Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBYCZAJNOŚĆ

Następne hasło: OBYCZAJOWY »

OBYCZAJNY (94) ai

o jasne; -a- (70), -å- (12); -å- KwiatKsiąż (2); -a- : -å- Mącz (18:1), HistRzym (27:8), SarnStat (2:1).

comp obyczajni(e)jszy (3).

Fleksja

sg
m	N	obyczajny	f	N	obyczajnå	n	N	obyczajné
	G	obyczajn(e)go		G	obyczajn(e)j		G	obyczajn(e)go
	D			D			D	obyczajn(e)mu
	A	obyczajn(e)go		A	obyczajną		A
	I	obyczajnym, obyczajni(e)jszym, obyczajn(e)m		I			I	obyczajnym
	L			L			L	obyczajnym

pl
N	m pers	obyczajni, obyczajni(e)jszy
N	subst	obyczajn(e)
A	m pers	obyczajné
I	m	obyczajn(e)mi
L		obyczajnych
inne formy
du N - obyczajn(e)

sg m N obyczajny (56). ◊ G obyczajn(e)go (1). ◊ A obyczajn(e)go (1). ◊ I obyczajnym, obyczajni(e)jszym (3) Mącz (2), GórnDworz, obyczajn(e)m GliczKsiąż (2). ◊ f N obyczajnå (3). ◊ G obyczajn(e)j (1). ◊ A obyczajną (2). ◊ n N obyczajné (3); -é (1), -(e) (2). ◊ G obyczajn(e)go (2). ◊ D obyczajn(e)mu (1). ◊ I obyczajnym (2). ◊ L obyczajnym (1). ◊ pl N m pers obyczajni, obyczajni(e)jszy (5). subst obyczajn(e) (4). ◊ A m pers obyczajné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ I m obyczajn(e)mi (2). ◊ L obyczajnych (2). ◊ du N (cum nm) obyczajn(e) (1) HistRzym 130v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Zgodny z panującymi zwyczajami, zwyczajowy, utarty, ogólnie przyjęty (6)
- a. praw. Dobrze znający swoje obowiązki (1)
2. Związany z obyczajami, dotyczący obyczajów (87)
- a. Związany z dobrymi obyczajami, dotyczący dobrych obyczajów, moralny, etyczny (86)
  - α. O osobach: przestrzegający dobrych obyczajów; kulturalny; skromny, delikatny; moralny (39)
  - β. O kraju, w którym panują dobre, godne naśladowania obyczaje (1)

1. Zgodny z panującymi zwyczajami, zwyczajowy, utarty, ogólnie przyjęty; moralis JanStat (6): Y roſkaże áby byli przed oblicznoſć iego zgromádzeni wſſyſcy przebrani iego ktorzy ſniem ſpráwiedliwie dzierżeli przyięte przymierze iego/ áby miał ſnich obyczáyną poſlugę RejPs 74v; SarnStat 58.

Zwrot: »obyczajnym pośmiewiskiem opisać« = wyśmiać [co] tak, jak jest w zwyczaju (1): niektory Dominicianow właſny podkomorzy/ iego nikcżemność a głupſtwo obyczainym pośmiewiſkiem opiſal. KwiatKsiąż G3.

Wyrażenie: »słowa obyczajne« (1): O SŁOWACH OBYCZAYNYCH, IAko ma ieden drugiégo przed Królá pozywáć. SarnStat 1263.

Szereg: »słuszny a obyczajny« (1): gdibiſczie miely wolią na tho zebi bili ſluſchne a obiczayne granycze polozone albo vczinyone tedibiſczie wiſlaly obrawſchi miedzi pani swimy LibLeg 11/85v.

a. praw. Dobrze znający swoje obowiązki (1): Z ſtrony położenia pozwu záchowują niektórzy w Woiewództwách że Woźnowie obyczayni pozwu źiemſkiégo nie oddáią w ręce ſzláchćicowi ſámému, zwłaſczá ośiádłému SarnStat 1283.

2. Związany z obyczajami, dotyczący obyczajów; moratus Mącz (87): Moratus, Obyczáyny/ zlie álbo dobrze. Mącz 233c.

a. Związany z dobrymi obyczajami, dotyczący dobrych obyczajów, moralny, etyczny; moralis BartBydg, Mącz (86): BartBydg 92b, 121; Ethicus, Latine, Moralis, Obyczáyny to co ku dobrym obyczáyóm należy. Mącz 108d, 453d.

Wyrażenia: »obyczajne nauczanie« (1): Zywothy Philozozophow [!]: [...] Y też inſzych mężow cznotami ozdobionych ku obycżaynemu naucżaniu cżłowieka każdego krotko wybrane. BielŻyw kt.

»obyczajne przykazanie« [szyk 3:2] (5): yeſt dzyeſyęćyoro przykazánye Boże/ y ine tákowe/ ktore zowyemy łáćińſkim yęźykyem moralia praecepta/ yákoby rzekł/ obyczáyne przykazánya. KromRozm II k2v, k2 marg, k3v, nv [2 r.].

»wykład obyczajny« (34): Hiſtorie Rozmáite z Rzymskich y z innych dźieiow wybráne z wykłády ich obycżáynemi/ ludźi ku rozmiłowániu mądrośći y też innych cnoth przywodzące. HistRzym kt, 6, [39]v, 47, 50, 53v (34).

