[zaloguj się]
[pdf]

NISKI (373) ai

-ſk- (122), -sk- (31), -zk- (7), -ssk- (2), -ſzk- (2), -ſſk- (1).

comp i sup (138 + 70): -niższy; sup nå- (62), nåj- (8); nåj- GórnDworz (4), GórnRozm; nå- : nåj- Mącz (5 : 2), OrzJan (1 : 1); ~ nå- (50), na- (7), n(a)- (5); na- OpecŻyw (2), BielKron (2), KochPropKKoch; nå- : na- Mącz (3 : 2).

-żſz- (80), -ſzſz- (47), -zſz- (33), -ſſ- (9), -ſſz- (8), -ſzſſ- (8), -ſſſz- (7), -sſz- (5), -ssz- (2), -ſz- (2), ſch- (2), -żſſ- (2), -zſſ- (1), -ſs- (1), -ſſſſ- (1).

Fleksja
sg
mNniski, niższy, nåniższy fNniskå, niższå, nåniższå, niższa, niższ(a) nNniski(e), niższ(e), nåniższ(e)
Gniskiégo, niższszégo, nåniższégo Gniskiéj, niższéj, nåniższéj Gniskiégo, niższégo, nåniższégo
Dniskiemu, niższemu, nåniższemu Dniskiéj Dniski(e)mu, nåniższ(e)mu
Aniski, niższy, nåniższy, niski(e)go, niższ(e)go, nåniższ(e)go Aniską Aniskié, niższé, nåniższé
Iniskim, niższym Iniską, nåniższą I
Lniższym Lniskiéj, niższéj, niskié Lniskim, niższym, nåniższym, niskiém, niższém
pl
N m pers niższy, nåniższy
subst niskié, niższé, nåniższé
G niskich, niższych, nåniższych
D niskim, niższym
A m pers niskié, niższé
subst niskié, niższé, nåniższé
I m niskimi, niższymi, nåniższymi, niższémi
f niskimi, nåniższ(e)mi
n niższymi, niski(e)mi
L niskich, niższych
V m pers niscy
inne formy
pl G n skostn - z niska

sg m N niski, niższy, nåniższy (71). ◊ G niskiégo, niższszégo, nåniższégo (39); -égo (4), -(e)go (35). ◊ D niskiemu, niższemu, nåniższemu (8); -emu (2), -(e)mu (6). ◊ A niski, niższy, nåniższy (10), niski(e)go, niższ(e)go, nåniższ(e)go (8). ◊ I niskim, niższym (11). ◊ L niższym (1). ◊ f N niskå, niższå, nåniższå (18), niższa (1), niższ(a) (2); ~ (attrib) -å (9), -a (1) OpecŻyw; ~ (praed) -å (7). ◊ G niskiéj, niższéj, nåniższéj (12); -éj (2), -(e)j (10). ◊ D niskiéj (1). ◊ A niską (8). ◊ I niską, nåniższą (5). ◊ L niskiéj, niższéj (13), niskié (1) OpecŻyw; -éj (2), -(e)j (11). ◊ n N niski(e), niższ(e), nåniższ(e) (10). ◊ G niskiégo, niższégo, nåniższégo (17); -égo (5), -(e)go (12). ◊ D niski(e)mu, nåniższ(e)mu (2). ◊ A niskié, niższé, nåniższé (12); -é (2), -(e) (10). ◊ L niskim, niższym, nåniższym (8), niskiém, niższém (2); -ém BibRadz; -ym : -ém OpecŻyw (1:1); ~ -ém (1), -(e)m (1). ◊ pl N m pers niższy, nåniższy (8). subst niskié, niższé, nåniższé (17); -é (3), -e (1) KochPs, -(e) (13). ◊ G niskich, niższych, nåniższych (27). ◊ D niskim, niższym (6). ◊ A m pers niskié, niższé (9); -é (1), -(e) (8). subst niskié, niższé, nåniższé (20); -é (4), -(e) (16). ◊ I m niskimi, niższymi, nåniższymi (6) BielKron, OrzQuin, KwiatOpis, Calep (2), KlonWor, niższémi (3) RejZwierc, ModrzBaz, GosłCast; -émi (1), -(e)mi (2). f niskimi (2) BielKron, SienLek, nåniższ(e)mi (1) CzahTr. n niższymi (1) SienLek, niski(e)mi (1) Mącz. ◊ L niskich, niższych (9). ◊ V m pers niscy (2). ◊ G sg n skostn z niska (1).

Składnia comp: niższy kogo, czego (5), niższy nad kogo, co (3), niższy niżli co (2). Składnia sup: naniższy między kim (2), naniższy z kogo (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia
1. Niewysoki, mało wznoszący się ponad podstawę; niewielkiego wzrostu, mały; humilis Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calag, Cn (47):
a. O ludziach i zwierzętach; pusillus Mącz [w tymi comp (1)] (17): Humilis homo, eyn nidertrechtig kurtz menſch Niſky człowyek. Murm 65; Mymer1 24; BartBydg 70b; wſukny czarney yeſth chlopek nyſky czarny LibMal 1544/81v; Czwarthemu dzyeya Caſpar yeſth chlop mlodi nyſzky byalokurowathi LibMal 1550/156, 1543/75v, 1547/129, 1551/160 [2 r.]; Calag 366a.
Wyrażenie: »niski (a. niższy) wzrost« [szyk 4:1] (5): Szeroki niſkiego wzroſtu/ Wielkich nog miążſzego łyſtuBierEz A2; OpecŻyw 62; Kto ma wzroſt niſki á miąſſzy, to ieſt znamię cżłowieka zawiſnego/ prożnego GlabGad M4, M4v; Częściéy niż owym drugim co niżſzy wzroſt máią/ Bo nie ták o piéń podły/ iák o znáczny dbáią. PudłFr 41.
Szeregi: »maluczki, niski« (1): Pusillus, Máluczki/ niski/ krótki. Ut pusillus homuntio, Máły człowieczek. Mącz 332c.

»niski i mały« (1): Humilis bos, Niski y máły wołek. Mącz 159c.

b. O rzeczach; exilis Miech; brevis modicus, sessilis Mącz [w tymi comp (3)] (30): Poſtaw podle tego nacżynia drugie nacżynie dobrze nizſze FalZioł V 70, V 70 [2 r.]; W thim mieſcie budowanie ieſt barzo niſkie MiechGlab 71; Humiles arbores, Niskie drzewká. Mącz 159c, 112b, 159c, 360d [2 r.], [380]d [2 r.]; [muchomorka] napoſpoliciéy rośćie między niſkimi brzeźinámi SienLek Yyy; KochPieś 8; W ktorey okienko iedno/ á drzwi niſkie ſtoią KmitaSpit C3v.

W połączeniach szeregowych (2): Sedens lactuca quae et sessilis, Niska/ krótka nie wyſoko ſie od ziemie podnoſząca. Mącz 378c; Sessilis, Niski ſiedzący, krótki/ prziziemny. Mącz 378d.

W przeciwstawieniu: »niski ... wysoki (a. wyższy)« (2): Strum L3v; iáko oſet źiele niſkie poſłáło do Cedru ná gorze Libanie do drzewá wielce wyſokiego/ áby ſwoię corkę dał zá ſyná iego. SkarKaz 80a.

W charakterystycznych połączeniach: niska(-ie) brzezina, budowanie (2), chałupka, drzew(k)o (4), drzwi, jedlina, ława (2), naczynie (4), ziele; barzo niski (2); dobrze niższy.

Wyrażenia: »brzeg niski« [szyk 2:4] (3): ieſli rzeká ma brzeg niſki/ obáwáć ſie trzebá by nie wylałá w powodź BielSpr 7v; Siedząc po niſkich brzegách Bábilonſkiéy wody KochPs 200; SkarŻyw 258.

