Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ROZLEWACZKA]

Następne hasło: ROZLEWAĆ SIĘ »

ROZLEWAĆ (57)vb impf

rozlewać (37), roźlewać (20), [rozliwać]; rozlewać KrowObr (4), Leop, Mącz (2), RejAp (2), KochMon, Prot, RejZwierc (4), BudBib, CzechRozm, SkarJedn, SkarŻyw (8), WujNT (3), PaxLiz; roźlewać RejZwierz, WujJud (3), StryjKron, GrabowSet, CzahTr, SarnStat, SiebRozmyśl, SkarKaz, SkarKazSej; rozlewać : roźlewać LubPs (1:1), BielKron (3:3), BibRadz (1:1), RejPos (1:3), Calep (1:1).

o jasne; -lé- (2) SarnStat, SiebRozmyśl, -le- (2) Mącz (2); a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	rozléwać
praes
	sg	pl
1	rozléwåm
2	rozléwåsz	rozléwåcie
3	rozléwå	rozléwają

praet
	sg		pl
1	m	-m roźléwåł	m pers
2	m		m pers	-ście rozléwali
3	m	rozléwåł	m pers	rozléwali

fut
	sg		pl
2	n	będziesz rozléwało	subst
3	m		m pers	rozléwać będą

imperativus
	sg
2	rozléwåj

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bychmy rozléwali
3	m	by rozléwåł	m pers	by rozléwali
3	n		subst	by rozléwały

impersonalis
praet		rozléwåno
participia
part praes act		rozléwając

inf rozléwać (7). ◊ praes 1 sg rozléwåm (4). ◊ 2 sg rozléwåsz (5). ◊ 3 sg rozléwå (8). ◊ 2 pl rozléwåcie (1). ◊ 3 pl rozléwają (3). ◊ praet 1 sg m -m roźléwåł (1). ◊ 3 sg m rozléwåł (1). ◊ [2 pl m pers -ście rozléwali.] ◊ 3 pl m pers rozléwali (8). ◊ fut 2 sg n będziesz rozléwało (1). ◊ 3 pl m pers rozléwać będą (1). ◊ imp 2 sg rozléwåj (2). ◊ con 3 sg m by rozléwåł (3). ◊ 1 pl m pers bychmy rozléwali (1). ◊ 3 pl m pers by rozléwali (3). subst by rozléwały (2). ◊ impers praet rozléwåno (1). ◊ part praes act rozléwając (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

Znaczenia

1. Sprawiać, że płyn wydostaje się z tego, w czym się znajduje (50)
- a. Wylewać płyn (2)
- b. Pokrywać płynem jakąś powierzchnię, zalewać (5)
  - Przen (1)
- c. Napełniać naczynie do picia trunkiem; częstować trunkiem (1)
- d. W zwrotach peryfr. (42)
2. Rozprzestrzeniać; upowszechniać (1)
3. Obdarzać, przekazywać (o darach) (5)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Sprawiać, że płyn wydostaje się z tego, w czym się znajduje; effundere PolAnt, Calep, Cn (50):

a. Wylewać płyn [co] (2):

rozlewać czym (1): zarznione [owce] Kładł na ziemię a potym wino postawione Kubkami z wielkiej czasze biorąc, rozlewali, A prośby jednym sercem do boga działali. KochMon 29.

Zwrot: »rozlewać na ziemię« (1): Xiądz Wurſchait [...] wzywa po wtore wſzytkich Bogow/ mowiąc/ To ieſt chwálebna ofiárá [...]/ potym ſzepcząc/ obydzie trzy kroć Byká około/ y zárzeżą go/ á krwie nieroźlewáią ná ziemię StryjKron 161.

b. Pokrywać płynem jakąś powierzchnię, zalewać; stagnare Mącz, Cn; inundare Mącz (5): Inundo [...] Rozlewam/ polewam/ popływam. Terra infimum tenet hunc inundat aqua Mącz 502d, 411d; Profundo, Large et copiose effundo – Rożłiewam [!]. Calep 856a.

rozlewać co po czym (1): Ty [trunku święty, tj. wino] bárwickę vćieſzną/ po twarzy rozlewaſz PaxLiz Dv.

Przen [co po czym] (1): Nieſzcżęśćie/ mych łez chćiwe/ Długoż ieſzcże/ złośliwe/ Będźieſz/ po ſercu/ iad ſwoy roźlewáło GrabowSet H2.

c. Napełniać naczynie do picia trunkiem; częstować trunkiem (1): Piy [bracie]/ roźleway/ á dłuż ſie/ á gdy przydzye trwogá/ Do nagłębſzey piwnice/ iuż tám iedno Bogá. RejZwierz 122v.

d. W zwrotach peryfr. (42):