»obyczajne zachowanie« (1): obległ [Selewko] mácochę/ ktora ſie mu pod ſlubowániem iego obycżáynego záchowánia dáłá/ wſzák potym przebacżył tego BielKron 128.

»obyczajny żywot« (1): SEcundus mędrzec cżaſu Adriana Ceſarza w Attenach był, Ten do ſmierci ſwej milcżenie zachouawał á obycżayny żywot wiodł. BielŻyw 132.

Szereg: »obyczajny a wstydliwy« (1): Ludos castos esse oportet, Kunſztowánie obyczáyne á wſtydliwe ma być. Mącz 40c.

α. O osobach: przestrzegający dobrych obyczajów; kulturalny; skromny, delikatny; moralny; (bene) moratus Mącz, Calep, Modrz, Cn; (per)urbanus Mącz, Calep, Cn; civilis Miech, Mącz; politus Miech; civilibus moribus praeditus, disciplinalis, laetus, modestus, pudificus, venerabundus Mącz; permodestus Calep; morigerus JanStat; ingeniatus Cn (39): Zywot Ezopá Frygá Mędrcá obycżáynego/ y z Przypowieśćiámi iego BierEz kt; Quintilianus chcyał myeć po náucżycyelách/ áby byli dobrze obycżáynemi/ żeby ich nyeforemne obycżáye nye ſzkodziły diſcipułom. GliczKsiąż L8, L7v [2 r.]; KwiatKsiąż C4; Mącz 44c, 55a [2 r.], 90b, 228c (13); zá onych dawnych cżáſow/ Króle dobrze obycżáyne obieráno. ModrzBaz 18, 50; Calep 675a, 785b, 795a, 1142a.

W połączeniach szeregowych (8): BielKron 55v, 380v; GórnDworz Bb5, M7v; nie wádzi mu ſie też cżáſem y do cudzych kráiow przeiecháć/ [...] gdzie ſą ludzie pomierni/ trzeźwi/ obycżáyni RejZwierc 16; DEmoſtenes ácż ſtáry lecż był żártowliwy/ Obycżáyny á w ſpráwach ſwoich był cnotliwy PaprPan N3v; A téż ledwe ſye kiedy dźiéćię vrodźiło [o Urszulce]/ [...] Roſtropné/ obyczáyné/ ludzkié/ nie rzewliwé/ Dobrowolné/ vkłádné/ ſkromné/ y wſtydliwé. KochTr 12; SarnStat 199.

W charakterystycznych połączeniach: obyczajne(-y, -a) dziecię, dzieweczka, krol, mamka, mędrzec, młodzieniec (3), nauczyciel (2), pachołek, żak; obyczajny barzo (3), czyście, dobrze (3), niebarzo, trochę; obyczajnym być (9), stać się (2).

Wyrażenia: »człowiek obyczajny« (1): białagłowá/ widząc cżłowieká zacnego/ vrodziwego/ głádkiego/ obycżáinego/ [...] ſercze ſwe kniemu przychyli? GórnDworz Bb5.

»obyczajni ludzie, lud obyczajny« (2:1): w Pannoniey Iuhrowie krzeſciani ſą, lud bogatſzi trochę obyczaynieyſzy [Verum Hungari in Pannonia Christicolae sunt, et politiores abundatioresque in omnibus] MiechGlab 60; Przez tę [przyczynę, na jakiej sadzą się prawa] obycżáyni ludźie [homines bene morati] od grzeſzenia bywáią odſtráſzeni/ y w powinnośći zátrzymáni ModrzBaz 70; RejZwierc 16.

Szeregi:‡ »gładki i obyczajny« (1): Venustus et urbanus, Gładki y obyczáyny. Mącz 484a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rozumny a obyczajny« (1): Yeſſcze nád to trzebá rozumney á obycżáyney mámki: [...] áby theż mądrze á w obycżayách dobrych dzyecyę chowáłá. GliczKsiąż D6.

»skromny i obyczajny« [szyk 2:1] (3): Wiedz też iż Tatarzi Przekopſci dla krainy powolnieyſz[e]y w ktorey mieſzkaią, mieliby być obycżaynieyſzy y ſkromnieyſzy [magis civiles mitioresque] nad inne MiechGlab 74; Mącz 228c, 320d. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»udatny i obyczajny« (1): Tedy Euſtáchius widząc dwá młodźieńcá vdátne y obycżáyne/ podobáli mu ſle bárzo nád ine. HistRzym 130v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

β. O kraju, w którym panują dobre, godne naśladowania obyczaje (1): A Gdy iuż tám w tych zacnych á obycżáynych kráioch będzieſz/ nie rośćże iáko krzywa ſoſná w boru/ [...] Ale rość iáko drzewko oliwne RejZwierc 18.

Synonimy: 2. cichy, cnotliwy, czysty, dworski, gładki, godny, ludzki, mierny, nieswowolny, ochędożny, pomierny, posłuszny, roztropny, skłonny, skromny, spaniały, trzeźwy, uczciwy, udatny, układny, wstydliwy.

Cf NIEOBYCZAJNY, PRZYOBYCZAJNIEJSZYM