[zaloguj się]
[pdf]

ODPUST (232) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N odpust odpusty
G odpustu, odpusta odpust(o)w
D odpust(o)m
A odpust odpusty
I odpust(e)m odpusty
L odpuściech, odpustach
inne pl A a. I - odpusty; pl N a. A a. I - odpusty

sg N odpust (3). ◊ G odpustu (8), odpusta (2); -a PowUrb; -u : -a BierRaj (1:1). ◊ A odpust (26). ◊ I odpust(e)m (1). ◊ pl N odpusty (48). ◊ G odpust(o)w (30). ◊ D odpust(o)m (10). ◊ A odpusty (54). ◊ I odpusty (21). ◊ A a. I odpusty (1). ◊ N a. A a. I odpusty (1). ◊ L odpuściech (26), odpustach (1); -ech: -ach LatHar (1:1); ~ -ech (1), -(e)ch (25).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Przebaczenie; odpuszczenie grzechów, rozgrzeszenie; indulgentia Mącz, Cn; venia Mącz (18): SeklKat R; MurzHist C2; Druga [ofiara u Żydów] byłá zá grzechy/ á tá byłá iákoby zá powinną dla odpuſtu BielKron 38v, 160v, 161; z tąd ſię rozumie/ iſz ſię niektore grzechy ná onym przyſzłym świećie odpuſzcżáią: bo co ſię o iednym grzechu mowi/ iſz tám odpuſtu nie ma: toſz ſię o innych rozumieć może/ iſz ſię tám odpuſzcżáią. SkarŻyw 337; SkarKaz 382b; Y My téż miłé pánny/ odpuſtu nie mamy [...]. Gdyż wiedząc niewinnégo [...]: Iżechmy go świádectwem ſwym nie rátowáły [...]: Ták ten winen/ gdy kogo wiedząc niewybáwi/ Iák ów/ co właſną ręką gárdłá go pozbáwi. GosłCast 70.
Zwrot: »odpust zyskać« (1): A ieſly chczes od puſt zyſkaċ Nietrzebac biegacz/ nydawać. Od puſczaimy wzaiem ſobie Ty mnie dzys/ bog iutro tobie. RejKup k2.
Wyrażenie: »odpust grzechow« (1): Veniae in plurali dicuntur vulgus indulgentias vocat, Odpuſty grzechów. Mącz 480a.
Przen (8):
Zwrot: »odpust zasłużyć« (1): Ták podoba mi ſye tá roznicá [...]/ iż Krolá Polſkiego oddźielaſz ták od pogáńſkich/ iáko też y od Krześćijáńſkich Krolow innych [...]: álem ia podobno zgrzeſzył/ żem ći mowę przerwał? (—) Nie zgrzeſzyłeś nic/ y owſzem odpuſt záſłużyłeś/ prawdźiwie wyſławiáiąc chwálebnego Krolá náſzego OrzRozm L4v.