»niski nos« = nos mały, zniekształcony, z ubytkiem (1): Bo káżdy mąſz ktoryby miał wádę nieprzyſtąpi: káżdy ſlepy/ álbo chromy/ álbo máiąc niſki nos [simus nasum] álbo zbytnie cżłonki. BudBib Lev 21/18.

Szeregi: »krotki, niski« (1): Nanum sive nanus vas breve et latum, Krótkie/ niskie ále opukáłe naczinie wodne. Mącz 240d. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»tak niski, jako wysoki« (1): wſſzytki drzewá ták niſkie iáko wyſokie RejPs 218.

W przen (6): [syn boży] zakwitnąwſſy na latoroſli niſkié/ to ieſt w żiwocie panny pokorné OpecŻyw 15.
Zwrot: »żywić się niskim brogiem« = mieć mało żywności, żywić się ubogo (1): Nie ſzemrze/ nie ſwárzy ſię y z ziemią y z Bogiem: Zywi ſię nieboracżek bárzo niſkim brogiem. KlonWor 78.
Wyrażenie: »niskie progi« = prosty, ubogi i (albo) gościnny dom (4): Alem ćię [furto] rychléy nowym rymém vdárował/ Y twoie niſkié progi wdźięcznie vcáłował KochPieś 30; A ieſli mé niſkié progi Będą godné twoiéy nogi KochPieś 34; Y niechay ćię nie ſmęcą twoie niſkié progi/ Miéwáły tákié domki w ſobie hárdé Bogi. PudłFr 47, 12.
2. Znajdujący się poniżej określonego poziomu, w głębi, w dole; infernus Vulg, Mącz, Cn; depressus, imus Mącz, Cn; depressior, inferior, infimus Mącz; demissus Cn (100): Imus. Naniſzſzy/ naſpodnieyſzy. Mącz 166d, 170a [3 r.]
a. Na powierzchni ziemi; campestris, imus, submissus Mącz (19): BielKron 89v; Campestris ager, Niska rola. Mącz 33a; Humidum solum descivit in pratum. Niski grunt mokry obróćił ſie w łąkę. Mącz 373b, 33a; Ale który Staw ieſt naniżſzy/ thedy go powinien ſpuśćić o świętym Michále. Strum N2, Nv; á gdy rzeki wezbráły/ Siołá/ Dwory y Miáſteczká w niſkich polach leżące/ zátopiły StryjKron 345; Kędy niſkie role/ ná iárzyny ie zoſtáwić: wſzákoż niźiny rowámi może nápráwowáć GostGosp 64; SkarKaz 515b; Zebyś ſię ráffy miał ſtrzedz ábo prądu/ Wſkok ty ná miáłcżą do niſkiego lądu/ Lepiey ſię tobie ná piaſek wywinąć/ Niż wártem płynąć. KlonFlis F2.

W przeciwstawieniu: »wierzchni ... niski« (1): A ſą dwie mieśćie Bádeńſkie nie dáleko ſiebie/ iedno wierzchnie/ drugie niſkie według Renu rzeki BielKron 283.

W charakterystycznych połączeniach: niski(-a,-e) grunt, kraina, ląd, łąka, miasto, pole (2), rola (2).

Wyrażenia: »niska dolina« = nizina, pole (1): zbożem obfituią Niſkie doliny KochPs 93.

»niskie (a. (na)niższe) miejsce« = dolina, obniżenie gruntu (4): [miasto Fryburg] cżęśćią leży ná ſkáłách wyſokich pochylonych iákoby chćiálo vpásáć/ cżęśćią ná niſkich mieyſcách miedzy ſkáłámi BielKron 282v, 82; Imae radices montis, Naniſzſze mieyſcá pod górą. Mącz 1 66d; depressior locus, Niſzſze mieyſce. Mącz 321a.

»niska ziemia« = dolina, nizina (2): Ren z ćiáſnych go r idąc/ gdy bywa vćiſnion miedzy ſkáłámi/ wielkim ſzumorn z wyſokich ſkał páda ná niſką źiemię BielKron 283; Przetoż przy niſkiey źiemi wznikáiące źiołká KlonŻal A3.

Wyrażenie przyimkowe: »z niska« = z dołu (1): ábowiem: ktho z niſká cżyni przećiw mieyſcu wzgorzyſtemu ze dwiemá cżynić muśi/ y z mieyſcem y z nieprzyiaćielem BielSpr 15v.
b. Pod powierzchnią ziemi, w podziemiu; inferior PolAnt, Vulg (20):
α. W znaczeniu fizycznym: pod powierzchnią, w głębi morza (2): Azażeś wſzedł do głębokośći Morzá/ á po naniſzſſym dnie przepáśći [in novissimis abyssi] przechodziłeś ſie? Leop Iob 38/16; y po ſuchym dnie y głębinie niſkiey/ przeſzedł lud wſzyćiek ſtopy niezmocżywſzy. SkarŻyw 481.
β. W sferze pojęć religijnych i mitologicznych: podziemny, piekielny, znajdujący się w otchłani, w świecie umarłych [w tym: comp (5), sup (2)] (18):

W przeciwstawieniu: »wyższy ... niższy« (1): GosłCast 13 cf »niższy bogowie«.

Wyrażenia: »niscy bogowie« = bogowie podziemia, Hadesu (3): BielKron 122v; I wy, niscy bogowie, co na drugim świecie Srogo krzywoprzysiężce bezecne karzecie KochMon 29; KochOdpr C3v.

»niższy bogowie« = diabły (2): STARY FRANT. IDę ia z ſwych páłaców y ćieniów zákrytych/ Gdźie mieſzkamy w przepáściách źiemſkich niedobytych. Rózni od wysſzych Bogów/ my nizſzy bogowie GosłCast 13, 13.

bibl. »(na)niższe części (a. strony) ziemi, niska ziemia« = głąb ziemi, otchłań; inferiores partes terrae PolAnt, Vulg (2:1): BibRadz Eph 4/9; Ale iuż y śmierć widzę niedáleko Kśienią vmárłych/ która ią pod niſką Ziemię ma dowiéść KochFrag 45; á to że wſtąpił/ coż ieſt/ iedno iż pirwey był sſtąpił do niżſzych częśći źiemie? WujNT Eph 4/9.

»niski(e) krainy, kraj(e)« =podziemie, Hades; piekło, świat umartych [szyk 3:1] (2:2): á Plutoná ktory był krolem Moloſorum/ vcżynili piekielnym bogiem/ iż niſkie kráiny dzyerżał. BielKron 25, 25; Przeto téż muśi vyźrzéć niſkié kráie KochPs 73; [Stary frant] Y áczechmy wygnáńcy od niego w kray niſki GosłCast 13.

»miejsce niskie, naniższe miejsca ziemskie« = świat umarłych, bibl. szeol (1:1): wyrwałeś duſzę moię z mięyſcá [!] niſkiego [ex inferno inferior i Ps 85/13] to ieſt mnie zwielkiey niebeſpiecżnośći y s śmierći bliſkiey y pewney. GrzegŚm 22; nie poſyłay mię do naniżſzych mieśc źiemſkich [in infima terrae loca Vulg Oratio Manassae Regis Iudae] LatHar 140.

»niższe piekło« = otchłań [szyk 1:1] (2): á thys miły panie wyrwał duſzę moię z piekła nizſzego [ex inferno inferiori] WróbŻołt 85/13; WujNT 263.

»niska Prozerpina« = władczyni świata umarłych, Hadesu (1): MEżu móy/ o móy mężu/ śmierć nielutosćiwa Mnie ſmutną ztobą dźieli/ á pod źiemię wzywa Do niſkiéy Proſerpiny ćiemnégo pokoiá KochFr 123.

