[zaloguj się]
[pdf]

OSTATEK (1358) sb m

Wszystkie samogłoski jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N ostatek ostatki, ostatkowie
G ostatka, ostatku ostatk(o)w
D ostatkowi, ostatku ostatk(o)m
A ostatek ostatki
I ostatkiem ostatki
L ostatku ostatkach
V ostatki

sg N ostatek (78). ◊ G ostatka (91), ostatku (10); -u BielŻywGlab, RejPs, MurzNT (2), HistHel, LatHar, -a : -u BielKron (6:1), Mącz (3:1), CzechEp (1:1), GostGosp (1:1). ◊ D ostatkowi (3) RejWiz, Leop, RejAp, ostatku BielKron (2). ◊ A ostatek (888). ◊ I ostatkiem (16); -em (1), -(e)m (15). ◊ L ostatku (164). ◊ pl N ostatki (41), ostatkowie (1); -i : -owie RejPos (1:1). ◊ G ostatk(o)w (15). ◊ D ostatk(o)m (2). ◊ A ostatki (41). ◊ I ostatki (3). ◊ L ostatkach (2). ◊ V ostatki (1).

Składnia orzeczenia typu: ostatek będzie (46), ostatek będą (12); będą Mącz; będzie : będą MiechGlab (2:1), RejPs (1:1), Leop (2:5), BielKron (3:1), BudBib (4:2), SkarŻyw (1:1). Składnia orzeczenia typu: ostatek miał (12), ostatek miało (12); miał FalZioł MiechGlab (2), RejPs, Leop (2), RejAp, KochTr, WujNT, PowodPr; miało BibRadz, RejZwierc, BudBib (2), ModrzBaz, SkarŻyw, StryjKron, Phil, SarnStat (2), CiekPotr, miał : miało BielKron (2:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. To, co zostało z czegoś, pozostałość, reszta; ci, którzy pozostali; to, co zbywa komu; reliquum Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, JanStat, Cn; residuum Mymer1, Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat, Cn; ceterum Calep, Vulg, Cn (533): BierEz D, Pv; a dlátego wziąwſſy funt maſci drogié [...] pomazala nogi iego/ ij ſwymi wloſy vtarla a oſtatek na glowę wlála OpecŻyw 70, 38v, 169v; Mymer1 41v; TarDuch C8; Gdy iuż tak ona cżęſć pępka zoſtawiona odpadnie [...] thedy oſtathek zaſypać popiołem FalZioł V 35, II 23v, III 23c, V 117; [pczoły] to pobrawſzy czo ku ich robocie pożytecżno ieſt oſtatku poniechaią BielŻywGlab nlb 11; Thedy odmovywſzy po trzebnyesze articuli przed Ceſ: krothkyemy slowy, oſthathek przed Baſſhamy szeroko roſzmovyſſ LibLeg 7/36v, 11/94v, 174v, 188; RejPs 69v; ComCrac 20; wezmi theraſz konya thego a ya gdi pyenyadze myecz bądą thedicz oſthathka doplaczą LibMal 1544/90v, 1543/68, 1544/87, 1543/99v, 1547/125, 1548/147v (17); Owa choć trzodá nieſpełná Gdy ſie wam doſtánie wełná Wierę zoſtátká ty owce Niechay ſkubie iáko kto chce. RejRozpr A4; RejJóz A4v, G2v, L4v: Ze czie ze wſząd bodl doſtatek Wieczes też tam dal oſtatek. RejKup g7v; RejKup Sekl ee8; A my oſtatka posłucháimy. MurzHist T4v, A4v, D2v; Oſtátek/ álbo drugye rzeczy poſtánowyę/ kyedy przyydę [Cetera autem dum venero disponam Vulg 1.Cor 11/34]. KromRozm II v3v, g3, k; Diar 78; A gdźieby on fant wynośił ſye koſztem nád dług/ oſtátek dłużnikowi ma wroćić. GroicPorz r, d3v, r, ee4; Siecże ociec/ ſiecże żak/ więc też páni mátká/ Chce też vcżyć ſwoich praw dobije