a) Przez analogię w religiach niechrześcijańskich: zaskarbienie sobie łaski bożej (zwykle bóstw pogańskich) (7): [Helena i Parys miłością porażeni] dáli ſobie cżás y mieyſce gdzyeby ogień oney miłośći mogli ku chwale boginiey Wenery wſkrześić/ bo w tákich odpuściech Wenus ſie kocha. BielKron 56; ktorym [bożkom Grekowie] modły y ofiáry cżynili. Nád to ieſzcże y ſwiętá ku ſproſnośći vſtáwiáli/ ná ktore ſwoie dzyewecżki y żony wolno káżdemu ku lubośći dawáli/ dla ſwoich odpuſtow. BielKron 98; [Machumet] Potomkom ſwoim vſtáwił ty vſtáwy miedzy inemi [...]/ kreẃ Gaurſką áby nawięcey roźlewáli/ á to ich nawiętſzy odpuſt kto iey nawięcey roźleie BielKron 165v; iż ij [kościół Dyjany] ſto lat Azya máła budowáłá/ mieniąc to być wielki odpuſt ktho iáką poſługę vcżynił. BielKron 269v, 260v, 261, 459.
2. Darowanie lub złagodzenie kary; indulgentia Mącz, Cn; laxamentum poenarum Cn [w tym: w pl (161)] (174):
Wyrażenie przyimkowe: »bez odpustow« (1):
~ Szereg: »bez miłosierdzia i odpustow« (1): A ieſliby [urzędnicy] ſecus vczynili/ tedy gárdłem/ poczćiwośćią/ et confiscatione bonorum, niechby byli karáni/ bez miłośierdzia y odpuſtow. VotSzl D4v. ~
a. Darowanie lub złagodzenie kary doczesnej za grzechy uzyskane określonym przez kościół postępowaniem (173): PatKaz I 3; RejRozpr Bv; SeklWyzn f4, f4v; Stąd czi vroſli owi falſziwe á wymyſłne odpuſty/ ktorych dzys pelen ſwiat/ kxięża wpapieſtwie naczinili SeklKat x3; Albo niewieſz czo rzym czyny Kto ſię nabarzey do wyny. Wielkie odpuſty znayduie Kto ſię kolwiek ofyaruie. Bo wnet iako iaſna czena Czyſt a Culpa et a paena. RejKup Kv, c3, K, k5v, Bb8; Diar 70; Kosći w ołtarzach zamurowáne y liſty na ktorych ſą nápiſane odpuſty. KrowObr 79v marg; Iágnieſſká Pánná [...] ſobie nową Regułę wymyſliłá/ y wielkiemi odpuſty y ſwiątośćiámi/ od Papiezow kupiwſzy vtwierdziłá. KrowObr 134v, 78, 79v, 135, Ssv; RejWiz 160 [2 r.], Cc8; RejZwierz bbv, 106; BielKron 183v, 193 [2 r.], 194v [3 r.], 195v, 234v (13); GrzegRóżn Ev, F4; Simonia, [...] Dokupowánie pieniądźmi dárów duchownych/ które my odpuſti zowiemy. Mącz 394b; RejAp 19v, Ddv; BielSat Cv; BiałKat 163v, 339; WujJud 26v marg, 91v marg, 92, Mm8 [2 r.]; Roku 1378. Ian Hus w Prádze [...] przećiw Odpuſtom y inſzym wyſtępkom Papieſkim iáwnie począł kázáć StryjKron 457; NiemObr 153; ReszPrz 40; Odpuſtow też ſobie lekce nie pokłáday, Bo ácżkolwiek áni grzechu nie zgładzáią/ áni męki wiecżney nie oddaláią [...] wſzákoż iednák do oddalenia dwoiákiey kaźni docżeśney pomagáią [czyśćcowej i kościelnej] LatHar 285, +5, 284, 285 [2 r.], 286 [3 r.], 287 [5 r.] (17); WujNT 627 marg, 697 [2 r.], Aaaaaa3; WysKaz 19.