Szeregi: »niski i gorny« (1): Naprzod ábyſmy pewnie wiedźieli/ iż ieſt żywot po śmierći/ iż ſą niewidome źiemie/ kroleſtwá/ zamki/ páłace/ niebieſkie y piekielne/ niſkie y gorne. SkarKaz 207a.

»wierzchni i niski« (1): kiedy kinął rozgą ruſzáły ſie okręty woſkowe [!] z ludźmi/ wzywáiąc ſwoich bogow ná pomoc wierzchnich y niſkich. BielKron 122v.

»wysoki i niski« (1): wy wſzyſcy bogowie. Y wyſocy/ y niſcy: świádki mi dziś bądźćie/ Zem rzeczy ſpráwiedliwey od Troiánow żądał KochOdpr C3v.

c. W zakresie pojęć, wyobrażeń kosmogonicznych [w tym: comp (5), sup (5)] (20):

W przeciwstawieniu: »(naj) wyższy ... (naj)niższy« (3): ábychmy obaczyli porządek biegu przyrodzonego/ iż iáko tám ty wyżſze niebieſkie ſpráwuią/ ták ſię w tych niżſzych ná źiemi dzieie. BibRadz I 1c marg, I 1c marg; GórnDworz L15v.

Wyrażenia: »naniższe miejsce« = ziemia w strukturze wszechświata (1): Terra infimum tenet hanc inundat aqua. Ziemiá nániſzſze mieysce miedzi żywioły tę wodę popływa/ polewa. Mącz 502d.

»niebo niższe« (1): A niebos rozciągnął iako skorę ktori przykriwaſz wodą wirzchy iego. (koment) wodą [Ps 103/3] to ieſt niebem kriſtałowym, wierzchy iego, czuſz nieba nizſzego w ktorim ſą gwiazdy. WróbŻołt hb7.

»(na)niższe rzeczy« = rzeczy położone nisko w strukturze wszechświata, ziemskie [szyk 4:2] (6): Bo tá ſprawá [porządek biegu przyrodzonego] z thám tych rzeczy wyżſzych/ iáko z wthorych po Bogu przyczyn/ ná to od niego vſtháwionych/ w thy niżſze przychodzi. BibRadz I 1c marg, I 1c marg; [stońce] ſámo będąc nieprzemienne/ rozmáićie rzeczam niſzſzym vżycza. SienLek 31, 31; RejPos 56v; Oczko 1.

»niski świat, naniższa część świata« = ziemia z perspektywy nieba (1:1): BibRadz II 108a marg; OKno/ ktorym widźi Bog/ niſki świát z niebá GrabowSet C4.

»niska ziemia« = ziemia z perspektywy nieba [szyk 8:1] (9): Pirwey ku gorze Wiſłá wroći ſię od Morzá. Niż zgaśńie iego ſławá ná tey niſkiey źiemi Prot E; Ty z páłaców ſwych świętych/ oycze vwielbiony/ Spuſzczaſz ná niſką źiemię deſzcz nie przepłácony KochPs 155; SkarŻyw 25; KochBr 151; Poyźrzy okiem łáſkáwym ku téy niſkiéy źiemi KochPhaen 5; KochPieś 72; [dzień] oſobliwie święty/ Którégo ſye ták piękna dźiéwká vrodźiłá/ Ziemiá niſka niegodna nigdy tákiéy byłá. PudłFr 67; ArtKanc P14v; SzarzRyt A3v.

»najniższy na niebie znak« = najmniej wznoszący się ponad horyzontem znak zodiaku ‒ Koziorożec (1): ſłończe ktore obchodzącz then krąg wſzytko oſwieca/ źimie do nainiſzſzego ná niebie znáku ſchodzi/ á záś znienagłá odchodzi/ á przychodzi lecie ku naiwyſzſzemu znákowi GórnDworz L15v.

d. W określaniu części ciała (usytuowanie wobec głowy i siebie nawzajem) [w tym: comp (10)] (18): ZapWar 1512 nr 1902; á ta znamionuie ſprawę dobrą albo niedobrą cżłonkow niſſzych, ako [!] krzyża/ nyrek/ nog. FalZioł V7; Znamionuią płynienie wilkoſci z głowy na pierſi/ to ieſt reumę; albo na inſze mieſtcze niſſze á mdleyſze/ iako ſziię albo na ocży albo też na pleczy FalZioł V 8v; á tak gdy z wina pochodą [!] dimy grube do mozgu tedy gi zarażaią, tak iż on napełniony imi ſpuſzcża od ſiebie wilgoti zimne w niſſze cżłonki GlabGad Hv; Głowá wężowá ieſt moc grzechu y śmierći. A piętá ktora ieſt naniſza mdłość znáczy ćiáłá BibRadz I 2d marg; tákże téż y o innych niżſzych człónkoch porządnie naydźieſz/ aż do ſtóp człowieczych. SienLek a4v; Boku práwego ćięſzkość álbo ſtrzekánie około niſzſzych źiobr/ známionuie Niemoc wątromy SienLek 87, 147v, 186v, 188; SienLekAndr a3; LatHar 298.

W przeciwstawieniu: »niższy ... wyższy« (1): yſz nyſſa uarga uyączſſa byla nyſzly uyſſa PatKaz III 121v.

Wyrażenia peryfrastycme: »niski członek« = zewnętrzny narząd płciowy kobiecy (1): Mazanie około nizkiego członku. FalZioł V 24.

»fortka niska« = ujście macicy [szyk 1:1] (2): Theż głowę cżyſci z zimnych wilkoſci y theż maciczę paniam y fortkę niſką wyſuſza barzo dobrze FalZioł I 30b, I 22b.

»niskie miejsca« = narządy płciowe kobiety (1): odmiekcżenie niektoremi rzeczami lekarzkiemi nizkich mieſthcz. FalZioł V 19b.

»niski stok« = pęcherz (1): broni dzieciątka od złych wilkoſci iadowitych: płyniączych tam k temu nizkiemu ſtokowi. FalZioł V 16.

e. n-loc [comp] (19):
α. Krainy, ziemie (9):
Zestawienia: »Niższa Alzacyja« = Nizina Alzacka, część Alzacji położona w dolnym biegu Renu (1): Wypiſánie linijey zachodniey Renu/ od niſzſſey Alſáciey áż do Mogunciey. BielKron 284.

»Niższa Bawarska Ziemia« = Nizina Bawarska, część Bawarii leżąca nad Dunajem (1): Noricum, Niſzſza y wyſzſzá Báwárska ziemiá od Dunáyu áż do gór Apes [!] zwánych Mącz 250a.

»Galilea Niższa« = Galilea inferior; południowa część Galilei obejmująca niższe wzniesieniu niż północna zwana Galileą Górną (Galilea Superior) i oddzielona od niej doliną Asochis (1): Dwoiá ieſt Gálilea/ wyſzſſa kthorą pogáńską zową/ y niſzſſa BielKron 266v.

bibl. »Ziemia Niższa Hodsy« [w tekstach XVI w. także: Ziemia dolna Hadsy] = w starożytnej Palestynie wschodnie nadbrzeże jeziora Genezaret (1): A gdy ſie przepráwili przez Iordan/ przyſſli do Aroer ná práwą rękę miáſtá/ ktore ieſt w padole Gád: á przez Iaſer ſſli do Gáláád/ y do źiemie niſzſſey Hodſy [in terram inferiorem Hodsi] Leop 2.Reg 24/6.

»Kalabryja Niższa« = Calabria Citra, w przeciwstawieniu do Calabria Ultra, północna część Kalabrii położona bliżej centrum Rzymu (1): Y oitzyznę też ku náſzemu imieniu náleżáiącą [!] Benewentanum/ Sálernitanum/ Kálábriey Wyſſſze y Niſſſze/ y Neopolitáńſkie kxięſtwo KrowObr 31.