oſtátká. RejWiz 88; A oſtátek z rozumem miey ſobie ná piecży. RejWiz 146, 5v, 12v, 37v, 54v, 63 (14); y [Saul] poráził Ammon gdy iuż ſlońce dobrze weſſlo: á oſtátek ſie rozpierzchnął [reliqui autem dispersi sunt] Leop 1.Reg 11/11, Lev 8/24, 25/27, Iob 18/19, Ps 16/14, Ier 23 arg (9); z tey puśćizny ma być kielich ſpráwion zá pułtory grzywny/ á oſtátek przyiaćiołom. UstPraw F3; RejFig Aa6, Bb4, Dd3; RejZwierz 45, 53v, 60v, 74; Y wymordowáli oſtátki ktore były zoſtáły z Amálechitow/ á mieſzkáli tám áż y do tego czáſu. BibRadz 1.Par 4/43; a oto beſtya cżwarta [...] ktora miáłá zęby wielkie żelazne/ á pożyráłá y poćieráła/ á oſtátek nogámi ſwemi podeptawałá BibRadz Dan 7/7, 1.Reg 15/15, Ps 16/14, Ier 42/2, Ez 14/22, 34/18 (10); dayże tho nam miły Pánie/ áby Koronna Przyśięgła Rádá/ v Krolá náſzego ná tym Seymie ważna byłá/ [...] boć iuż oſtátek w śiedḿ iáko ono mowią. OrzRozm F2; Przedáłá oley/ zápłáćiłá dłużnikowi/ á oſtátkiem ſie żywiłá s ſyny. BielKron [852]; Bártłomiey też przydał: Wierzę w Duchá ſwiętego. Máttheuſz: Y ſwięty zbor Krześciáńſki. Symon/ Iudás/ y Mátyás oſtátek ſłożyli. BielKron 139v; iż Papież tákich nas wiele náto náiął/ áby co od żelázá zbędzie/ trućiną oſtátek z gładzić. BielKron 227v, 18, 32v, 38, 154v, 208 (22); KochSat A4; gdyżeſmy iuż mało co wyſzſzey doſyć ile ſię nam zdało powiedzieli: tedy iuż oſtatká dokoncżemy. KwiatKsiąż N4; Mącz 84d, 162a, 194d, 340a; OrzQuin Aav; Oſtátká ſię domyslay wſzák ćię mądrym zową Prot A2v; SarnUzn D7; warz ią [...]/ áż trzećia część wywre/ oſtáthek ocukruy álbo z miodem oſlodź SienLek 105v, 7, 47, 77, 87v, 90v, 117, 117v; RejAp 42v; GórnDworz H4v, Ii3; Ale gdy dwu równych iednáko vymieſz/ ták wielé iednéy iáko y drugiéy/ tedy oſtátki co po vięćiu obu zoſtáną/ będą też równé. GrzepGeom G3, P3; Przeto thy ſłowá tu ſą nam ná pocżątku they dziſieyſzey roſpráwy náſzey záłożone [...]. A oſtátek zrozumiemy s they Ewányeliey ſwiętey/ ktorą nápiſał Máttheuſz ſwięty RejPos 229, A6, 67v, 163v, 183 [2 r.], 185v [2 r.] (13): Vcżyniwſzy ludzie ſłuſzne o żywność ſkáránie/ oſtátek niech P. Bogu polecáią. KuczbKat 410 marg, 410, 415; Iż cżego kto ſobie nie docżcie w kſiąſzkach/ niech ſie oſthátká dopáthrzy ná vććiwych ſpráwach á zwycżáioch W.W. RejZwierc A2; muſiał wziąć biercá ſto groſzy/ á Woyt zá oſtátek z gromádą pił dwie niedzieli. RejZwierc 39; Tákże potym z onego zwycżáiu pocżął [Rej] potroſze rozumieć co cżytał/ á Bog á náturá oſtátká dodał RejZwierc 274v, A, A3v, 9, 17, 17v (14); BielSpr 7, 34v, 39; WujJud 127, 253; RejPosWstaw [212]v; A ieſli co zoſtánie mięſá poświęcenia/ álbo chlebá áſz do zaránká/ tedy ſpaliſz on oſtátek ogniem BudBib Ex 29/34, Lev 25/27, 3.Reg 6/17, 4.Reg 19/4, Iob 22/20, Is 44/17, Dan 7/7, 19; HistHel B2; iáko theż [sułtan] wypędźiwſzy Miemce część więtſzą źiemie Węgierſkiey poſiadł/ á Ceſarz Krześćiáńſki z oſtátká nie znośny mu hołd dáie MycPrz II B4v; Strum M4; BiałKaz Dv; BudNT przedm d2, Tit 1/5; CzechRozm 23 5v; Snádnie káżdy kto niewie dowie ſie oſtátká PaprPan A4v, Hh2; ModrzBaz 93v, 122; Synowie Izráelſcy/ wroććie ſię do Páná Bogá [...]