Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OCHĘDOŻNOŚĆ

Następne hasło: OCHĘDOŻON »

OCHĘDOŻNY (83) ai

ochędożny (74), ochędożni (1), ochędożny a. ochędożni (8); ochędożny : ochędożni Męcz (16:1).

Oba o jasne.

comp i sup (5+1) (nåj)ochędożni(e)jszy.

Fleksja

sg
m	N	ochędożny, ochędożni(e)jszy, nåjochędożni(e)jszy	f	N	ochędożnå	n	N	ochędożné
	G	ochędożn(e)go, ochędożni(e)jsz(e)go		G	ochędożn(e)j		G	ochędożn(e)go, ochędożni(e)jsz(e)go
	A	ochędożny		A	ochędożną		A	ochędożn
	I	ochędożnym		I	ochędożną		I
	L	ochędożnym		L			L	ochędożnym

pl
N	m pers	ochędożn
N	subst	ochędożné
G		ochędożnych
A	subst	ochędożn(e), ochędożni(e)jsz(e)
I	f	ochędożnymi, ochędożn(e)mi
I	n	ochędożnymi

sg m N ochędożny, ochędożni(e)jszy, nåjochędożni(e)jszy (17). ◊ G ochędożn(e)go, ochędożni(e)jsz(e)go (2). ◊ A ochędożny (4). ◊ I ochędożnym (5). ◊ L ochędożnym (4). ◊ f N ochędożnå (4). ◊ G ochędożn(e)j (3). ◊ A ochędożną (3). ◊ I ochędożną (1). ◊ n N ochędożné (9); -é (1), -(e) (8). ◊ G ochędożn(e)go, ochędożni(e)jsz(e)go (6). ◊ A ochędożné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ L ochędożnym (1). ◊ pl N m pers ochędożni (2). subst ochędożné (8); -é (1), -(e) (7). ◊ G ochędożnych (2). ◊ A subst ochędożn(e), ochędożni(e)jsz(e) (7). ◊ I f ochędożnymi (1) BielKron, ochędożn(e)mi (1) RejPos. n ochędożnymi (1).

Składnia comp: ochędożniejszy niż co (1) BibRadz, ochędożniejszy nad kogo (1) BielKron.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Czysty, schludny, staranny (8)
- Przen: Czysty moralnie, bezgrzeszny (2)
- a. Lubiący porządek; gospodarny (3)
2. Piękny, ozdobny, wystawny (72)
*** Bez wystarczającego kontekstu (3)

1. Czysty, schludny, staranny; ornatus Vuig; lautus Cn (8): Takież też y niewiáſty [aby modliły się] w vbierze ochędożnym Leop 1.Tim 2/9; WujNT 1.Tim 2/9.

W przeciwstawieniu: »ochędożny ... plugawy« (1): gdyż iedno [naczynie] będzie vcżynione ná ſpráwy ochędożne/ á drugie ná ſpráwy plugáwe. RejPos 74.

Przen: Czysty moralnie, bezgrzeszny (2): niechay záwżdy ſtoi w białości z ochędożnemi myſlámi niewinna duſzá twoiá przed Máieſtatem Páná twoiego RejPos 220; od tego łáſkę mamy IEZVSA Chryſtuſá w ſákrámenćie ſpowiedźi/ ná ktorey kreẃ iego oczyśćia nas/ [...] y naczynie do mądrości/ to ieſt ſumnienie ochędożne czyni. SkarKazSej 661a.

a. Lubiący porządek; gospodarny (3): Klucżnik w piwnicach y we wſzem záwárćiu/ pod ſwym klucżem/ ma bydź ochędożny/ y káżda rzecż ná ſwym mieyſcu ma v niego leżeć GostGosp 54.

W połączeniu szeregowym (1): A téż ledwe ſie kiedy dźiéćię vrodźiło/ Coby łáſki rodźiców ſwych ták godné było. Ochędożné/ poſłuſzné/ kárné/ nie pieſzczoné KochTr 11.

Szereg: »czysty a ochędożny« (1): Azaſz lepiey iżći łopian pod okny ſmierdzi á pokrzywá cie párzy/ niżlibyś co inego ná to mieyſce poſádził? [...] bo wżdy rzeką iż cżyſty á ochędożny cżłowiek w domu ſwoim. RejZwierc 108.