»Niższa Ziemia Niemiecka« [w tekstach XVI w. także: Dolna Niemiecka Ziemia] = Północne Niemcy, Nizina Niemiecka (1): Cżáſu národzenia Páná Kryſtuſá Kolno było głową niſzſſey źiemie Niemieckiey BielKron 285.

»Nowogrodzka Niższa Ziemia« = część Księstwa Suz-dalsko-Niżnowgorodzkiego obejmująca ziemie w okolicach Niżnego Nowgorodu (1): [wielki carz moskiewski] Kſiążę Nowogrookie inſzey [errata zmienia: niſzſzey] źiemie BielKron 429v.

»Niższa Pannonija« = nizinna, wchodnia część Pannonii, starożytnej prowincji rzymskiej, tzw. Pannonia inferior, w opozycji do Pannonii Górnej – superior, obecnie w granicach Węgier (1): y iezdził święty od miáſtá do miáſtá/ rozśiewáiąc ſłowo zbáwienne/ po Noryku/ aſz do niżſzey Pánnoniey SkarŻyw 231; [cf Inferior vero Pannonia a septentrione Germaniam, Danubiumque, ab occasu Pannoniam superiorem, a meridie Liburniam, quam hodie Sclavoniam appellant, prospicit, ab ortu vero Iazyges Metanastas quem tractum hodie Septem castra vocant. Haec Pannoniae pars hodie fere uno nomine Hungaria dicitur Calep s.v. Pannonicus.]

»Niższa Ziemia Pomorska« = Niderlandy (1): Batavia, Ziemiá w niſzſzey ziemi Pomorskiey/ álbo którą Holánderską zową. Mącz 23d.

β. Miasta (7):
Zestawienia: bibl. »Bethoron Niższe« [w tekstach XVI w. także Bethoron Dolne i Bethoron Niżny] = jedno z dwu starożytnych miast o tej samej nazwie, usytuowane jedno powyżej drugiego (Bethoron inferior i Bethoron superior). Bethoron Niższe na wys. około 400 m n.p. morza w odległości 16 km na półn. zach. od Jerozolimy (2): Tákże Sálomon zbudował Gázer/ y Bethoron niſzſſe [Bethoron inferiorem] Leop 3.Reg 9/17, Ios 18/13.

»Niższa Dybra« [w tekstach XVI w. także: Dybra albo Dobra Mała] = miejscowość w Albanii, w dolnym biegu Czarnego Drinu na północ od miasta Debar, tzw. Dibry siperne (1): w tey bitwie też Moizeſz [jeden z wodzów Skanderbega] popráwił ſwey ćći záſię/ y wźiął ſwe ſtároſtwo ná niżſzey Dybrze. BielKron 252.

bibl. »Miasto Niższe Jeruzalem« = jedna z dwu części Jerozolimy (inferior) oddzielona od miasta wyższego (superior) doliną Tyropeon, położona na pd. wschód od niego, na płaskowyżu o ok. 100 m niższym niż miasto Wysokie (2): Ornán wydał miáſto nizſzé Ieruzálem. BielKron 69v marg, 69v.

»Nowogrod Niższy« [w tekstach XVI w. także: Nowogrod Niżny i Nowogrod Mały] = Niżnyj Nowgorod, miasto u ujścia Oki do Wołgi; obecnie Gorki (2): Nowogrod niſzſzy Miáſto y zamek wielkie/ kthore niedawno Kſiądz Wasił záłożył ná ſkále/ nád Wolhą y Okką rzekámi BielKron 430v, 434.

γ. Morze (3):
Zestawienie: »Morze Niższe« = północna część Morza Tyrreńskiego [szyk 2:1] (3): KrowObr 31; Drugá cżęść Etruria álbo Tuſcya/ od rzeki Mákry áż do rzeki Tibrum/ á od gor Apenin áz do morzá niſzſſego/ y do Sárdiniey gdzie ſą thy miáſtá/ Peruzya/ Sene/ Pizá/ Lucá/ Piſtorium y Florencia. BielKron 276; Inferum mare. Niſzſze/ nadolnieyſze. Alias Thyrrhenum Mącz 170a. [Cf Inferum mare. Tyrrhenum: sicut superum Adriaticum id quidem quod ex urbe Roma versus Adriaticum euntes, fere semper ascedunt: contra ab urbe ad mare Tuscum venientes descendunt. Aut certe eo quod Adriaticum mare Italiam ab Oriente alluit. Tyrrhenum ab Occidente et Meridie Calep s.v. Inferum mare.]
3. Zajmujący pozycję podporządkowaną, mniej ważną, lub znajdujący się na niższym stopniu w hierarchii społecznej, organizacyjnej; podrzędny; humilis Miech, HistAl, Mącz; inferus Modrz, JanStat (134):
a. O stanie społecznym, pochodzeniu, rodowodzie; obscurus, sordidus Mącz; infirmus Modrz (34):

niższy w czym [=pod jakim względem] (1): ieden zacnieyſzy niźli drugi/ ieden wyżſzy w ſtanie á drugi niżſzy/ ieden więtſzą czesć ma drugi mnieyſzą. SkarKazSej 676a.

W połączeniach szeregowych (3): BielKron 99; Sordido loco natus, Z podłego z niskiego á znędznego ſtanu. Mącz 403a; Temi niemocámi niezlicżone mnoſtwo ludźi choruie/ ták niſkiego ſtanu/ iáko śrzedniego/ y naywyżſzego ModrzBaz 67.

W przeciwstawieniu: »wyższy ... niższy« (1): SkarKazSej 676a cf niższy w czym.

Wyrażenia: »niski dom« = pochodzenie, urodzenie w niższej klasie społecznej (1): Generosi natales, Známienite pokolenie. Obscuri natales, Niski dóm. Mącz 241c.

»niski (a. niższy) rod, rodzaj, narod« = niższa klasa społeczna; minime generosus ortus Mącz (2:2:1): ktorzy aczkolwiek zniſkięgo rodzaiu wyſzli y wiele złego czinili SeklKat A2; á ktorzy byli proſtego niſkiego narodu y vbogiego/ zwano tákie Plebei BielKron 99; Mącz 157b, 159c; á onym ktorzi ſą niżſzego rodu [inferiores genere]/ á nieták możni/ y nie ták bogáći/ niepomálu [!] w cnoćie y godnośći náganiáią. ModrzBaz 19.

»rząd niski« = podrzędna kategoria w hierarchii społecznej (1): gdy igry ſprawuią na mieſtezu ktemu przyprawionym, Tam ſie vkazuią iako krolowie, abo iako mocni á zacni ludzie w poſrzodek wychodzą. gdyż oni thymi nie ſą y owſzem ſnadz bywaią ſłudzi abo rządu niſkiego. BielŻywGlab nlb 10.

»niski stan« = niższa klasa w hierarchii społecznej; plebejskie, nieszlachetne urodzenie; despectus PolAnt; humilis a. obscurus a. sordidus locus Mącz; infimus ordo Modrz; obscuritas Calag [w tym: (z) niskiego stanu (4)] [szyk 12:1] (13): GliczKsiąż H6v; gdyżem ia ieſt cżłowiek vbogi y niſkiego ſtanu? BibRadz 1.Reg 18/23, I 173d marg; Homo novus, Człowiek który z niskiego ſtanu y rodzáyu yeſt/ ále przes ſwą właſną cnotę yuż ſie wſtáwił [!] y doſtoynośćy yákiey doſtał. Mącz 157b, 268d, 403a, 449a, 451b; GórnDworz Aa4v; ModrzBaz 67; Nidriger ſtand. Niſki ſtań. Obscuritas. Calag 366a; SkarŻyw 383, 595.

