Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OJCOSTWO

Następne hasło: OJCOWIC »

OJCOW (57) ai

ojcow (54), otcow MiechGlab (3).

Pierwsze o jasne; -ow-; -ow z tekstów nie oznaczających ó.

Fleksja

sg
m	N	ojc(o)w	f	N	ojcowa, ojcowå	n	N	ojcow(e), ojcowo
	G	ojcow(e)go		G	ojcow(e)j		G
	A	ojc(o)w, ojcow(e)go		A	ojcowę		A	ojcowé, ojcowo
	I	ojcowym		I	ojcową		I	ojcowym
	L			L	ojcowéj, ojcowyj		L	ojcowym

pl
A	subst	ojcow(e), ojcowy
L		ojcowych

sg m N (attrib) ojc(o)w (2). ◊ G ojcow(e)go (1). ◊ A ojc(o)w (3), ojcow(e)go (1). ◊ I ojcowym (3). ◊ f N (attrib) ojcowa (5) GroicPorz, BibRadz, BielKron, WujNT (2), ojcowå (1) Mącz. ◊ G ojcow(e)j (7). ◊ A ojcowę (4). ◊ I ojcową (2). ◊ L ojcowéj (14), ojcowyj (1) MurzNT; -éj (1), -(e)j (13). ◊ n N (attrib) ojcow(e) (2) KochTr, CzechEp, ojcowo (1) BielŻyw. ◊ A ojcowé (3) KuczbKat, KochPs, WujNT, ojcowo (1) ArtKanc; -é (1), -(e) (2). ◊ I ojcowym (1). ◊ L ojcowym (2). ◊ pl A subst ojcow(e) (1) Leop, ojcowy (1) BierEz. ◊ L ojcowych (1).

Sł stp notuje, Cn: dziad ojcow abo matczyn syn, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

Przymiotnik dzierżawczy od „ociec” (57)
- 1. Od znacz. ‘mężczyzna mający dziecko’ (36)
  - W przen (1)
  - α. Odnoszący się do ojca jako podmiotu działania lub stanu (25)
    - αα. Będący obiektem uczuć ojca (1)
  - β. Należący do ojca (1)
  - γ. Pozostający z ojcem w stosunkach pokrewieństwa (5)
  - δ. Będący częścią ojca (3)
    - Przen (1)
- 2. Od znacz. ‘Bóg jako pierwsza osoba Trójcy Św., Ojciec Jezusa Chrystusa’ (21)

Przymiotnik dzierżawczy od „ociec” (57):

1. Od znacz. ‘mężczyzna mający dziecko’ (36): Bo kędy zgodá święta przemieſzkawa/ Tám pan niebieſki wſzytko dobrá dawa/ Wzbudzáiąc záwżdy ná mieyſce oycowé Potomſtwo nowé. KochPs 197.

W przen (1):

Zwrot: »w ojcowy strzemiona stępać« = sypiać z kochanką ojca (1): Ezop iże żony nie miał/ Chował ſługę z ktorą legał: Enus ſie iął śnią zábywáć/ W oycowy ſtrzemioná ſt[ę]páć. BierEz F3.

α. Odnoszący się do ojca jako podmiotu działania lub stanu (25): gdy ſye zebráły wſſytky dzýetzi iego iżby vśmyerzyłý boleſtz oycowę/ nyechcyał wzýątz pocyeſſenya HistJóz A2v; bo kupiectwo oyczowo thego przenieſć niemogło czo on miał z rozumu ſwego BielŻyw 29; BielKron 18; BudBib Ez 18/19, 20; GrochKal 6; Nád to wiárá tá oycowá byłá/ ktora corki ie^go vſpráwiedliwić nie mogłá. WujNT 143.

Wyrażenia: »śmierć ojcowa« [w tym: po śmierci ojcowej (12)] = patre mortuo, nex genitoris Miech [szyk 8:7] (15): niebyła żadna v nich wina po ſmierci otcowey poiąć maczochę. albo też żonę bratowę MiechGlab [88], 48, 54; AMurat Krol Turecki/ ktory był w Azyey/ gdy vsłyſzał o oycowey śmierći/ iechał do Tracyey BielKron 241, 14v, 76, 105v, 147v, 169v (11); SarnStat 1266.

»ojcowa wola« [szyk 1:1] (2): BielKron 19; Vsłyſzawſzy ſyn wolą oycowę/ obiecał ią wiernie wypełnić. HistRzym 90v.

αα. Będący obiektem uczuć ojca (1): ORSZVLA KOCHANOWSKA TV LEZY: KOCHANIE OYCOWE KochTr 13.

β. Należący do ojca (1): Rachel bogi oycowe zánioſlá y wywiodłá oycá foremnie ſzukáiącego. Leop Gen 31 arg.

γ. Pozostający z ojcem w stosunkach pokrewieństwa (5): Ciotká/ ieſt Oycowá álbo Mátczyná śioſtrá. GroicPorz ff2v, ff2v [2 r.]; okrom ſioſtry rodzoney y przyrodney á oycowey ſioſtry/ może káżdą iną bliſką w rodzye poiąć. BielKron 44v; Mącz 7d.

δ. Będący częścią ojca (3): Oto wſzytki duſze moie ſą/ á iáko duſzá oycowá [anima patris] moia ieſt/ ták y duſzá ſynowa moiá ieſt BibRadz Ez 18/4.