/ á on ſię teſz wroći do tych oſtátkow/ ktore vſzły ręki Krolá Aſyryiſkiego SkarJedn 331, 331; Przy pierwſzey poſlow ſkárdze dałem doſtátecżną Spráwę o ſobie [...]/ oſtátek ná Bogá przypuſzcżę KochOdpr B3v; Modlitew ći nie vſtáwuię: ſam ie ſobie vſtáwiſz/ á Duch ćię B. oſtátká naucży. SkarŻyw 166, 70, 87, 192, 436; Wźięłáś mi zgołá mówiąc/ duſze połowicę: Oſtátek przy mnie zoſtał ná wieczną teſknicę. KochTr 13; MWilkHist B; ZapKościer 1580/17 [3 r.], 1586 64, 66; Oſtátek o tych Iatwieżach iákomći powiedział/ czytay wyzſzey w Dzieiach Ruſkich. StryjKron 340, 161; CzechEp 167; GLód/ á praca miłosć káźi/ A oſtátek czás wyráżi KochFr 109, 17, 113; KochDz 108, 109; KochPhaen 14, 21 [2 r.], 22; Stánęło ná tym/ áby gráć przeſtáli/ A iutro ráno oſtátká dográli. KochSz Cv, B4v; KochWz 139; KochMRot A4; WerGośc 217, 228; WisznTr 8; Y ták wełbie rozumu potrzeźwiu nie wielé/ A oſtátek chcą zálać w to miłe weſelé KochPieś 21, 10, 16, 47; PudłFr 18, 38; ActReg 27, 100, 102, 111, 148, 160; Caetera – Oſtatek, cozbędze. Calep 149b, 909a; kiedy pocżętego brogá nie domłocą/ oſtátek ma do ſtodoły zamcżyſtey znośić GostGosp 52, 24, 72, 78, 154, 165; OrzJan 113; WyprPl A2v, B2v [2 r.]; rad cżyni káżdemu Dobrze/ by teſz y Reſtem oſtátká dołożyć KołakCath C3v; Przetoż roſpáczáć nie mamy/ [...] ále czyniąc to co z nas ieſt/ oſtátek Pánu Bogu poruczaymy. WujNT 140; Y iedli [chleb] wſzyścy/ á náiedli ſię. Y zebráli oſtátki/ vłomkow dwánaśćie koſzow pełnych WujNT Mar 6/43; y roſkazał áby ći ktorzy mogli pływáć/ naprzód wyſkákowáli/ y ná brzeg wychodźili: á oſtátek iedne ná deſkách/ á drugie ná czymkolwiek z okrętu wynośili. WujNT Act 27/44, Luc 24/43, Rom 9/27, 11/5, s. 829; iáko ów, co máiąc kléynot drogi, [...] wpádnie między zbóyce, [...] którzy on kléynot iego [...] połamią, potłuką, wniwecz obrócą, oſtátek rozmiecą JanNKar Cv; O czym oſtátek do vſtnégo oglądánia odkłádam z W.M. mym M. Pánem. SarnStat 228, 214, 355, 364, 385 [idem 925], 533 (12); Polſkie vćiśnienie chłopkow ieſt tákowe: iż [...] w rodzaiu ſwym práwie vſtawa: [...] A gdy więc ten oſtátek wyginie/ coż będźie z nas w Polſzce PowodPr 71, 33, 65; SkarKaz 550b; rzemięſłnicy [...] [pieniądze] Rozebráli: Oſtátek prędzey ſię rozlázło, Niſz gdybyś głodnym mrowkom głowkę máku ciſnął. CiekPotr 32, 12; PaxLiz Ev, E2; SkarKazSej 703b; Stąd ma goſpodarz y ſprzężą do pługá/ Stąd ma odźieżą pan y dobry ſługá/ Stąd mięſo świeże/ nabiału doſtátek/ W mieſzek oſtátek. KlonFlis Cv, B3, F3v; Ow twierdźi/ że Cygáni on lud bárzo głádki/ Są od onych Wándálow Afryckich oſtátki KlonWor 7, 57, 78; [reliquie {(oſtathkowie)} salue fient Glosy II nr 84/68, 84/78].

