Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NOCNOBIEGAJĄCY

Następne hasło: [NOCOBŁĘDNY] »

NOCNY (190) ai

-c- (158), -cz- (31), -ć- (1).

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	nocny	f	N	nocnå	n	N	nocn(e)
	G	nocnégo		G	nocnéj		G	nocn(e)go
	D	nocnemu		D	nocn(e)j		D
	A	nocny, nocn(e)go		A	nocną		A	nocn(e)
	I	nocnym		I	nocną		I	nocnym
	L	nocnym, nocn(e)m		L	nocn(e)j		L	nocnym, nocn(e)m
	V	nocny		V			V

pl
N	m pers	nocni
	m an	nocni
	subst	nocné
G		nocnych
D		nocn(e)m
A	m an	nocn(e)
A	subst	nocné
L		nocnych
V	subst	nocné

sg m N nocny (17). ◊ G nocnégo (20); -égo (2), -(e)go (18). ◊ D nocnemu (2). ◊ A nocny (5), nocn(e)go (1). ◊ I nocnym (7). ◊ L nocnym (2), nocn(e)m (1); -ym Leop; -ym : -(e)m BudBib (1:1). ◊ V nocny (2). ◊ f N nocnå (20). ◊ G nocnéj (9); -éj (3), -(e)j (6). ◊ D nocn(e)j (1). ◊ A nocną (10). ◊ I nocną (7) [w tym: -a (1)]. ◊ L nocn(e)j (1). ◊ n N nocn(e) (6). ◊ G nocn(e)go (4). ◊ A nocn(e) (5). ◊ I nocnym (2). ◊ L nocnym (7), nocn(e)m BudBib (2). ◊ pl N m pers nocni (4). m an nocni (cum sb krucy, psi) (2). subst nocné (24); -é (4), -(e) (20). ◊ G nocnych (5). ◊ D nocn(e)m (1). ◊ A m an nocn(e) (cum sb robaki) (1). subst nocné (18); -é (4), -(e) (14). ◊ L nocnych (3). ◊ V subst nocné (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „noc” ‘czas od zachodu do wschodu słońca’ (190)

Przymiotnik od „noc” ‘czas od zachodu do wschodu słońca’ (190):

1. Odnoszący się do nocy, dotyczący, właściwy nocy; nocturnus Cn (187): Conticinium, Nocne umilknienie gdy nawiętſzi pokóy yeſt. Mącz 438c; Trżebáby wſpomnieć niektore obrżydłośći [...] gdy iedęn drugiemu cudze nocne powieda taiemnice. GórnRozm L2v; Calep 705b; GrabowSet M2.

W charakterystycznych połączeniach: nocna(-e) cichość, gwiazda, tajemnica, umilknienie.

Wyrażenia: »chwila nocna« = noc (1): Słońcu dźień/ chwilę kśiężycu dáć nocną [...] Twych to rąk władza/ twoie włąſne [!] Boże To ſpráwy GrabowSet V4v.

»nocna ciemność« = obscura nox HistAl; noctis tenebrae Vulg [szyk 15:4] (19): A ták odpędziwſſy nocne ćiemnoſći nieprzeſtáwaymy cáły dzień wyſláwiáć dobrodzieyſtwá páńſkiego RejPs 64, 114v, 155v, 212; á iuż przychodziłá cicmnoſć nocna/ a ſtądże wielkoſć wozow oſtrych ktore ná zad vciekáły/ nie zlicżne Perſy porażáły HistAl F4; LubPs ee5v; KrowObr 88; Leop Prov 7/9; ModrzBaz Stryj ¶2v; KochPs 113, 203; KochPieś 9; ArtKanc F4, T6v, T13; ZawJeft 14; LatHar 68, 517, 597.

»nocne cienie« [szyk 4:1] (5): StryjKron 632; NOcne ćienie cżarną bárwą świát okryły/ Wſzytki rzecży wſzędzie ſię vpokoiły. WisznTr 30; KochPieś 24; GrabowSet F3, X.

»czas nocny« = nocturnum tempus Mącz [szyk 16:7] (23): ZapWar 1508 nr 2045, 2053, 2054, 2055, 2056 (11); RejPs 206; LibMal 1550/155v; Mącz 252a; á gdy cżás nocny ná odpocżynienie przychodził: położyli ſię w polu y ſpali SkarŻyw 356; KochPhaen 6, 8; Ach cżęſto ſie tráfia/ co we dnie myślimy/ To nocnego cżáſu záś we ſnie widzimy. WisznTr 30; ArtKanc T5; chwały twey/ dźień będźie pełen/ y cżás nocny. GrabowSet V2v; LatHar 304, 316; SkarKaz 608a.

