[zaloguj się]
[pdf]

OCZKO (36) sb n i m

n (31), m (5) [w znacz. III.]

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N oczko oczka, oczki
G oczka oczek
A oczki, oczka
I oczki(e)m

sg N oczko (13). ◊ G oczka (4). ◊ I oczki(e)m (2). ◊ pl N oczka (5) SienLek (4), Calep, oczki (3) Leop, BielSat, BielRozm. ◊ G oczek (4). ◊ A oczki (4), oczka (1) SienLek.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

I. n Dem. od „oko” ‘narząd wzroku’, zwykle hipokor. (23):
1. W znaczeniu właściwym; ocellus Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn (17): Rubiculus. eyn rotauge Płoćycá. ſczyrwonem otzkyem. Murm 94, 51; BartBydg 100b; Oculeus [...], Pełny orzek [!]. Mącz 259c, 259c; PAtrzże záſie mieyſckich żon/ [...] Twarz gore/ trzewik ſkrzypi/ brwi cżarne y ocżki. BielSat D2v [idem] BielRozm 27; Calep [723]b.

W porównaniu (1): Oto thy piękna ieſteś przyiáćiołko moiá/ [...] ocżki twoie iáko gołębice [oculi tui columbarum]. Leop Cant 1/14.

Zwroty: [»oczki łzami oblewać«: Ktory też ocżki ſwoie obfitemi łzámi Oblewał. ZbylDroga F2 (Linde).]

»oczkiem mrugać« (1): á on ná drugiego pogląda/ ocżkiem mruga/ gąbecżki zákrzywia/ iákoby rzekł/ widziſz iż ia wſzytko bacżę y rozumiem. RejZwierc 56v.

»oczki ucierać« (1): na ſwych go rękach piaſtowala/ ocżki mu vcierala/ tzalowala/ obłapiała OpecŻyw 22v.

Wyrażenie: »oczki małe« [szyk 1:1] (2): Mącz 201b; [Andromacha do synka:] Pozwól/ iżbym żywému moiémi rękámi Oczki máłé záwárłá GórnTroas 54.
Przen (4):
a) Spojrzenie, wzrok; uwaga (2):
Zwroty: »oczki podnieść« = spojrzeć w górę (1): Iezus mily na ty ſlowa matuchniné/ ocżki ij rącżki w niebo podnioſl. OpecŻyw 26v.

»rzucić się do oczka« = zwrócić na siebie uwagę (1): [Karność do Młodości:] Wiele tu rzegoceſz ſrocżká/ Rzućiłáś mi ſie do ocżká BielKom E2v.

b) Pieszczotliwe zwrócenie się do kogoś drogiego; ocellus meus Mącz (2): Ocule mi [...], Moye oczko. Mącz 259b, 259c.
2. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (6):
»ptasze oczka« = Euphrasia Rostkoviana Hayne; świetlik łąkowy, roślina roczna z rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae), pospolita na łąkach i pastwiskach, stosowana przeciw chorobom ocznym (4): KOmu oczy płyną/ weźmi tłuczony Cynámon/ y ptaſze oczká tłuczone w karmiach y w pićiu SienLek 66, 65v, 256v, Xxx3v.

»żabie oczka« = Myosotis L.; niezapominajka, bylina lub roślina jedno- i dwuletnia z rodziny szorstkolistnych (Boraginaceae) lub Batrachium S. F. Gray; włosienicznik, bylina wodna z rodziny jaskrowatyów (Ranunculaceae) (2): Niezápominay mie Bárwá/ żábie oczká SienLek 237, Xxx4v.

II. n Dem. od „oko” z neutralizacją funkcji deminutywnej (8):
1. Pojedynczy otwór w siatce (1): Ocellatus, Pełny oczek/ y dźiurek yáko ſą czepce/ ſiatki. Mącz 259c.
2. Punkt na kostce do gry (1): Aza nieieſt podobne rzucenie koſtek/ ktore tem ieſt lepſze/ im ſie więcey ocżek [quo plures oculi] ná wirzchu vkázuie? ModrzBaz 30.
3. Kółko; przen (2):
Szereg: »spień albo (ani) oczko« (2): Fránćiſzek według litery Ewánieliey ſtrzegł/ nieprzeſtąpił ſpieniá namnieyſzego/ áni otzká iednego KrowObr 144, 144.
4. Zawiązek pędu rośliny, pączek; też mała gałązka z pączkiem przygotowana do zaszczepienia na inną roślinę; gemma Murm, BartBydg, Calep; oculus Murm, BartBydg; ocellus Cn (4): Murm 105; Gemma, pączek d[icitur] oculus vitis, quem primo emittit, oczko aut pączek BartBydg 63b, 100b; Gemma – Pęk na winney maczicy, oczka, pępe [!]. Calep 449b; [Gdyby też migdały y brzoſkinie ocżká ich ſpołem złącżywſzy w śliwę wſzcżepił Cresc 1571 506].
III. m Określenie człowieka (5):
1. Człowiek jednooki; cocles, defioculus Calep, Cn (2): Coclites Luscos dixerunt antiqui: hoc est, qui unum tantum haberent oculum – Oczko, iedno oki. Calep 210a, 296b.
2. Człowiek o małych oczach (1):
Wyrażenie: »małe oczko« (1): Lucinos Dicimus quibus sunt parvi utrique ocelli, et brevis visus – Małe oczko. Calep 614b.
3. n-pers Nazwisko (2): yſch [...] ſprawyla kolacziyą [...] na pyotra aptekarczika Zreginka pawla paſzinka wnuczką ſpolka oczka myelczarza dzyewka LibMal 1552/172.
Zestawienie (1): W.M. ſwemu Miło: Pánu záwżdy ſlużyć gotow/ WOyćiech Ocko K.I.M. Medyk. Oczko B.

Synonimy: 1.2. zest. »żabie oczko«: barwa, nie zapominaj mię; II. 1. dziurka; 4. pączek, pęk; III. 1. jednooki.

Cf MAŁOOCZKI

DD