ostatek kogo (45), czego (185): MetrKor 57/119, 59/76, 280; FalZioł I 57d, V 34, 73v; GlabGad G4, I5v; Gotow oſtatek z Pannoniey wygnano. MiechGlab *8v, 3, 4 [2 r.], 33, 39, 58, 68, 76; KłosAlg G4, H2v; ZapWar 1540 nr 2600, 1548 nr 2667; ábowiem iuż tu ſtánął wſſytek oſtátek nádzieie moiey. RejPs 211v, 111v; za tegoz konia oſtatek pyenyedzi kto ma placzycz LibLeg 11/108; Item v tharaſkowey przed bernadini thegoſch plothna ma trzi lokczie oſthathek tego plothna yeſth wdomku LibMal 1552/171v, 1544/90v, 1550/156, 1552/170; RejJóz M2v, M4; A ſwięti Ambroſzi dopuſcza oſtatek dnia ſwiętego wrobocie ſtrawyc SeklKat G3v, V3v, Z3v; RejKup m7; KromRozm I E2; MurzHist I4v; Diar 23; LubPs K2v [2 r.], hh; przypiſałem ná oſtátek tey częſći ten ſtátut o żebrakách GroicPorz h4v; Tęcżá też z drugyey ſtrony oſtátek chmurnośći/ Wynośiłá nád ſobą RejWiz 108v, 117v; A oſtátek tych rzecży kthore cżynił Acház wypiſáne ſą w kxięgách Slow y dni Krolow Iudſkich. Leop 4.Reg 16/19, Lev 8/15, 14/29, Deut 25/18, Ios 12/4, Iudic 5/13 (24); RejZwierz 14; A gdy ſię ofiará ſpaliłá/ á oſtatek wody pozoſtáło/ tedy Neemiaſz roſkazał ią polać kámienie BibRadz 2.Mach 1/31, Is 11/11, Ier 41/10, 16, 52/15 [2 r.], Ez 25/16 (12); OrzRozm R3; Mátyaſz Węgry/ Moráwę y oſtátek Sląſká do żywotá miał dzyerżeć. BielKron 396, 37v [3 r.], 43, 89v, 90v, 115v (17); reliquator, W oſtátkách długów zoſtáwuyący. Mącz 195a, 44a, 47d, 194d, 231a, 380c; vtráćiwſzy oſtátek tego/ czegoć ſąśiad niewźiął OrzQuin B4; SienLek 169v; LeovPrzep I4v; RejAp 35v; GórnDworz Ii3; Ták iáko ſie ieſzcże y dziś ći oſtátkowie ich niebożątká vſtáwicżnie nádzyewáią RejPos 251v; Gdyż iuż nam inſzey rády nie sſthawa náſz miły Pánie cobychmy s ſobą cżynić mieli/ tho iuż ieſt oſtátek rády náſzey/ nielza iedno ábychmy ocży náſze podnośili do ciebie RejPos 328v, 190, 192; Ale dokonaymy oſtátká tego ſkłádu świętégo Apoſtolſkiégo. BiałKat 116, 66, 171; BielSat G2; GrzegŚm 43; KuczbKat 220, 375; A ſtrzeż Pánie Boże by ſie ledá kiedy oſtátek gniewu Páńſkiego nád námi nie wypełniło. RejZwierc [193]v, 72, 263v; RejPosWstaw [213]v [2 r.]; Oſtatek hiſtoryey Heſter. BudBib II 78 żp, Lev 2/3, 10, 14/17, 18, 1.Par 4/43 (17); zgromádzę ia oſtátki ſtádá moiego CzechRozm 117, 167v, 222v; ZapMaz II G 61/78v; ModrzBaz 104, 124; Wy oſtátki Kośćiolá Greckiego/ któreśćie vſzli ręku Turcżyná okrutnego SkarJedn 401; KochOdpr C4v; Oczko 3; oſtátek nocy na modlitwie y cżytániu tráwił. SkarŻyw 309; y tám rámię iego zoſtáwiwſzy: oſtátek świętych kośći/ ná Krákowſki zamek przenieśione ſą SkarŻyw 403, [223], 231, 278 [2 r.], 480; ZapKościer 1580/7v, 1581/23, 23v, 1582/28v, 1583/39 (10); Oſtátek woyſká zięmicę plundrowáło StryjKron 309, 31, 105, 340, 406, 447 (9); CzechEp 378; KochFr 86; KochSz C; KochPieś 27; Gdy w oſtátek zboża zátnie Krzywa koſá iuż oſtátnie. KochSob 63; PudłFr 79; GórnRozm F2; KochProp 14; owa nie nagorzei iawnie oſtatek cznoti przedali PaprUp 12; GostGosp 66, 158; iednák to odćináią [medycy] co ſie ſkáźiło/ áby oſthátek ciáłá nie było záráżone. Phil R3; moc turecka/ któréy oſtátki ábyś ty odpráwił/ tobieſmy zléćili OrzJan 98, 86, 114, 120; LatHar 73, 556; od oſtátká Rozdziału pierwſzego áż do dzieśiątego. WujNT 124; kiedy zupełność Pogánow do kośćiołá wnidzie/ tedy też wſzytek oſtátek Zydow pocznie oczy otwárzáć WujNT 520, 361, 520, 1.Petr 4/2; Oſtátek téy Formy naydźieſz w drugiéy częśći Metryki SarnStat 637, 89, 104, 363, 689 [2 r.], 943 (10); KmitaSpit C2; PowodPr 33, 40, 60, 71; V nas trochę oſtátkow ſług wiernych twoich: nie puſzczayże nas z obrony twey SkarKazSej 663b, 673b, 707b; KlonWor 43; SzarzRyt C; [sztuczka poczęta muchajeru [...], szterzy ostatki muchajeru InwMieszcz 1572 nr 173]. Cf »ostatek żywota«.