»krew rozlewać« [w tym: czyją (17); „niewinną” (6)] = zabijać, mordować, pozbawiać życia; fundere sanguinem Vulg; effundere sanguinem PolAnt [szyk zmienny] (33): LubPs A4, Y3v marg; Y gdy rozlewano krew Szcżepaná ſwiádká twego/ iam też tám ſtał Leop Act 22/20; Biſkup Deziderius iechał do Gieze proſząc go áby miedzy ſobą braterſkiey krwie nie rozlewáli BielKron 300v, 67, 100, 142v, 165v, 354v; Iż kto miecżá vżywa od miecżá zginie. A kto rozlewa kreẃ niewinną/ iego kreẃ pewnie też rozlaná będzie. RejAp 109, 189; RejPos 89v, 261; RejZwierc 71v, 77v, 135, 227; Oto kśiążętá Izráelſkie/ káżde wedle mocy ſwey były wtobie [Jerozolimo]/ żeby krew rozlewáły. BudBib Ez 22/6; Toby ſie iuż y Mágiſtrátowi nikogo zábijáć nie godźiło/ gdy to ták rzecż ieſt wielka kreẃ cżyię rozlewáć/ choćiaż z dozwolenia Bożego? CzechRozm 254v; W Weronie/ był wielki Tyran Ecelinus/ ktory wiele krwie niewinnie rozlewał/ y okrućieńſtwá wielkie iáko ſrogi okrutnik ſtroił SkarŻyw 546, 40, 81, 301, 319, 535, 546.

~W połączeniach szeregowych (2): SkarŻyw 319; Kiedy [Żydzi] kreẃ ónych świętych páńſkich roźléwáli/ Bili/ kámionowáli/ á drugie śćináli. SiebRozmyśl K3v.

Szeregi: »mordować i krew rozlewać« (1):ktorzy [cesarze carogrodzcy] [...] mocą ie [heretyctwo] w Grecyey [...] rozmnażáli: wiele Chrześćián Kátholikow [...] morduiąc/ y krew ich rozlewáiąc. SkarJedn 169.

»zabijać i krew rozlewać« [szyk 1:1] (2): [powiadasz] iż Báránká Kryſtuſá/ ná Mſzy niezábijaſz/ áni krwie iego rozlewaſz/ á ieſli go niezábijaſz y krwie nierozlewaſz/ tedy ie [wiernych] muśiſz báránkiem martwym karmić y poić? KrowObr 191; ále też przed ołtarzmi kreẃ roźlewáią y zábijáią. SkarKazSej 681a.~

»krew rozlewać« = o Chrystusie: ponosić śmierć krzyżową (1): y dziś [Pan] ráne/ iáko práwe/ á nie obłudne ludzkie ćiáło bierze/ y krew rozlewa. SkarŻyw 2.

»krew rozlewać« [w tym: „swoją” (5)] = poświęcać się; oddawać życie za kogoś, za coś (6): Prot D2; RejPos 39, 152v; TObie Węgierſka źiemio ſłużąc ſwą vbogą/ krwią [...]. Znácżniem krew ſwą roźlewał ná potrzebách twoich/ Nie vpátruiąc żadnych z tąd pożytkow moich. CzahTr I; A tom vczynił ná pámiątkę tych y inych, którzy téż prácowáli in ea Repub. y niemniéy ſą ſławy godni, iáko y oni co ſie o nie [lege: nię] bili ſwą krew roźléwáiąc. SarnStat *6v; SkarKaz 241b; [Zachowałem wam prawa i wolności według przysięgi wszytkie w stateczności, Którycheście swą prawicą dostali, Krew rozliwali. PismaPolit 3].

»krew rozlewać« [w tym: czyją (3)] = składać jako ofiarę sakralną (4): Zydowie krew rozlewáli [o]nego baránká/ [...] wy záſię powiedaćie/ iż krwie żadney nierozlewaćie/ áni żadnego kropicie. KrowObr 183; BibRadz Is 66/3; SkarŻyw 503.

[»krew z siebie roźlewać« = ranić się nawzajem w walce: Właſnie/ gdy ſie bykowie dwáy z ſobą zbiégáią/ A kreẃ z śiebie ſzéroko w bitwie roźléwáią. [...] VegKmita 3.]

2. Rozprzestrzeniać; upowszechniać; diffundere, fundere Cn [co] (1):

Zwrot: »po wszytkiej ziemi rozlewać« (1): Nie ták ſię iáśni niebo/ kiedy ſłońce promienie ſwe roſpuſzcza; iáko Rzymſkie miáſto/ dwie one iáſne pochodnie (Piotrá y Páwłá S.) po wſzytkiey ziemi rozlewáiąc. WujNT 514.

3. Obdarzać, przekazywać (o darach) [co] (5):

rozlewać na kogo (1): iż y ſam [pomazaniec] Duchem S. był pomázány/ y łáſkę pomázánia rozlewa ná członki ſwe Chrześćijány. WujNT 444.

roźlewać w co (1): Tenże Duch święty [...] roźlewa w náſze wnętrznośći tę miłość/ ktorą wypiſuie Páweł święty Koryntcżykom. BibRadz *7.

rozlewać w czym [zawsze: „w sercach”] (3): náſze Vſpráwiedliwienie z łáſki Bożey/ [...] á przez Sákrámentá nam od Bogá dáne/ w ſpráwiedliwośći á w miłośći należy/ ktorą Duch ś. roźlewa w ſercách náſzych. WujJud 111, 101; Kto nie ieſt w tym ćiele/ żadnego Duch S. nie obżywia/ ktory rozlewa miłość w ſercách náſzych. WujNT 678.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Diffundo, Huc illuc fundo, dispergo, dissipo – Rozliewąm. Calep 323a.

Synonimy: 3. dawać, obdarzać.

Formacje współrdzenne cf LAĆ.

Cf ROZLEWAJĄCY, ROZLEWANIE

SBu