odpusty czego [= przez co spowodowane] (1): Co o odpuſtách tych modlitw rozumieć. LatHar 287 marg.

odpusty od czego (2): Wierz mi by nie ty płáty á nie dzyeſięćiny/ Nie byłoby odpuſtow od męki od winy. RejWiz 60, 159v.

W połączeniu z liczebnikiem i rzeczownikiem „dni”, „lat” (6): BierRaj 20v, 21v; Theſz wſcheliky czlowyek ktorykoli czczye albo ſliſchy cziſcz thy modlitwi. then ma odpuſta cztirzy ſta lat y thyſzyącz dny przeſz ktore by myal czyrpyecz wczyſczv za wyſtąpy ſzwoye. PowUrb +4v; PatKaz I 3; RejKup Bb8; KrowObr 79v.

W połączeniach szeregowych (30): SeklKat D4v, M2v, R; Zrzymam też czaſem doſtawal A niemalom za to dawał. Miloſczywych lat odpuſtow Y inych rozlycznych lyſtow. RejKup g5v, k6, k8, q8, aa8; KromRozm I P; MurzHist D2; KrowObr 185v, 242; BielKron 187; GrzegRóżn Ev, [F3], I3v, I4; Iż ktoby ſie ſprzećiwił vſtáwam/ ſwiątoſciám/ odpuſtom/ y inym rozlicżnym wymyſłom Rzymſkim/ áby był ogniem/ miecżem/ y inemi ſrogoſciámi karan. RejAp 114v, 111v; RejPos 29v, 119, 144, 163v, 173 (8); GrzegŚm A4; CzechEp 108; tymi pośrzodkámi nie gardźmy/ ktore nam ſą od Kośćiołá náznácżone/ ábychmy po śmierći w Cżyścu zábáwieni być mogli. Iáko poſty/ Iáłmużny/ modlitwy/ vtrapienia ćiáłá/ odpuſty WysKaz 39.

W porównaniu (1): A ten mlodſem by iedno myał By za odpuſt/ wſytko by dał. RejKup k6v.

W charakterystycznych połączeniach: antykrystowe odpust(y), dziwne (2), fałszywe, kupiony (2), lepsze, napisane, niepewne, nowe, obfite, pieniężne, rozliczne (2), rozmaite, wielkie (11), wymyślne (2); odpusty modlitw; odpusty od męki (2), od winy (2); moc niezliczona odpustow, prawda, używanie, wielkość; odstąpienie od odpustow; święto z odpusty (2); nauka o odpuściech; odpusty czynią wolnym od kaźni, wybawiają z czyśćca; odpustow nawymyślać, szukać; sprzeciwić się odpustom; kazać przećiw(ko) odpustom (4), mowić, pisać (2); odpust(y) napisać, obiecować (2), objawić, posłać, przechować, przedawać (2), [czemu] przypisać, ustawić, wierzyć, wymyślać, wyprawić, zakupować; nie dbać na odpusty, spuszczać się; po odpust słać; przez odpusty zbawiać; pomoc sobie odpustem (odpusty), twirdzić (utwierdzić) (2), umocni(a)ć (2), wabić, zjednać sobie; przyjechać z odpusty; o odpuściech pisać (2); mieć (pokładać) nadzieję w odpuściech (2).

Zwroty: »odpusty da(wa)ć (a. rozdawać, a. przydać); odpustow nadać, (roz)dawanie; odpusty (są) dany(-e)« [szyk zmienny] (20; 2:3; 2): Sixtus papyeſz t{eſz} themu ſzwyątu odpuſty dal ktore ſą dany na ſzwyąto bozego czyala PatKaz I 16, 3 [2 r.], 16; SeklWyzn a2, f4; SeklKat M2v, X3; RejKup i5, Kv, k2; tzemu ie [obrazy] ſwięćićie y odpuſty tym ludziom rozdawaćie/ ktorzy klękáią przed nimi? KrowObr 113; [Papież] vſtáwił/ áby ludzie ſkoro zwon vſlyſzą/ [...] Pánnę Máryą pozdrawiáli. Ku ktoremu pozdrowieniu przydał wielkie odpuſty KrowObr 136v, 70v, 78v, 80, 219v; BielKron 361v; RejAp 110v, 113v; BiałKat 174; WujJud 26v, 91v; LatHar 286, 513; WujNT 69, 621.

»odpusty (I) obdarować (a. obdarzyć, a. nadarzyć)« (3): Ktore ſwięto [nawiedzenia Panny Maryjej] tzwarty Syxtus Papieſz/ rozmáitymi y wielkimi odpuſty obdárował KrowObr 164, 158 [2 r.].

»odpust (a. [ile] odpustu) otrzym(aw)ać, zyskać« [szyk zmienny] (3:2): BierRaj 20v; PatKaz I 16; RejRozpr Bv; RejKup r8v; Dzyeń Bożego wſtąpienia kto Iezuſa lipowego powrozem iáko złodzieiá do niebá wciągnie/ á dyabłá z gory zrzući/ [...] tho wielkie odpuſty á przyſługi ſobie ku Pánu Bogu otrzyma. RejPos 225v.