ostatek czyj [w tym: ai poss (7), pron poss (2)] (9): KrowObr 109; Leop Ier 44/14, Soph 1/4; Thedy będą oſtátki Iakobowe w pośrod wiela národow iáko roſá od Páná BibRadz Mich 5/7, Ier 25/20, Mich 5/8; Reliquiae coenae vel prandii, Oſtátki wieczerzne. Mącz 194d; A iáko źwierciádło nam tu Pan ie poſtáwić racżył tym nędznym oſtátkom ſwoim RejPos 349v; WujNT 557.

Przysłowia: Iednak każdy andel wiedzie Zoſtatkiem na deſcze iedzie. RejKup d4.

á gdy tym trzem rzeczam doſyć vczynimy/ oſtátek niechay pśi orzą/ iáko ono mówią OrzQuin Hv.

W charakterystycznych połączeniach: ostatek ciała (2), cnoty, czasu(-ow) (2), czystości, długow, dni(a) (2), dziejow, febry, gniewu, gospodarstwa, grzechu(-ow) (5), imienia (2), inwentarza, konceptow, Kościoła, krolestwa, krwie (2), krześcijanow, lat, listu, ludu (18), ludzi (2), łupow, mięsa, mow, myśli, nadzieje, narodu (2), oliwy (2), państwa (2), pieniędzy (12), płotna, pokarmu, posagu, pospolstwa, potomstwa, roku, rozmowy, ryby, słow (2), sprawiedliwych, stada, summy (3), wieku, wiernych, włości, wojska (6), wody (2), wolej, zamkow, żywności.

