [cum inf] (1): Przeto woli mey rádá [moja łódź]/ (rządźić ſie nie ſpráwna) Chętne żagle rozwiła/ ku twey/ Pánie/ chwale SzarzRyt C4.

a. Nie umiejący zachować szyku wojskowego (2): [Zygmunt król węgierski] miał lud wielki iedno nieſpráwny BielKron 240v; MOſkwá [...] ſą chłopi [...] prośći/ okruthni/ nie śmieli/ ná walkę nikcżemni/ y nie ſpráwni/ choćia ie kto chce porządnie ſzykowáć ná vffce ku potkániu/ nie poddádzą ſie ná tho BielSpr 66.

2. Nie taki jak należy, niewłaściwy, nieporządny (6): przezrzał miedzi greki niektore nie ſprawne rzecży [...] napirwey iże grekowie prawo vlożyli [...] aby wſzędi prawdę mowiono, a ſami iawnie łgali. BielŻyw 23, 34; Abowiem z Láćinſkiego nieſpráwnego piſánia/ wielkie częſto ſpory między niebogoboynymi Prokuratormi roſtą GroicPorz ev, e; Strzelbę też miewáią [Walaszy] dźielną lecż nie ſpráwną. BielSpr 69.

Szereg: »nierządny a niesprawny« (1): Wiele ſmutku y żáłośći ſpołu wſzytkim w Polſzce tá wypráwá nierządna á nie ſpráwna ná ten cżás przynioſłá BielKron 399.

3. Nie poddany obróbce (4):

a. Niewprawny, niuprawiony (o ziemi) (1): Incultus ager, Nieſprawna albo niepłodna rola. Mącz 60a.

[Szereg: »niesprawny a niewyrobiony«: Litwá [...] w domu zawodámi y trudnym przebyćiem Rzek/ Láſow/ y iezior w nieſpráwnych won czás puſzczach á niewyrobionych ſtárzynach [...] beſpiecznie żyli StryjKron 404 (Linde błędnie: niesprawiony s.v. sprawić).]

b. Taki, który nie został poddany procesowi granulacji (3):

Wyrażenie: »proch niesprawny« (3): (marg) Kule ogniste (–) Vcżyń iákoby piłę/ s płotná ſowitego/ Záwiń wto s tych máteryy/ prochu nieſpráwnego. BielSat N2 [idem BielSjem]; BielSpr 65; BielSjem 38.

4. Niezgodny z prawem (3):

a. Wynikający, pochodzący z bezprawnego postępowania (2): Dáy mi [...] nieſprawné ludſkié ſądy bez boiaznij wzgardzitz OpecŻyw 135v; ábyſmy vmnieyſzyli miáry/ á przyſporzyli gwichtow/ y podrzućyli wagi nieſpráwne [stateras dolosas; ſzale zdrádliwé WujBib] Leop Am 8/5.

b. Postępujący wbrew prawu (1): TEn gdy poznał tám rádę w Athenaeh nieſpráwną/ Ktorzy okázowali ták okrutność iáwną/ [...] one okrutniki zaraz poimáli/ [...] A tám dobrym porządkiem miáſto opátrzyli. PaprPan [Hh5].

Synonimy: 1., 2. nierządny, niesposobny, nikczemny; 3. nieuprawny; 4. grzeszny, niepobożny, nieprawy, niesłuszny, niesprawiedliwy, zły.

Cf NIESPRAWIANY, NIESPRAWIONY, SPRAWNY