Wyrażenia. »odpusty papieskie, rzymskie, z Rzyma, rzymskiego Kościoła« [szyk 8:8] (9:4:2:1): Kto mowi przećiw prawdźye ápoſtolſkich/ to yeſt papyeſkich/ odpuſtow/ nyechay będźye odrzucony y przeklęty. KromRozm I I3v, Ev; KrowObr 74v, 78, 79 żp, Tt; RejWiz 160v marg, Cc8; ODpuſty nam tu iákieś/ z Rzymá przedawano/ V ktorych ołowiáne/ pyecżęći wieſzano. RejZwierz 106, 106v; Leo papież obawyáiąc sie iákyego odſtąpienya ludźi od odpuſtow rzymſkich/ vſtáwił y obiáwił nowym wyrokiem y inne odpuſty BielKron 194v, 187, 190, 194; RejAp 114v; WujJudConf 91v.

»odpusty śrzednie« (1): dla tego dawáno zdawná nie tylko odpuſty śrzednie/ ále y látá miłośćiwe: zupełne kaźni/ tey zwłaſzcżá dwoiákiey/ oddálenie máiące. LatHar 286.

Szeregi: »(ni) czyściec, (i, ni) odpust(y)« [szyk 4:2] (6): KrowObr 74v [3 r.]; Ieſliże w tym żywocie [...] Nie vbłagaſz pokornie tu Páná ſwoiego. Pewnie cie w tym vpewniam/ á wierzyć mi możeſz/ Ze cżyścem ni odpuſtem ſobie nie pomożeſz. RejWiz 164, 159v marg, Cc8. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»odpusty i grzechow odpuszczenie« (1): Modlytwa ſdzyαkamy do boga oyca za mαkα panaieſukriſta od ktorey ſᾳ wyelkye odpuſti ij grzechow odpuſczenye ktoya ſprawim nabożenſtwem badzye mowyl. BierRaj 22.

»jubileusz a (albo) odpusty« (2): BielKron 408; Pan roſkázuie/ ábyś iedno ieden iemu dzień w thego dniu poſwięćił. A beſtia náſtáwiał dziwnych ſwiąt z dziwnemi iubileuſzy á z odpuſty RejAp 110v.

»(nie tylko) odpusty, (i, ale i) miłościwe lato (a. czasy)« [szyk 5:5] (10): SeklWyzn f4; KrowObr 78, 78v [2 r.], 79 żp, Tt; iściąc w tym ludzi ony/ iż dniá onego gdy ſie tám ná thy dziwy ſchodzili/ mieli pewnie ſobie pozyſkáć zbáwienia ſwego/ wielkie im przytym odpuſty y miłośćiwe cżáſy obiecuiąc RejPos 348v; WujJudConf 91v; Tego ogniá [czyśćcowego] álbo oddalenie/ álbo z ſtrony cżáſu vmnieyſzenie/ ziednáć ſobie odpuſty/ y miłośćiwym látem możeſz. LatHar 285, 268. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»odpusty i odkazania« (1): zebranye ktore bylo w bazyleyey dało odpuſty temu ſzwyątu y {ot} kazanya PatKaz I 16.

W przen (1): [Sumnienie mówi do Plebana:] Wiem dobrze iż ty odpuſty Przyodzieia wdobre chuſty. Twe Kucharky/ ba y dzyatky RejKup k6.
Przen (1): Oná [kobieta udająca świętą] go chce przeżegnáć [...]. A ten dopadſzy bicżá/ nu święćice chwoſtáć. Aż pryſkáłá odpuſty RejFig Aa2v.
3. Zwolnienie ze ślubów (1):
Szereg: »odpusty to jest rozgrzeszenie« (1): aſz do wielkiey nocy/ co rok pośćiła. A gdy Stárſza chćiáłá znią dla iey ſłábego zdrowia odpuſtow/ to ieſt/ rozgrzeſzenia vżywáć: ták długo płákáłá/ aſz v niey wolność do poſtow vprośiłá SkarŻyw 160.
4. Uroczystość lokalna ku czci patrona kościoła, podczas której uczestnicy zyskują darowanie (częściowe lub zupełne) kar doczesnych za grzechy (38): Boc wiere owy odpuſty Nie nieſſą iedno roſpuſty. Bo iuż tam grać/ tam ſię vpyċ Tam ſię ſwarzyċ/ czaſem ſię być. RejKup k4; RejRozpr B marg; Odpuſty y pielgrzymſtwá ná mieścá ſwięte. WujNT 8 marg, 323 marg, 358 marg, 430 marg, Aaaaaa3; KlonWor 47.