Zwrot: »być w biodrach ojcowych« = nie być jeszcze poczętym (1): Abowiem [Lewi] ieſzcze był w biodrách oycowych [in lumbis patris]/ gdy mu záſzedł Melchiſedech. WujNT Hebr 7/10.

Przen (1):

W porównaniu (1): Tuś nam poległ IANIE drogi/ iáko przy oycowey/ Głowie Mecoenáſowey. KlonŻal B4v.

2. Od znacz. ‘Bóg jako pierwsza osoba Trójcy Św., Ojciec Jezusa Chrystusa’ (21): Ieſliże Ociec wołał z niebá/ proſzę cie przez kogoż wołał? izali nie przez tego Syná Słowo ſwoie/ ktorego też dla dwu przycżyn ſłowem zowie piſmo/ iże ieſt obrázem Oycowym/ iáko y ſłowo cżłowiecże ieſt obrázem cżłowieká. SarnUzn E8.

Szereg: »bogowy i ojcowy« [od zestawienia »Bog Ociec«] (1): Bo iż też Bog zawżdy Oycem był/ potym śie nam znácży/ kiedy w tym náſzym wyznániu miánuiemy złącżone imioná/ Bogowe y Oycowe. KuczbKat 15.

W przen: Z wyrazami oznaczającymi Chrystusa (2): Ze go [Jezusa Chrystusa] zowie piſmo Oycową mądroſcią/ formą/ wyobráżeniem/ ſwiáthłoſcią kthora oſwiecza wſzytek ſwiát/ mocą Oyczową y rámieniem. SarnUzn Hv-H2.

α. Odnoszący się do Boga Ojca jako podmiotu działania lub stanu (5): A zebrawſzy ie/ roſkazał im áby nie odchadzáli z Ieruzálem/ ále iżby cżekáli obietnice Oycowey [promissionem patris]/ ktorąſćie ſłyſzeli odemnie. BibRadz Act 1/4; Słuchaymyſz tu pilno czo Apoſtoł powieda: Iż máią znák ná cżelech ſwoich/ á iż to ieſt znák Oycá Báránkowego (marg) Znák Oycow ná cżele ſwiętych (–). RejAp 118; CzechRozm 14v.

Wyrażenia: »ojcow gniew« (1): [Chrystus mówi:] A gdym oyczow gniew v ſmierził A wamem ſię nauk ſwieṙził. Aby ſię Ludzie vczili Iako by go vchodżili. RejKup o6v.

»ojcowo słowo« (1): [Duchu Św.] Thyś śiedmioráki dar iſtny/ pálec Boży práwey ręki/ Oycowo słowo obiawiaſz/ ty ięzyki ſam wznawiaſz. ArtKanc H6.

β. Odnoszący się do Bogu Ojca jako obiektu czyjegoś działania (3):

Wyrażenie: »chwała, uwielbienie ojcowe(-a)« (2:1): temśię téſz i ſyn człowieczy wſtydźić będźié/ gdy przyidźie w chfálé ſwoiéi/ i oicowyi/ i Angiołów świętych [in gloria sua, et patris, et sanctorum angelorum]. MurzNT Luc 9/26; SarnUzn Ev; Modlitwá Páná Chriſtuſowá do Oycá ſwego/ o vwielbienie ták ſwe/ iáko y Oycowe. WujNT Ioann 17 arg.

γ. Cechujący Boga Ojca (2): To tedy y iſtność y náturá y Boſtwo y chwałá y wſzechmocność y przedwieczność Oycowá/ ieſt Synowá: gdyż Pan żadney rzeczy nie wyimuie. WujNT 375.

Wyrażenie: »bostwo ojcowe« (1): gdyż ſię boſtwo oycowe ſkutkiem w nim [Jezusie Chrystusie] w vcżynkách pokázowáło CzechEp 142.

δ. Pozostający z ojcem w stosunku synostwa lub zależności (3): chcą go tu zádzierżeć w tey formie áby záwżdy był ſługą Oycowym y náſzym SarnUzn F5.

Wyrażenie: »syn ojcowy« (2): GrzegRóżn L3v; Niech będźie z wámi łáſká/ miłośierdźie/ pokoy od Bogá Oycá/ y od Chriſtuſá Ieſuſá Syná Oycowego [a Christo Iesu Filio Patris] w prawdźie y w miłośći. WujNT 2.Ioann 3.

ε. W połączeniu z użytą metonimicznie nazwą części ciała (3): iż bog ſam pálcem ſwym/ ábo ręką ſwą/ to ieſt przez ſyná iáko oni báią to cżynić miał/ á nie ſyn iákoby zacnieyſzy rámienem oycowym/ iákoby caufa instrumeⁿtali. CzechEp 320.

Zwrot: »być na łonie ojcowym« (2): Bogá nikt nie widźiał: iednorodny ſyn/ ktory ieſt ná łonie Oycowym/ on opowiedźiał. CzechEp 117, 255.

ζ. Będący Bogiem Ojcem (1):

Wyrażenie: »persona ojcowa« (1): gdy to co wyſzſzey powiedziano było o iednośći TROYCE s. weſpoł/ oni tylko do perſony Oycowey to wſzytko prziwięzowáli. SarnUzn G.

Cf OJCOWSKI, [OJCZYSKI], OJCZYSTY, OJCZYZNY

MP, ZCh