Wyrażenie: »ostatek żywota« = reliquum vitae Mącz; id quod restat vitae Modrz; residuum vitae JanStat (10): RejPs 170v; Mącz 194d; Pijániczá á wſzetecżnik ten wżdy kęs poſkacże/ á oſtátká żywotá ſwego záſpi RejZwierc 142; ModrzBazBud π6; SkarŻyw 253, 572; LatHar 557 marg, 652; w vpraſzániu iáłmużny oſtátek żywotá ſwégo pokłádáią SarnStat 517 [idem] 927.
a. Osad męty, resztki, wytłoczki [pl] (5): Magma, Drożdże álbo oſtátki/ brudy pod oleyámi á maśćiámi ſie oſtáwáyące. Mącz 204b.

ostatki z czego (1): Spissamentum, Treść/ drożdże/ miękiny y wſzelákie oſtátki z wyżętych á wybitych rzeczy. Mącz 409b.

ostatki czyje (1): Leop Is 49/6 cf W przen.

W przen (2): ku náwroceniu plugáwych oſtátkow Izráelſkich [faeces Israel; drożdży WujBib] Leop Is 49/6.
Szeregi: »ostatki i skutki« (1): Nákoniec odpuſzcżenia grzechow: co o powſzednich oſobliwie rozumiey/ álbo o oſtátkách y ſkutkách pewnych/ z grzechow ktorychkolwiek roſtących. LatHar 649.

»ostatki albo zmazy« (1): A ieſliby do niego przećiwni duchowie przylnęli/ oſtátki álbo zmázy iákie/ zdotknienia thego Swiętego Oleiu/ áby odeſſli KrowObr 84.

b. [Relikwie [pl]: To ſłowo Reliquie/ ieſt ſłowo Láćińſkie/ rozumie ſie oſtátki. GrzegŻarnPos 1582 534v (Linde).

ostatki czyje: Oſtátki tedy ludzi ſwiętych [...] nie ſą kośći ich których nam nie oſtáwiáli/ ále [...] do ziemie ie chowáć roſkázowáli/ ále ſą przykłády żywotá ich ſwiętobliwego [...] ktore nam w piſmiech ſwych zoſtáwili. GrzegŻarnPos 1582 534v (Linde).]

2. To, po czym nie ma czegoś; zakończenie, koniec, kraniec; extremum PolAnt, Mącz, Cn; extrema PolAnt, Vulg; finis PolAnt [w tym: czego (36), czyj (2)] (79): i zgromadźi wybrané ſwoie/ ze czterzech wiatrow od oſtatku źięmie (marg) końca abo oſtatecznego kraiu (–) aſz do oſtatku (marg) wierzchu (–) nieba. MurzNT Mar 13/27; BibRadz *7v; Ogrodźiwſzy ſumnienié oſtátká czekayćie KochZg A4; Abowiem ktorzi kxięgi nieporządnie cżytaią/ teras od konca czynią poćżątek/ zaś pośrzodek czytaią/ á co miało być pierwſzego to oni oſtatkiem cżynią KwiatKsiąż L; Quod superest, Ná koniec ná oſtátek/ álbo co ſie oſtátku doticze. Mącz 343d; Ieſt drogá práwa przed cżlowiekiem/ lecż oſtátek iey (bywa) drogámi śmierći. BudBib Prov 14/12, Prov 14/13, Ier 29/11, Dan 12/8; Niech cżyta oſtátek dzieśiątego cápitulum BiałKaz C2v; CzechEp 208; Bo gdy oſtátek prziydźie cokolwiek minęło/ Iednym ſłowem/ niémáſz nic wſzytko vpłynęło. KochFrag 51; á tych vćiech oſtátki ſą té/ wielki żal/ ćiężki ſmętek/ y vſtáwiczny płácz. OrzJan 22; Nágrodźi Pan Bog oſtátek/ gdy w boiáźni Bożey/ w zgodźie/ w vprzeymośći y ſzczyrośći do dobrego poſpolitego/ ſzukáć łáſki iego będźiem. SkarKazSej 663b.