»ćma nocna« = mrok, ciemność [szyk 2:1] (3): PatKaz II 82v; KochPs 155; Idź gdźie ćię nogi/ y wiátry powiodą Zá tą życzliwéy ćmy nocnéy pogodą. KochPieś 50.

»godzina (dzienna i) nocna« = hora noctis HistAl (4): Ligurgowi żal vcżynił. [...] Krolewſkiego kurá zábił: W ktorym sie on bárzo kochał/ Iż mu godziny nocne piał. BierEz G2v, H3v; HistAl A7v; WujJud 194.

peryfr. »nocna jasność« = księżyc (1): Noctiluca, Xięźic/ nocna yáſność. Mącz 252a.

»miesiąc nocny« = księżyc (1): Pan vſtáwicznie będźie przy boku twoim/ [...] Ze ćię áni w dźiéń ſłońce gorące przéymie/ Ani źimno mieśiącá nocnégo zéymie. KochPs 187.

»nocna(-e) obłuda (a. obłudność), pokusa, straszydło, jędza« = nocne widmo, duch, upiór, czarownica; larva Mącz, Calep; lemures (pl) Murm, Calep; lamia Mącz [szyk 7:2] (4:2:2:1): Murm 13; Mącz 183b [2 r.] 184d, 188c; SkarŻyw 226; Calep 583a, 590a; Sny od nas oddal ſzkodliwe/ Nocne obłudy zdrádliwe: Nie day ćiał náſzych cżyſtośći/ Szátáńſkiey plugáwić złośći. LatHar 63.

»nocny obyczaj« [w tym: nocnym obyczajem (4)] (5): Powyedzial yſch przed dwyema Nyedzielyamy v czvdnyka wſtodolie nocznim obiczaiem 3 hellie vapna vkradl LibLeg 1544/80v, 1549/150v, 1552/171, 1554/186; KlonWor 56; [żałował się na poddanego [...] Jego KrólewskiejMości o zabranie nocnym obyczajem poddanego jegomości pana Adryjana Wiktora ze wszystką majętnością tego poddanego KsięgaSądIwk 69].

»pociemek nocny« (1): I vyzrzałem [...] młodzieńca [...] Idącego vlicą wedle węgłá iey/ á drogą (ku) domowi iey ſzedł. Mrokiem wiecżor/ w poćiemku nocnem [in nigredine noctis]/ y w zámierzknieniu. BudBib Prov 7/9.

»nocna poświata od miesiąca« (1): Noctiluca – Noczną poſwiata od mieſiaca, miesiacz. Calep 705b.

»nocna rosa« (5): Non nocebitur ei nocturnis roribus, Nie mu ſzkodźić nie będą nocne roſy. Mącz 248d; KochPs 93; KochFr 125; Z twéy łáſki/ nocna roſá ná mdłé źiołá pádnie/ A zágorzáłé zbożá/ deſcz ożywia ſnádnie. KochPieś 72 [idem] ArtKanc P14.

astron. »rowność dzienna a nocna« = zrównanie dnia z nocą (1): Aequinoctialis, Co ku rownośći dzienney á nocney zależy. Mącz 4c.

»nocną rzeczą« = po złodziejsku (3): anym yemv wszyal trzech cop przesz szyedmy groszy skaleth(ą) y [...] obyczayem szlodzyeyskyem y noczna rzecza ZapWar 1523 nr 2296, 1521 nr 2270, 1546 nr 2621.

Szeregi: »dzienny i (a) nocny« (3): A niektorzy z nich cżterdźieśći godźin dźiennych y nocnych w dźień ſwoy policżáią. WujJud 194; LatHar 301. Cf »rowność dzienna a nocna«.

»nocny a skryty« (1): Aczkolwyek thego nycznal abi pſſenyczą omyenyona ſſam vkradl lyecz yſch powyedzial ze od pyotrka nyeyakyego splewiſk Nocznym a skrithym obyczayem oney doſtal LibMal 1552/171.