»(na)niższy stan« = niższa klasa, rodowód społeczny w przeciwstawieniu do wyższych i wysokich [szyk 11:3] (14): Tak że on ſin chocia niſſzego ſtanu [homo sortis humilis]: wſzakoż vroſł cyſthim Iunakiem y mężem barzo mocznym. MiechGlab 29; POſluchayćie máło á pilnie wſſyſcy národowie ſwiátá/ ták przełożeni iako y niſſych ſtanow RejPs 72v, 219; Więc y owi z niſſych ſtanow (marg) Kupcy. (–) Choć niemáią płatow z łánow Vprzeymie ſie ná to ſádzą Nikomu naprzod niedádzą RejRozpr I3v; LubPs X2v; BibRadz *3v; Ale inni zácni ludzie Węgierſey/ tákże y ſtanu niſzſſego niechćieli ná to pozwolić/ zákłádáiąc ſie práwy y przywileymi ſwemi BielKron 306v; Ieſliżeś ſtanu nisſzego á nie przełożoneś ná żadnym vrzędzie od Páná ſwoiego/ ſtárayże ſie ábyś był żyw pocżćiwym nábyciem ſwoim RejPos 61, 14, 264; RejZwierc 266; Toſz ſię y ná niżſze ſtany rozſzerzyło SkarJedn 363; ieſli [...] nie będą ſzláchćicy/ ále innégo nizſzégo ſtanu [inferioris ordinis et conditionis JanStat 377] SarnStat 408; ále o innych Duchownych nizſzégo ſtanu [inferioris conditionis JanStat 726] SarnStat 907.

Szeregi: »niższy a podlejszy« (1): przytym ták wielkich y zacnych ſtanow ludźie/ iáko też niżſzych á podleyſzych BibRadz *3v.

»niski a namniej sławny« (1): Humilis et minime generosus/ ortus. Niski á namniey sławny ród. Mącz 159c.

»niski i ubogi« (1): Loco obscuro tenuique fortuna ortus, Z niskiego y vbogiego ſtanu. Mącz 268d.

»(jak) wielki jako (tak) też niższy« (2): BibRadz *3v; Głośna ieſt wſzędy ſławá rozumu twoiego/ Iák v ſtanu wielkiego ták też v niſzſzego. RejZwierc 266.

»tak wyższy jako niższy« (1): A tu obácż thák z wyzſzych iáko z nizſzych ſtanow/ iáko to trudny węzeł ieſt RejPos 264. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w przeciwstawieniu 1 r.]

b. O pozycji to hierarchii; divulgatus, levis Mącz (100):
α. O ludziach; secundus PolAnt (63): Iá nędzny wſſego ludu nizſſy/ nie ieſtem dóſtoien poruſſytz tako ſwiętégo dziewitztwa OpecŻyw 5v; FalZioł V 90v; ConPiotr 30v; KromRozm I Mv; KromRozm III N8; GórnDworz G8v; Náznácżeni też ſą Arcybiſkupowie/ álbo Metropolithowie/ to yeſt przełożeni nád Biſkupy w powieciech. A záſię Biſkupom mieyſkim álbo nizſzym przydáni ſą inſzy Biſkupi RejPosRozpr c3v; BudBib 4.Reg 23/4; Bo iáſne ieſt piſmo/ iż tego niżſzv kapłani nie cżynili/ iedno ſami Apoſtołowie/ ná ktorych meyſcá Biſkupi wſtąpili. SkarJedn 235; By to co dzieſięc rownych ſobie poſtánowi/ ieden/ imże rowny/ ábo ieſzcże niżſzy/ rozpáráć miał ſwiátby nigdy rządu niemiał. SkarJedn 296, 77.

niższy według czego [= pod jakim względem] (1): Ia y ocieć yednoſmy to ieſt wedluk boſtwa rowny ale nyſchy oicza wedluk człowieczeńſtwa. SeklKat O4.

niższy czym [= pod jakim względem] (2): Lecz ſam ołtarz ieſtći Pan Chriſtus/ pod ktorym ſą duſze świętych ludzi/ iż ſą niżſze mieyſcem y godnośćią WujNT 853; Aleś też godźien tego/ bo Cnotą nikomu/ A niewiem ieśliż niżſzy y zacnośćią domu. WitosłLut A5.

niższy w czym [= pod jakim względem] (2): OrzQuin V v; áby w dzielnośći nie był Achilla niſzſzy GórnDworz G8v.

W przeciwstawieniach: »(naj)wyższy (10), (naj)zacniejszy (2), najprzedniejszy, starszy, więtszy ... (na)niższy« [w tym: więtszy i zacniejszy (1), najzacniejszy i najprzedniejszy (2)] (15): GroicPorz aa4v [2 r.]; ále ktory miedzy wámi chce być naywyſſy/ niechay będzie naniſſſzy/ á kthory chce być Pánem/ niechay będzie ſlugą. KrowObr 29v; Y vczynićie Pan przednieyſzim á nie poſlednieyſzym / y będźieſz wyżſzy á nie niżſzy [eris duntaxat sursum et non eris deorsum] BibRadz Deut 28/13; wnet po Koronowániu ſwym/ z poſłuſzeńſtwem do Rzymu kożdy Krol Polſki ſłał/ czyniąc Papieżowi pokłon/ iáko niſzſzy wyſzſzemu/ á iáko Syn Oycu ſwemu OrzRozm D3, D3v; niechay to wié/ że oná [Litwa] áni Koronie Polſkiéy/ áni Litwin żaden/ by téż był nayzacnieyſzy y nayprzednieyſzy/ naniżſzemu Polakowi w niczym równym być nie może. OrzQuin Q3v; SarnUzn H3v; Toć ten ſtárſzy kto z vrzędu ſądźi/ á ten niżſzy ktory vrzędowi y ſądom iego podlega. SkarKaz 607b, 515a, 607b [2 r.]; SkarKazSej 676b.

Wyrażenie: »mało co niższy« (2): Vcżyniłeś go mało co nizſzym nád Anioły [minuisti eum breve quidam prae angelis] BibRadz Hebr 2/7, Hebr 2/9.
Szeregi: »mniejszy (a. mały) i (a) niższy (a. niski)« [szyk 2:1] (3): Mnimay być rzecż bárzo ſzkarádą y ſromotną tobie thák naiáſnieyſzemu Ceſarzowi [...] mnię máłemu á niskiemu [parvo et humili] thákowe rzecży ſláć HistAl C5v; będąc oni [...] w vrzędźiéch ſwych niżſzymi itéż mnieyſzymi OrzQuin V v; ieſli ieſt więtſzy y nawyſzſzy Ociec/ tedyć iuż musi być bez pochyby Syn mnieyſzy y nizſzy? SarnUzn H3v.

»niższy i podlejszy« (2): Acż y wtym pokorę ſwoię namilſza Pánná pokázuie: gdy ták wielką będąc/ á ták daleko niżſzego y podleyſzego nád ſtan ſwoy mężá máiąc: ták go cżći SkarŻyw 244; SkarKaz 515a.

»niski, pospolity« (1): A czy zloczinczi kthorzi tho poczinyly bandoly ſznykthorich paniſth abo ſznyſchich poſpolythich lyvdzy. LibLeg 11/141v.

»naniższy i nauboższy« (1): pożądał tego od wſzego narodu ludzkiego/ pocżąwſzy od nawyſzſzych krolow/ áż do nanizſzych y nauboſzſzych ogrodnikow LeszczRzecz A2.

»od nawyższego do naniższego, (i) najwyższy i najniższy« (3:1): W pierwſzey wypiſałem o Perſonách Sądowi przynależących/ począwſzy od nawyſzſzey áż do naniſzſzey GroicPorz C, h2v; LeszczRzecz A2; żeby káżdy cżłowiek/ y naywyſzſzy/ y nayniſzſzy/ miał go w wielkiey cżći/ y powádze. GórnDworz Ii2v.