2. Piękny, ozdobny, wystawny; elegans, mundus Mącz, Modrz, Cn; cultus Vulg, Mącz; politus Mącz, Cn; pulcher PolAnt; liberalis, politulus Mącz; excultus, lautus, lautiusculus, praetersus Cn (72): RejPs 118v; vmyj ſie/ námáż ſie/ y oblecż ſie w ochędożnieyſſe ſſáty Leop Ruth 3/3; Kronika, tho ieſth/ Hiſtorya Swiátá [...] s Figurámi ochędożnymi y właſnymi. BielKron kt; gdy fortę przed kościołem ochędożną wielkim koſztem wyſtáwił BielKron 88; Wrocław głowá Śląska/ miáſtho wielkie y ochędożne BielKron 291v; woz cżerwonym ſuknem przykryty w ktory záprzężono ochędożnych Krolewſkich woznikow ośḿ BielKron 328v, 36, 78 [2 r.], 259v, 271, 281 (18); Lemnisci, [...] paski/ albo co ochędożnęgo [!] v wienców y koron wiſzącego. Mącz 188c, 236d, 308a [2 r.], 328d; Tákowąż grácią ma/ [...] biała nogá w ochędożnym trzewiku GórnDworz G2v; oſmego wieku [tj. po zmartwychwstaniu ciał] okażą ſie przed nim ochędożne á vwielbione ciáłá náſze RejPos 33v; ModrzBaz 50; Kośćioły ich niebárdzo ochędożne być mu ſie zdáły. StryjKron 135; Małdrzyki przypiekane/ plácki ochędożne/ oſuſzki/ kołacże/ to wſzyſtko oſobnie ma vmieć. GostGosp 130; piękna ieſt rzecz/ á práwie duſzę ochładza/ do ogrodá álbo wirydarzá wniśdź [...] áno tu drzewa ochędożné/ tu fontany/ [...] á niżéy ſtrumienié wód żywych SarnStat *3v; SkarKaz 457b.

ochędożny czym (2): nie było nic w iego domu coby nie było ochędożne złotem álbo ſrebrem. BielKron 78; Tám widźiał ochędożne gmáchy kortynámi z iedwabiu wyſzywánymi BielKron 453.

W połączeniach szeregowych (5): BielKron 286, 289v; Mącz 60a; iáko dwor żaden/ [...] nie może być práwym dworem/ to ieſt/ ſwietnym/ ozdobnym/ vbránym/ ochędożnym/ weſołym gdzie/ białychgłow niemáſz GórnDworz V6v; Niech ma dom ſwoy/ á gotowy/ rządnie rozmierzony/ ná moc zbudowány/ á ochędożny GostGospPon 170.

Wyrażenia: »kosztownie ochędożny« (1): [Grekowie] zápalili miáſto známienite/ w ktorym wielkie páłace á koſztownie ochędożne wſzytki vpádły BielKron 60.

»ochędożny na wejzreniu« (1): przychędożył go [Aarona] [...] vbiorem vczćiwem zacney roboty/ y barzo ochędożnym na weyzreniu [concupiscentias oculorum ornata pulchra]. BibRadz Eccli 45/13[14].

Szeregi: »bogaty i ochędożny« (1): Lucerna miáſto w źiemi Szwáncárſkiey bogáthe y ochędożne. BielKron 282v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ochędożny i kosztowny« (1): Y my ſię ſłuſznie záwſtydźić mamy: ieſli co w domách náſzych ieſt ochędożnego y koſztownego/ ku prożney czći świeckiey SkarKaz 456a.

»misterny a ochędożny« (1): Stworzenié tedy bożé [tj. świat] ták miſterné á ochędożné przodkiem nas/ iáko y pogány ma przywodźić ku vznániu páná Bogá BiałKat 31.

»piękny a (i) ochędożny« (2): Forma honesta et liberali, Piękney y ochędożniey twarzi [= postaci]. Mącz 134a; Elegans in cibis, Piękne á ochędożne czinienie yeść. Mącz 187d.

Przen (7): Záwżdym ya w ſwey obfitośći mowił miły Pánye/ Ze ſie mnye żadne wzruſſenye ná wyeki nie sſtánye/ [...] Acżeś myę ták ochędożnym ſobye na wſſem ſpráwił/ [...] LubPs H; SkarKaz 457b.

a) Wspaniały, pełen chwały (1): Ochędożnieyſzy ieſteś [Illustris es tu] y ſtráſznieyſzy niż gory łupow. BibRadz Ps 75/5.

b) O postępowaniu ludzkim, obyczajach: dobrze wychowany, pełen ogłady; wykształconym łagodny; liberalis, politulus, (per)urbanas Mącz (4): Urbanus [...], Obyczáyny/ vczćiwy/ ochędżony [!]/ ludzki/ vkłádny/ skłonny. Mącz 508b; Perurbanus, Bárzo obyczáyny/ ochędożny/ vkłádny. Mącz 508b; [Swiath dziſz naſthał barzo dworni Ochędozni ktemu rozni Chczą bicz wſſisczi richło mądrzi nauczoni wieliemowni WierzNauka s. [61]].