W porównaniu (1): Delphi, [...] Tám Apollo miał ſwóy kościoł do którego ſie pogáńſtwo s offyárámi yákoby ná odpuſt obiecowáli. Mącz 81a.

Zwrot: »iść (a. zejść się), chodzić, biegać, chodzenie na odpust(y), po odpuściech chodzić, biegać, bieganie« [szyk zmienny] (5:3:1:1;4:4:1): RejRozpr B; Item powyada yſch [...] nyewyaſthą zabil kthora ſchla do panny Mariey na odpuſth LibMal 1545/105, 1544/87v; SeklKat F2; Pleban pyta kupczą chodzyl ly na odpuſty. RejKup i8; Wſedy znaydę Pana Boga [...]. Po odpuſcziech niebiegaiąċ RejKup k4, k4; KrowObr 61; BielKron 399; BielSat D3; GórnDworz Bb2v; Cżemużeś tego zápomniał moy miły Zácháriaſzu nas náucżyć/ ábychmy ſuſzyli/ ábychmy po odpuſciech biegáli/ [...] ſzukáiąc tego zbáwicielá ſwoiego RejPos 298v, 144 marg, 235v, 341v, 351v; BielRozm 28; To przyiechánie [Mędrców] [...] dla náwiedzenia y pochwalenia Chriſtá Páná ná mieścu národzenia iego; potwierdza pielgrzymowánia Chrześćijáńſkie/ ábo chodzenia ná odpuſty WujNT 8, 323.
W przen (1): Bo w tych ſtroioch ozdobnych/ w tych koſztownych chuśćiech Rady chodzą podobno/ po cżárćiech odpuſciech. BielSat D3.
Przen (1):
Zwrot: »na odpust posłać [kogo]« = zmusić do proszenia o jałmużnę, czyli doprowadzić kogoś do ubóstwa (1): Márnieſmy cżáſy ſtrawili/ Nicżeſmy nie wyſłużyli/ Pánowie [...] W obce ręce ſkárby dáli/ A nas ná odpuſt poſłáli BielKom A.
a. Przez analogię o niechrześcijańskich uroczystościach, obrzędach i praktykach religijnych (8): RejZwierz 25v [2 r.]; ſzli ná zmowie niektorzy od Wolſkow do Rzymá ná ſwięto/ á tám w rádzye táiemnie powiedzyeli/ iż Wolſkowie w then odpuſt chcą miáſto vbieżeć táiemnie. BielKron 109; Rzekłem żem ieſth Rzymiánin/ álem w Alkáirze przyiął wiárę z Mámáluchy/ záſzedłem ſnimi był do Medyny ná odpuſt/ ábych widźiał grob mężá ſwiętego Máchometá BielKron 457v, 24v, 56, 100; WujNT 430.
Zwrot: »chodzić na odpust« (1): iáka ieft rożność modlitwy domá vczynioney/ od tey ktora ſię dzieie w kośćiele y ná mieyſcách świętych: ponieważ y pogáni/ dla nabożeńſtwá chodzili ná odpuſt do kośćioła Ierozolimſkiego. WujNT 358.
5. Ulga, odetchnienie; przen (1):
Szereg: »odpoczynienie ani odpust« (1): Laxamentum et veniam non habent leges si modum excesseris. Nie máyą żadnego odpoczinienia áni odpuſtu. Mącz 186c.

Synonimy: 1. absolucyja, darowanie, odkazanie, rozgrzeszenie; 2.a. indulgencyja; 4. kiermasz.

Cf ODPUSZCZENIE

ZCh