»ważny albo niski« (1): áby práwá á vſtáwy ſwe mieyſcá miáły/ á nie bacżono ná perſonę áni krewnośći/ ieſli ważna álbo niſka/ ieſli bogáta álbo vboga/ ieſli Ráycá álbo Plebeuſz/ żadnego práwem nie minąć. BielKron 105.

αα. W funkcji rzeczownika; minimus HistAl; infimatis Mącz; inferior Modrz (25): Ktorzy niżſzych nie wzmagáią/ Vpadáć im dopuſzcżáią. Sámi więc brzemioná noſzą/ Acż nie rádzi ále muſzą. BierEz S3v; BielŻyw 5; prozną chwałą powodzony/ barzo niskich ſpráwy wzgardza HistAl C5v; OrzRozm D3v; GrzegRóżn D2; Obtinere locum infimum civitatis, Ieden z nayniſzſzych być/ naypodleyſzą doſtoyność w mieyście otrzimáć. Mącz 447c, [169]d; RejZwierc B3v; że Papieżá/ y inſze przełożone/ niżſzy vpomináią y ſtrofuią WujJud 128; SkarJedn 77; SkarŻyw 284; Praeficio ‒ Nad miſzimi [!] przekładam. Calep 832b; Praerogativa ‒ Przodek nadniſsimi. Calep 838b.

W przeciwstawieniach: »(naj)wyższy (4), barzo wysoki, zacny, zwierzchny ... niższy« [w tym: zwierzchny i zacny (1)] (6): HistAl C5v; bo nieprzyśięga żaden/ iedno álbo rowny rownemu/ iáko Krolowie ſobie w przymierzu przyśięgáć zwykli: álbo niſzſzy wyſzſzemu/ iáko poddáni przyśięgáią Krolowi: ále wyſzſzy niſzſzemu nigdy nieprzyśięga. OrzRozm I4v, D3v; ktemu nośi Polak świétny piérśćień złoty/ to ieſt/ ſzláchectwo/ którym naywyżſzy niżſzemu równy w Polſzce ieſt OrzQuin P4; Záś z iąwſzy z bogáctw ludźi bogátych gorne mnimánie/ z narodu ślácheckiego nádętość y wyſoką myśł [!] z moznieyſzych pychę/ porownáią śię zwierzchni y zacni z niżſzemi ModrzBaz 19.

Przysłowia: Niżſzemu krzywdy nie cżyń. BierEz H3.

(marg) Rogando cogit, cum rogat potentior. (‒) A ieſt o tem poſpolita powieść: Przymuſza niżſzego wyżſzy gdy go prośi. ModrzBaz 88v.

Szeregi: »niższy i poddani« (1): bo gdy oni Bogá ſię boią/ á woley iego ſłuchaią/ y zákon iego pełnią: káżdy ſię ich teſz nieprzyiaćiel bać/ y niżſzy y poddáni ſłucháć ich muſzą. SkarŻyw 501.

»tak(o) wysoki (a. wyższy), jako (i) niski (a. niższy)« (3): Toć wam przykázuię wſzytkim/ Ták wyſokim iáko niſkim: Byśćie mi dáli pobory BierEz F; ForCnR D4v; To ieſt, y wyſſzy y nizſzy niechay chwalą pa na [!] boga. WróbŻołt kk7v.

β. O pojęciach i rzeczach (37): Páńſtwo iego nic nie niżſze/ A ieſzcże nad twoie wyżſze. BierEz G2, S2; Wſſelki ſluga boży dobrze może bytz rżecżon podolek/ abo niżſſa cżęſtz odzieniá Iezuſa milégo/ a to dlá niſkiégo domnimaniá ktoré dzierży o ſobie. OpecŻyw 45; ábowiem ty rownie każdemu práwo dzierżyſz ták miłemu człowiekowi iako naniſſemu zwierzęćiu. RejPs 53v; Máłom powiedział/ bo dla zacnośći tych kxiąg/ wſſeláka chwałá ich niżſſa ieſt. Leop *B4v; ktorych [białychgłów] cnotá/ tákież y doſtoyność nic niſzſza nie ieſt doſtoynośći męſzcżyńſkiey. GórnDworz V2; KochDz 106; GrabowSet K; SarnStat 849.

W przeciwstawieniach: »niższy (a. niski) ... (naj)wyższy (a. wysoki) (4), niebieski, zwierzchni« (6): TarDuch 35v; BielŻyw 10; Ale rádſzey ſiądź ná niżſzym mieyſcu/ á goſpodarz obacżywdzy onę bácżność thwoię/ káżeć ſie pomknąć ná wyſzſze mieyſce. RejPos 227; KuczbKat 100; ModrzBaz 9v; SarnStat 155.

Wyrażenia: »niższa część człowiecza, dusze« (1:1): ćiáło y niżſza część człowiecza pobudza w nim rozmáite y przećiwne ſobie chćiwośći/ żądze y namiętnośći przećiw rozumowi WujNT 546, 546.

»(na)niższe, niskie miejsce« = miejsce skromne, podrzędne, mało znaczące w hierarchii [szyk 9:1] (9:1): iako pán Iezus ſiedzi na niſkiém mieſtzu/ nie miedzy cżelnymi. OpecŻyw 40v, [34]v; yż ſłożył moczarze z vrzędu/ á dał im ná niżſze mieyſce/ to ieſt kátoſtwo ktore ná niżſze mieyſce ieſt. BielKron 214v; Ale gdy będzyeſz wezwan/ á przydzyeſz ná mieyſce wezwánia ſwego/ idźże á vſiądź co ná nizſzym mieyſcu RejPos 225; A ná to pomniąc/ áby ſie thu káżdy zá żywotá ſwego ćiſnął co do nanizſzego mieyſcá w ſercu ſwoim RejPos 227v, 225, 227, 227v [2 r.].

»niższego prawa będący« = człowiek niższego stanu (2): vkrzywdzonému mieſczáninowi w Rádźie mieyſckiéy/ álbo wysſzégo y nisſzégo práwá będącému/ facultas dochodzenia ná gwałtowniki ma bydź táka/ iáka ſzláchćicowi ex iuris qualitate ſłużyć zwykłá. SarnStat 504 [idem] 962.

»rzeczy niskie (a. niższe)« (3): Iezu ktoris na krziżu powyſſzony miedzy niebem y ziemią wiſzącz niſkie rzecży z niebieſkiemis złącżył. TarDuch C5v; Tego to Chilona pytał (iako piſze Laertius) Ezop poeta, czoby poſtanowił Iupiter na niebie, odpowiedział, wyſſokie rzecży poniża, á niſkie powyſſza. BielŻyw 10; Co też S. Dionyſius iáwnie pokázuie kiedy powieda/ iż rzecży zwierzchnie/ przez żadne podobieńſtwo rzecży niżſzych poznáne być niemogą. KuczbKat 100.

»(naj)niższy stopień« = inferior gradus Modrz (3): SarnUzn F4; á wſtępuiąc wyſzſzej/ zoſtáwi gorące żądze ſmyſlow zá ſobą/ iáko nainiſzſzy ſtopień v thego ſchodu/ kthorym doiść ieden może prawdziwey miłośći. GórnDworz L13v; ModrzBaz 9v.

»niski (a. niższy) urząd« = mające mało uprawnień, podrzędne, wzgardzone stanowisko albo funkcja; levissimus magistratus Mącz [szyk 2:2] (4): Mącz 511d; Syn Boży ieſt Bogiem prawdziwym [...] A iże też ieſt cżłowiekiem y Poſrzednikiem náſzym/ á ten vrząd niſki wziął ná ſię SarnUzn F4; TAk rozumieią mądrzy Práwnicy: nim nisſzy vrząd, tym ſie do práwá práwnégo bárźiey przywięzuie: A nim wysſzy vrząd, tym ſie do ſpráwiedliwośći iest wolny gárnąć, niéco vchyliwſzy práwá. SarnStat 155; SkarKaz 458.