W przen (1): To téż nocny przewodnik/ świécá opalona KochFr 110.

a. Zdarzający się w nocy (26): FalZioł I 35a; RejPs 190; LubPs eev; áby były przenieſione kośći krolow náſſych: y kośći oycow náſſych z mieyſcá ſwego. A oto porzucone ſą ná gorącu ſlonecżnym/ y ná mroźie nocnym [in gelu noctis] Leop Bar 2/25; Ieſliby kto miedzy wámi był nieczyſtem z iákiey nocney przygody [ob accidens noctis]/ tedy wynidź ma zá oboz á nie ma ſie tám wrácáć. BibRadz Deut 23/10; Mącz 468c; BudBib Ion 4/10, Bar 2/22; Nocne biegánia y wołánia [Nocturnae discursationes et vociferationes]/ imo to/ iż vcżćiwym obywatelom pokoy y odpocżywánie przekażáią/ obracáią śię też w wielkie zgiełki pokoiowi mieyſkiemu przećiwne ModrzBaz 36; Oczko 29; SkarŻyw 397; Ieſcze od wieczornéy zorze/ Ciérpię nocné niepogody: Vżáłuy ſye moiéy ſzkody. KochPieś 24; ZawJeft 7; GrabowSet M4.

W charakterystycznych połączeniach: nocna(-y, -e) mgła, mroz (2), niepogoda, niepokoj, przygoda, wołanie (2), zimno.

Wyrażenia: »nocne dłabienie« (1): Nocturnae suppressiones, Nocne dłabienie/ gdi ſie komu we ſnie widźi yáko by był duſzón/ dłabión. Mącz 321c.

»fantazmy [= urojenia, przywidzenia] nocne« (1): Pothym gdy [Azenagi] vyrzeli ludźi przy nich [okrętach] białe ſobie nie rowne/ mnimáli być iákie fántázmy nocne/ tho ieſt obłudy BielKron 450.

»nocne gabanie« = pokusa cielesna [szyk 2:1] (3): Potym ieſzcże cżárt drugi raz ią nocnym gábánim ſkuśił/ y vkazał ſię iey w oſobie onego oblubieńcá/ iákoby ią z klaſztoru brał. SkarŻyw 225, 225 [2 r.].

»nocna potrzeba« = eufeministycznie: stosunek cielesny (1): ieſli [chory] zonę do poſługi przywiózł/ niechay ią łóżko rozgrániczy gdyż do nocnych potrzéb/ ná ten czás przez vłómku zdrowia/ ſłużyćby nie mogłá Oczko 28.

»(prze)strach nocny« = incubus Mącz; timor in noctibus PolAnt; formidamen Calep (6): Kiedy [crisolitus] bywa w złoto w prawiony/ tedy przeciwi ſie ſtrachom nocznem/ dawa mądroſć y cżeſć/ ſzaleńſtwo odpądza. FalZioł IV 51b; LubPs V; Mącz 70c; BudBib Cant 3/8; Státecznośc iego/ tarcz/ y puklérz mocny: Zá którym ſtoiąc/ ná żaden ſtrách nocny/ Ná żadną trwogę/ áni dbay ná ſtrzały/ Którémi śieie przygodá w dźiéń biały. KochPs 138; Calep 430b.

b. Dokonany, urzeczywistniony, wypełniony w nocy (43): Zátym rzekł iey mąż: Byłem złodzieiem/ á wſzytko co mam nábyłem zkradzieſtwá nocnego HistRzym 92; RejPos 176v marg; CzechEp 137; Y tám zárázem cżyni Bog exekucią/ biorąc zwierzchność w niewolą pogáńſką/ ták iáko kur z nocnego pośiędźienia ſwego bywa zbierány. PowodPr 74; KlonWor 1.

W charakterystycznych połączeniach: nocne(-a) kradziestwo, posiędzienie, zdobycz.

Wyrażenia: »czucie [= czuwanie] nocne« = vigilia Vulg [szyk 2:1] (3): Był ten święty [Piotr]/ w modlitwie/ w śpiewániu godzin/ w pſalmach/ w pośćiech/ w nocnjm cżućiu/ y podnoſzenim [!] myśli do Páná Bogá nieprzerobiony. SkarŻyw 471, 571; WujNT Cccccc4.

»dzienne i nocne godziny« = modlitwy brewiarzowe stanowiące codzienny kult publiczny Kościoła (tzw. oficjum) (1): Klerykiem zoſtał: świece w kośćiele zápalał: wodę y wino do Mſzey gotował: cżytał/ śpiewał/ dzienne y nocne godziny SkarŻyw 507.

»nocna(-y) modlitwa, pacierz« [szyk 2:2] (3:1): [Romualdus] Raz z iednym [uczniem] paćierze w ćiáſney celli mowiąc/ trzydzieśći kroć przez nocne paćierze/ wrzecży ná potrzebę/ á ono ná otárćie łez y vſkromienie płácżu wychodził. SkarŻyw 574; Modlitwy nocne/ po rozebrániu ſumnienia. LatHar Aaa3, 70; SkarKaz 609b marg.