W przeciwstawieniu: »ochędożny ... okrutny« (1): LVcius Tárquinius pyſzny [...] pánował Rzymiánom lat XXXV. nie práwem ále gwałtem á okrucieńſtwem/ przeto ſpoſob ochędożny pirwſzych krolow opuśćiwſzy/ nowy okrutny wnioſł. BielKron 103v.

Wyrażenie: »[w czym] chędożnie ochędożny« (1): Nie lenuyże ſie theż przyiacielowi ku káżdey pocżćiwey poſłudze iego. [...] áby cie ná wſzem ludzie ználi w onych poſtronnych [dotyczących innych ludzi] obycżáioch chędożnie ochędożnego/ y w domowych też záſię ſprawách dbáłego RejZwierc 24v.

a. Pięknie ubrany; dbający o swój wygląd, lubiący się stroić, elegancki; splendidus Mącz, Cn; elegans, mundus, nitidus, politus Mącz; formosus PolAnt (15): Abowiem nigdy prácowitſzego nád Romuluſá/ [...] ochędożnieyſzego nád Tárquiniuſá/ pieniężnieyſzego nád Serwiuſá/ [...] krolá nie mieli. BielKron 104v; A gdy cżás przyſzedł wiedzyoná [Ester] ochędożna krolowi ná pokoy BielKron 114v, 113v; Philocalos, Latine mundus, politus, elegans, Odchędożny [!]/ pięknie ſie noſzący/ pilny foremnośći. Mącz 297d, 247d, 409c; niemniey to gánię/ kiedy kto ták niedba/ iż [...] w nogáwicy plugáwey/ á trzewiku od kilku dni vbłoconym idzie/ iáko też záſię kiedy kto ták zbytnie ochędożnym chcze być/ iż biedá temu chłopcu/ ktoryby [...] páná czo dzieſięć krokow ſtąpi ocieráć/ á cżoſáć nie miał. GórnDworz E8, E8.

ochędożny na co (1): BielKron 437 cf W połączeniu szeregowym.

ochędożny w czym (3): áby nie w iedney rzecży [dworzanin] był tylko ochędożny/ á w drugiey nic/ ále we wſzytkim iednáko GórnDworz L8; Są też ći ktorzy ſie iedno o głowę ſtáráią/ áby bierethek był s ferety/ s piękną zaponą/ y s piorki barw rozmáitych: więc to/ w cżym ſą tákowi ochędożni/ zda ſie nie ich/ ále pożycżáne GórnDworz L8. Cf Wyrażenie.

W połączeniu szeregowym (1): bo ſą [lud litewski] ludźie vrodźiwi/ ochędożni ná koń/ zbroyni/ w ſzáćiech świetni BielKron 437.

Wyrażenie: »ochędożny w ubiorze« (1): KTo to idzie od Edomá/ w cżerwonych ſzátach od Bocry? ten ochędożny w vbiorze ſwoim [iste formosus in stola sua] BudBib Is 63/1.

Szeregi: »piękny i ochędożny« = mundus et elegans Mącz (2): [Stróże] przywiedli [Judytę] przed Holoferneſá pod namiot/ ktory ſie iey wnet rozmiłował/ widząc niewiáſtę thák piękną y ochędożną. BielKron 113v; Mącz 187d.

»ochędożny a snażny« [= czysty] (1): Ale to naypotrzebnieyſza w vbierze/ áby dworzánin był ochędożny/ á ſnázny [!] GórnDworz L7v.

b. [O wyrazie twarzy: iż wſpomionąwſzy to zmartwywſtanie/ tedi zawżdi mieuaſz [!] veſołą a ochędożną twarz. RejKat 71v.]

c. O mowie (4): [Amos] ácz z proſtymi/ ále ochędożnymi/ oſtrymi/ y krótkimi ſłowy [...] był káznodźieią BibRadz I 461; BielKron 414v; znáć/ iż o ochędożną Polſzcżyznę nawięccyſię ſtáráli BudBib bv.

Szereg: »ozdobny a ochędożny« (1): Lecż ią ácż się nieſpodziewam/ żebym co pewnieyſzego nád one co o Rzecżypoſpolitey piſáli/ przynieść mogł/ áni mi ozdobney á ochędożney rzecży doſtawa [orationis copiosae et elegantis ornatu]/ przedſię podiąłem ſię tey máteryey piſáć ModrzBaz 1.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Cultus, Nomen Ochędożny. Mącz 60a, 60a [2 r.].

Synonimy: 1. czysty; 2. ozdobny, piękny, strojny.

Cf NIEOCHĘDOŻNY, PRZYOCHĘDOŻNIEJSZYM