Szeregi: »głowny z niższym« (1): A ma to Páńſtwo w ſobie poczytáiąc głowne Zamki z niżſzymi poſpołu KwiatOpis D2.

»podły a niski« (1): Levissimus et divulgatissimis magistratus Barzo podły á niski vrząd. Mącz 511d.

»niższy, (i, albo też) wyższy; od najwyższego aż do najniższego« [szyk 4:1] (4;1): czo moze mocz nyſſza to może y vyſſza PatKaz I 4v; FalZioł [*7]; Vrżąd od naywyzſzego począwſzy/ áż do naynizſzego/ tęn miałby rozumian bydź zá complicem, że nie poimał. GórnRozm I3; SarnStat 504, 962.

»niski (a. naniższy) i wzgardzony« (2): OpecŻyw [34]v; Smieią ſię vrzędu [celnego] ták niſkiego y wzgárdzonego/ y ták ſumnieniu ćięſzkiego/ bez wſtydu domagáć SkarKaz 458a.

[Wyrażenie przyimkowe: »z niska«: Ktorzy to z Bogá y s Prawdy iego (nie s ſwych y z inſzych zaſług y godnośći) máią iż Práwdę znáią/ [...] K cżemu też odrodzeni nie zniſká ále zwyſoká/ nie z Ziemie ále z Niebá/ nie s Ciáłá/ ále z Duchá Bożego [...] ná wieki bywáią. WiśnOkaz 523 (Linde).]
4. O wartościach abstrakcyjnych, niewymiernych liczbowo (umysłowych, moralnych) i ludziach, nosicielach tych cech (39):
a. Z kwalifikacją pozytywną; pokorny, skromny, umiarkowany; humilis PolAnt, Modrz, Calep, Vulg; bassus BartBydg (26): BartBydg 18; Humilis ‒ Nisky, pokorny. Calep 491b.
α. O cechach, pojęciach abstrakcyjnych (16):

W połączeniach pleonastycznych (7): Vpros nám iuż wielebná panno z grzéchow powſtanijé/ boga gorącé rozmyſlanijé/ niſkié vpokorzenijé OpecŻyw 190; wpokorze przećiw wſzytkim powolność/ y niſkie káżdemu vſługowánie SkarŻyw 371, 354; W niſkiey ſkruſze ſumnienie Wzniećiſz w mym duchu dobrym GrabowSet Fv; Iż k tobie krzycży/ ma pokorá niſka. GrabowSet T2; SkarKaz 160a, b.

Wyrażenia: »postawa niska [= niewyniosła, skromna]« (o postaci chleba ‒ przemienionego Boga) (1): Ia ſię też tą oſobą chlebá/ ták podłym odźienim twoim y poſtáwą niſką twoią/ którą dla mnie bierzeſz nie gorſzę/ ále bárzo zá nię dźiękuię. SkarKaz 160b.

»reguła pokorna albo niska« (1): po národzeniu Páná náſzego [...] Tyſiąc y ſiedmnaśćie lat/ [...] Henrycus eſarz [...] niktore ludzi ſwowolne y niepoſluſzne wygnał [...] oni tedy wygnáni ludzie/ [...] ſobie Zakon álbo regułę wymyſlili/ ktorą Regułę pokorną álbo niſką názwáli. KrowObr 133v.

»niskie (o sobie) rozumienie, domnimanie« (2:1): OpecŻyw 45; Ná niſkim o ſobie rozumieniu nikt nie przegra. SkarKaz 83b [idem] 83b marg.

»szczęście niskie« = szczęście proste, polegające na umiarkowaniu i spokojnym zadowoleniu (1): Sczęśćia niſkiégo beſpieczny żywoćie/ Sczęśliwy ieſteś káżdy którégo ćie Nie w wielkim gminie ni w gniaźdźie wyſokiem Bóg poſtánowił y ſwym ſtrzeźe okiem. ZawJeft 24.

»prosta i niska wymowa« = dostępny, zrozumiały język, styl (1): A Bozka Duchá ś. náuka/ [...] o ſłowá nie dba/ y owſzem proſtą y nizką wymową wielkość y máieſtat prawdy ſwey pokrywa SkarKaz 122a.

Szeregi: »(albo) pokorny albo niski« [szyk 1:1] (2): A ktoż tákim ieſt/ iáko Pan Bog náſz? ktory mieſzka ná wyſokośći/ á ná poniżone rzecży/ ocży ſpuſzcża ná niebie y ná źiemi. (marg) Poniżone to ieſt álbo niſkié/ álbo pokorne. (–) LatHar 334 marg. Cf »reguła pokorna albo niska«.

»prosty i niski« (1): SkarKaz 122a cf »prosta i niska wymowa«.

W przen (1): PAwle/ niebądź ták wielkim pánem do ſwéy śmierći/ Byś mię kiedy znáć niemiał/ choć w téy niſkiéy śierći. Bom ia tobie rad ſłużył ieſcze w ſtanie mnieyſzym KochFr 103.
β. O ludziach, nosicielach cech (8): Acżkolwiok tako ſwiętego żywota była/ wſſakże ſie między wſſytkimi cżynila nániſſá. OpecŻyw 2v.

W przeciwstawieniu: »wysoki ... niski« (1): SkarŻyw 32 cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »w pokorze niski« (1): Chcżeſzli być w cnotách wyſokim/ bądz w pokorze niſkim/ ná wyſokie páłace/ kopay głębokie [!] fundámenty. SkarŻyw 32.
Szereg: »niski i prawie pokorny« (1): Iákoſz był wielce ſam v śiebie niſkim y práwie pokornym á ku bliżnemu barzo miłośćiwym y łáſkáwym. SkarŻyw 117.
αα. W funkcji rzeczownika; humilis PolAnt, Modrz, Vulg (5): OpecŻyw 19; Ale który poćieſza niſkie/ poćieſzył nas przyśćiem Tytowym. BudNT 2.Cor 7/5[6].

W przeciwstawieniach: »mocarz (2), wysoki ... niski« (3): Bo wyſoki (ieſt) Iehowá/ lecż ná niſkiego pátrzy BudBib Ps 137/6; ModrzBaz 58; Złożył (marg) Stárgnął. G. (‒) mocarze z ſtolice/ á podwyżſzył niſkie (marg) pokorne. (‒) WujNT Luc 1/52 [przekład tego samego tekstu ModrzBaz].

b, Z kwalifikacją małej wartości; nieszlachetny, zły, przyziemny, doczesny, mało ceniony, poniżający (13):
α. O cechach (10): Pusillanimis, Niskiego vmysłu, wſtydliwy/ nieśmiáły Mącz 332d; Był vrody wyſokiey/ [...] wielkiego vmyſłu/ y sercá wyſokiego/ ták iż nigdy nic niſkiego nie myſlił StryjKron 607.

W połączeniu szeregowym (1): Philozophia y mądrość świecka/ máiąc rzeczy nizkie/ máłe y niepewne/ ſłowy długimi y wydwornymi nágradza/ y vdátną ſię czyni. A Bozka Duchá ś. náuká/ máiąc rzeczy bárzo wielkie/ wyſokie/ prawdźiwe y niepoięte/ o ſłowá nie dba SkarKaz 122a.

W przeciwstawieniach: »niski (a. niższy) ... barzo wielki, wyższy« (2): przemieniáiąc niżſzé w wyżſzé/ miérźióné w miłé/ wzgárdźóné w zacné/ á przeklęté Kśiążęcé imię/ w błogoſłáwióné imię Królewſkié. OrzQuin Q; SkarKaz 122a.