»nocny scn« = somnus noctis PolAnt [szyk 3:2] (5): Popędliwość/ zawiść/ záfráſowánie/ wzruſzenie/ lękánie śmierći/ gniew/ nieprzyiazń y cżáſu odpocżynienia nocny ſen ná łożu/ tyć rzecży rozmáićie káżdego vmysł trapią. BudBib Eccli 40/5; KochPs 57, 137; KochTr 12; iż to ſą bábie bayki/ nocne ſny/ Aezopowe fábuły ReszPrz 84.

»straż nocna« = vigilia noctis PolAnt, Mącz, Vulg; vigilia Mącz, Modrz; custodia in nocte PolAnt [szyk 7:5] (12): MurzNT Matth 14/25; BibRadz Ps 90/4, Luc 2/8; Mącz 252a, 496a; ModrzBaz 115; Tyśiąc lat/ o niezmięrzony/ Z twoią wiecznóśćią [!] złożony/ Mniéy niż dźiéń wczorayſzy waży/ Mniéy niż chwila nocnéy ſtraży. KochPs 136; LatHar 123, 232; A byli páſterze w teyże kráinie czuiący/ y ſtrzegący nocne ſtraże nád trzodą ſwoią. WujNT Luc 2/8, Matth 14/25, Mar 6/48.

»widzenie nocne« = visio nocturna PolAnt [szyk 8:2] (10): Teżem widźiał w widzeniu nocnym/ á oto iáko ſyn cżłowiecży przychodźił ná obłokách niebieſkich BibRadz Dan 7/13, Iob 20/8, Dan 7/2, 7; BudBib Is 29/7, Dan 7/7, 13; CzechRozm 124, 161v; CzechEp 299.

»nocne wsta(wa)nie« = nocturna excitatio vel surrectio Cn (2): gdzie poſtem á vſtáwićżną [!] modlitwą y nocnym wſtawánim ofiárę Bogu cżyniąc/ [św. Antoni] przemieſzkiwał. SkarŻyw 56; LatHar 496.

Szeregi: »dzienny i nocny« (2): niechay będźie [serce moje] ſtrażą dźienną y nocną obtocżone/ z ſtrony wiekuiſtego dźiśieyſzey łáſki twoiey záchowania. LatHar 232. Cf »dzienne i nocne godziny«.

»wieczorny abo nocny« (1): Modlitwy wiecżorne ábo nocne/ po rozebrániu ſumnienia LatHar 70.

c. Działający, czynny w nocy; nocturnus JanStat (13): ComCrac 20; W Twárdéy kámiennéy wieży/ y zá troiſtémi Drzwiámi śiedząc Dánáé nieprzełomionémi/ Pod ſtrażą nieuſpionych Spártánſkich złayników/ Mogłá wiecznie nieuznáć nocnych wſzeteczników. KochPieś 36; Wſzákże wyymuiemy oné/ którym práwo niedopuſcza/ áby ie kośćioły miáły brónić/ iáko ſą nocni ſzkódnicy ná polu/ grunciéch/ rolách SarnStat 214, 182; KlonWor 30.

W charakterystycznych połączeniach: nocny rozbojnik, szkodnik (3), wszetecznik.

Wyrażenia: »nocna straż [= strażnicy]« [szyk 2:1] (3): mieli też [dozorcy domów] zwirzchność nád ſtrażą nocną [vigilibus]/ ktora pilnowáłá/ żeby złodźieie/ ábo inſzi ludźie źli ſzkody iákiey niecżynili ModrzBaz 35v; KochPs 194 [2 r.].

»nocny złodziej, sukniozdzierca, szukajło« [szyk 2:1] (1:1:1): SarnStat 182; Im bárżiey [!] ſię przypatrzam, tym mniey twarz człowieká Tego mi ſię podoba: dźiwna będźie ieſli Nie ieſt to ſukniozdźiercá nocny, álbo iáki Subtylny rzeżymiéſzek: [...] wierzę Ze ten ná krádźież dybie CiekPotr 67, 74.

eufem. »żołnierz nocny« = zdrajca (1): Niewinni ći/ twé to zbrodniá zdánié/ Którégo wſzytko mężtwo położoné w zdrádźie/ Zołniérzu nocny/ we dnie nie widáć ćie w zwádźie. GórnTroas 52.