Wyrażenie: »niskie rzeczy« = rzeczy ziemskie, przyziemne [szyk 2:2] (4): wyſoko ten Orzeł lata/ mego á twego tho ieſt tych rzeczy niſkich niebaczy OrzRozm T; BielKron 459; RejPos 305; SkarKaz 122a.
Szeregi: »niski a doczesny« (1): abychmy cię zrozumieli [...] a opuſciwſſy ty: niskie a doczesne roskoſſy tylko ciebie ſamego pana ſwego ktoryś ieſt wiekuiſte kochanie naſſe: naſladowali RejPs 80.

»niski i niewiele sławy mający« (1): Praca tá/ ácż nie ieſt ták świetna/ y záleceniem dowćipu wielkiego vdátna/ y od ktorey podomno iáko od niſkiey y niewiele ſławy máiącey/ wiele vcżonych vćiekáło SkarŻyw A2.

»niski a (i) podły« [szyk 1:1] (2): BielKron 459; káżdy z nich pierwſzy chce być do nog vmywánia/ y do innych podłych y niſkich poſług ReszList 168.

»prosty a barzo niski« (1): iż on ku dziwnym ſpráwam ſwoim/ proſte á bárzo niſkie rzecży w mnimániu ludzkim záwżdy obieráć racżył RejPos 305.

β. O ludziach (3):

W połączeniach szeregowych (2): áby ták zacne przełożeńſtwo ku ſpráwie Rzecżypoſpolitey nie przychodziło ná niſkie/ grube/ á nicżemne ludzi BielKron 124v; [Piotr] pátrząc teſz na ſię iáko był wzgárdzonym/ niſkim/ y grzeſznym cżłekiem SkarŻyw 596.

Szereg: »podły a niski« (1): V ludzi świeckich/ iáko mowi S. Ambroży/ ći zá podłe á niſkie pocżytáni ſą/ ktorzy o cżeść y o ſławę y o bogáctwá/ żywotá tego śmiertelnego niedbaią. SkarŻyw 473.
5. Uniżony, pokorny, mało znaczący (przeważnie w konwencjonalnych zwrotach grzecznościowych, w zakończeniach listów, dedykacjach) (42): iáko ſie W.K.M. wtákich rzecżách/ kocháć/ y iáko wielkie dobrodzieyſtwá/ naniżſzemu zakonowi náſzemu y znácżne krolewſkiey łáſki ſwey przyiázni/ pokázowáć racżyſz. SkarŻyw A2v.
Wyrażenia: »naniższy bogomodlca« (2): zá to my naniżſzy bogomodlcy W. K. M. z inemi wſzytkiemi/ iego łáſki proſiem. SkarŻyw A2v, A2v.

»naniższy (wierny) poddany« (4): SkarŻyw A2v; Wáſzéy Król: M. Nanizſzy wierny poddány Ian Iánuſzowſki. OrzJan 4, 4; SiebRozmyśl [A3].

»pokłon, pokłona, ukłon (barzo) niski(-a) (a. naniższy)« [szyk 4:4] (4:2:2): OpecŻyw 174v; iż tákich wiele ieſt łudźi/ ktorzy co od Bogá máią/ nie rádźi z miłoſći Krzeſćiáńſkiey bliźniemu vżyczáią/ iedno zá vkłony bárzo niſkimi/ y zá dáry wielkimi. GroicPorz B4; Ten vcżyniwſzy niſką pokłonę/ dzierżał rękę práwą na pierſiách BielKron 331v, 329v; SkarŻyw 483; Táka wiárá y wyznánie przywodźi mię do niſkiego bárzo pokłonu SkarKaz 160a, 160a marg; Bych vcżynił od nich twey Miłośći Pokłon niſki według doſtoynośći RybWit Cv.

»powolności naniższe« (1): Pánu ſwemu M. powolnośći naniżſze zálecáiąc/ wſzego dobrá winſzuie. KlonKrGum ded Av.

»nanizszy sługa, służebnik, służka« [szyk 13:7] (16:3:1): V. C. M. nanysszi ſſluzebnyk Iacub Vylamowszkj LibLeg 9/54v; GroicPorz B2; KrowObr A2v, 206, 240v; GórnDworz A3; PaprPan A3, B2; ReszList 188; KochPropKKoch 4; PaprUp A2v; LatHar 565; Proſzę tedy vniżenié W. K. M. ábyś W. K. M. z miłośćiwą łáſką té małé kśiążeczki odemnie naniżſzéy ſługi ſwéy przyiąwſzy/ mnie Miłośćiwą Pánią bydź raczyłá SiebRozmyśl [A2]v, [A2]v; Iákoż o to proſzę Wáſzmośći pokornie: Naniżſzy ſłużká W. M. ſwego M. Páná. Thomás Benedictides Gumowſki á Ciechanow. KlonKrGum Av; CzahTr A4; Sługá naniżſzy dobrego zdrowia z wſzelákimi poćiechái od Páná Bogá wſzechmogącego/ wiernie mieć ná czáſy potomne życży. PaxLiz A2, A2v, A3v; Cżáſem ſię też ſługámi cżynią naniżſzymi. KlonWor 54.

»służby naniższe« [szyk 2:2] (4): KochWrJan 17; A zátym iuż naniżſzé ſłużby moie w miłośćiwą łáſkę W. K. M. zálécáiąc pilnie proſzę SiebRozmyśl [A3], [A2]v; Oddawam ſię przytym ſłużbámi memi naniżſzemi powinney y Miłośćiwey łáſce W. M. mego Mćiwego Páná CzahTr A4.

Szeregi: »naniższy i pokorny« (1): W. K. M. mego Miło: Páná. Naniżſzy y pokorny Kápłan y ſługá X. Piotr Skárgá Societatis IESV SkarKaz )(4v.

»powołny i naniższy« (1): Láſki Bożey pokoiu y wſzego dobrego/ w Pánie Iezu Kryſtuſie/ powolny y naniſſſzy ſlugá Boży życży/ Marćin Krowicki. KrowObr A2.

»ubogi i naniższy« (1): mnie vbogiego y naniſſſzego ſlugę Páná Iezu Kryſtá vkrzyżowánego/ [...] nazwał Apoſtátą KrowObr A2v.

W przen (1):
Zwrot: »nie folgować niskiemu w ukłonach kolanu« = kłaniać się nisko (1): Cżerſtwo witay/ vderz cżołem Pánu/ Nie folguiąe niſkiemu w vkłonách kolánu. RybWit B3v.
6. O głosie, mowie, dźwięku: mający małą częstotliwość drgań, gruby; imus, submissus, suppressus Męcz (5): Oratio suppressior. Nieco niſzſza. Mącz 321c.

W połączeniu szeregowym (1): Muzyká z ſześći y ośmi głoſow ſkłádána/ ma w ſobie rożne głoſy: wyſokié/ niſkie/ mierne. SkarKazSej 676b.

Wyrażenie: »niski, naniższy głos« [szyk 3:1] (3:1): Imus sonus, Naniſzſzy głos/ Bás. Mącz 166d; Submisse dicere. Niskim głoſem mówić. Mącz 227b, 321c; SkarKazSej 676b.
7. Znajdujący się w dalszej partii tekstu, wymieniony poniżej, poniższy [comp] (3): Pioſnká tá ieſt w tym niżſzem. 32. Kápitulum. BibRadz I 118d marg; á wſzákże/ w tych rzeczach/ człowiek niebiegły/ lepſzą náukę z piſmá niſzſzego poymie. SienLek 35, 136v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): bo mówiémy niżéy/ nie niſéy: ztądże niżſzy/ nie nisſzy. JanNKar F4; Calep 532b.

Synonimy: 1. krotki, mały, niewielki, niewysoki; 2. dolny, głęboki, nadolny, niżny, piekielny, podziemny, spodni; 3. nieślachetny, podły, pospolity, pośledni, wtory; 4. nikczemny, podły, pokorny, skromny, umiarkowany; 5. pokorny, uniżony; 6. gruby.

Cf NISKOLOTNY, [NISKOZIEMNY], NIŻNY

BK