W przen (1):

Wyrażenie: »nocna kukułka« = kobieta lekkich obyczjów (1): Day mi to moię ſerce, ieſli mię miłuieſz, Mowi nocna kukułká: ieſzcze o to cię proſzę Moie drogie oczeńki: A on: weźmi co chceſz CiekPotr 29.

d. Przeznaczony do używania w nocy (1):

Wyrażenie: »czepiec, [czapka] nocna(-y)« (1): Rzeczii Biale Krolewni Iei Mczi. [...] Pietnaſczie czepczow nocznich wiſziwanich WyprKr 106v; [Co gdy vſłyſzał Diaźyus/ wyſkocżył z łoża [...] y kwapiąc ſię nie wźiął odźienia/ iedno płaſzcż ábo opońcżą/ y cżapkę nocną BazHist 87 (Linde)].

e. zool. O zwierzętach prowadzących nocny tryb życia (17): Orzeł ten ná ſądzie śiedział/ Nietoperzá táko ſkazał: [...] Izby iedno w nocy latał/ A robaki nocne chwatał. BierEz Q4; Prot C4; Skoro wieczór/ ći zchodzą/ drudzy náſtępuią/ Wizytki/ iáko psi nocni/ vlice krzyżuią KochPs 86; Iáko gdy nocną ſowę wróble obacżyły/ Wnet ſwoim świerkotániem háſło vcżyniły. KmitaSpit A3; PowodPr 8.

W porównaniu (1): LubPs X3v cf »nocny lelek«.

W charakterystycznych połączeniach: nocny(-a, -e, -i) leopard, psi, ptactwo, robaki, sowa (2).

Wyrażenia: peryfr. »krol nocny« = lelek (1): TEgo ptaka [lelka] drudzy krolem nocznym zową, iż w noczy więczey latha paſtwy ſzukaiąez FalZioł IV 25d.

»nocny lelek« = Caprimulgus europaeus L.; ptak z rodziny kozodoi właściwych (Caprimulgidea) (1): Sſtałem ſie iáko Pelikan w pnſtyniách mieſzkáiący/ A práwie iák; nocny Lelek po puſtkach ſie kryiący LubPs X3v.

Zestawienia: »nocny kruk« = Nycticorax nycticorax (L.) (Rost); ślepowron, ptak z rodziny czapli (Ardeidae) o nocnym trybie życia; nycticorax Murm, Mącz; nocticorax Mymer¹; asio, corvus nocturnus Cn [szyk 4:2] (6): Murm 85; Mymer¹ 25v; Mącz 255d; LatHar 167 [2 r.]; Cáły dźień go [dłużnika] nie vyźrzyſz: w wiecżor ſię vkaże/ [...] gdy iuż ſłońce śiędźie: A zá ſłońcem kurowie vśiędą ná grzędźie: Gdy ſię ruſzą lelkowie/ y myſzy ſkrzydláte: Nocni Krucy/ Latáwcy/ y Sowy rogate. KlonWor 74.

»nocna mucha« = Lampyris noctiluca L.; świetlik świętojański, chrząszcz z rodziny omomiłkowatych (Cantharidae), mający na trzech ostatnich pierścieniach odwłoka organ świetlny, świecący o zmroku; cicindela, nitedula Mącz (2): Nitedula, Nieyáki rodzay máłych myſzek, też nocna muchá która w nocy ſwiećy. Mącz 247d, 52d.

»mucha nocna« = Hepialus F.; niesobkα, motyl z rodziny niesobkowatych (Hepialidae), lata o zmroku lotem wahadłowym, nazywany pospolicie ćmą; hepiolus Mącz, Cn; ignigena vermis, pyralis, pyrausta Cn (1): Hepiolus, Muchá nocna. Mącz 154d.

Szereg: »nocny a ciemny« (1): Przytym też niedoperzowie/ ſowy/ puhacże/ y ine ptáctwo brzydliwe nocne á ciemne thám ſie poſpolicie rádo chowa. RejAp 148.

2. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »nocna cień« = Solanum nigrum L., roślina z rodziny psiankowatych (Solanaceae); psiunka (1): Solanum herba. Noćnacień/ Nachtschatten po niemiecku. Mącz 398d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Mącz 252a; Nocturnus ‒ Nocz ni. Calep 705b.

Synonimy: 1.e. »nocny kruk«: ślepowron; »nocna mucha«: złotnik; 2. »psie wiśnie«, psinki.

Cf CAŁONOCNY, CZTERONOCNY, CZWORONOCNY, NOCNOBIEGAJĄCY, POŁNOCNY, TRZYNOCNY, WIELKONOCNY

MŚ