G sg w funkcji okolicznika czasu: »ostatka« = na końcu, na ostatku (1): A potim ma być to lekarzſtwo [na niepłodność] na taiemne mieſtce włożone. [...] á potym rano wyciągnąwſzy z ſiebie ono lekarzſtwo. Ma ſie oſtatka męża radzić. FalZioł V 86v.

A sg w funkcji okolicznika czasu (1): Oſtatek zimy pocżąwſzy około Gromnic aż blisko ku Wielkiey noci ſtale zima poſtoi LudWieś B.

W charakterystycznych połączeniach: ostatek kapitulum, krolestwa, księgi (miesiąca) maja (2), lutego itp. (11), niepłodności, pisania, świata, uciech, wesela, wieku, ziemie, zimy.

Zwroty: »do ostatka (do)prowadzić« (2): Yuż cie on [Bóg] do oſtátká ſnádnie doprowádzi/ Zeć ſie o namnieyſzy pień koło nie záwádzi. RejWiz 138; Ale iuſz do oſtátká prowadź iákoś począł. CiekPotr 12.

»do samego przyść ostatka« (1): Bo gdy ſie iuż ſtárzeie ociec ábo mátká/ A iż im do ſámego iuż przydzie oſtátká. HistLan B2.

Wyrażenia przyimkowe: »do ostatka« (4): Ceſarz pochwalił ich pilność y náukę/ máiąc im zá dobre/ yż tę pilność dla rzecży poſpolitey podięli/ vpomináiąc ie/ áby ieſzcże do oſtátká thę pilność vcżynili BielKron 219. Cf Zwroty.

»ku ostatku, ku ostatkowi« = pod koniec (2:1): Piſze theż o groźnym ſądzye Bożym/ wſzákże záſię ku oſtátku cieſzy lud Izráelſki ieſli ſie náwrocą ná drogę bożą. BielKron 93, 55v; Tu przedſię ku oſtátkowi iśći ſie nam Pan przez Ianá ſwiętego/ iż to co nam obiecowáć racży/ nigdy nas minąć nie może. RejAp 192v.

»na ostatek« = na koniec (6): Ad extremum reservare, Ná oſtátek zoſtáwić. Mącz 389c; OrzQuin Z; pánie Wapowſki/ W.M. roſkázuię/ ábyś wnet po Koſtce grę ſwoię powiedział: á po W.M. pan Myſzkowſki/ potym pan Derſniak: więc pan Boiánowſki ſwoię wynaydzie/ á pan Kriſki zoſtánie ná oſtátek. GórnDworz C3.

~ na ostatek czego (2): Ceſarz vcżynił żáłobę ſzerokimi ſłowy/ [...] na oſtátek they żałoby powiedział BielKron 215; ROzmáićie y wielą ſpoſobow mawiał przed tym Bog oycom przez Proroki: náoftátek tych dni [novissime] (marg) á w ty dni oſtáteczne (–) mowił do nas przez Syná WujNT Hebr 1/2.

W przeciwstawieniu: »z przodku ... na ostatek« (1): Dźiedźictwo z przodku prętko nábyte nie poſzczęśći ſię ná oſtátek. BibRadz Prov 20/21. ~

»za ostatek« = na koniec (1): o czym mouycz thu nyemogą dla uyelkoſzczy Tho za oſtatek mouyą nacz yuſz yaſną uyarą wzglądamy [...] yſz to tak bylo od boga przed uyeky przeſzrzano PatKaz III 106.

»na ostatku« = in fine, in novissimo PolAnt [w tym: czego (24)] (43): FalZioł I 1a; do oney wietzorney y woniącey offiáry/ kthora wietzor to ieſt ná oſtátku ſwiátá ieſt zá nas Bogu oycu ná krzyżu offiárowaná? KrowObr 88v, 21v, 92, 150v; Bo do pychy hoynośći trzebá y doſtátku/ Pátrzże co s tego bywa záſię ná oſtátku. RejWiz 188v; RejFig Cc; BibRadz II 47b marg; Sſtał ſie potym wielki głod w zyemi Egipſkiey [...]. Ná oſtátku oney niepłodnośći/ rzekł Iozeph do ludu poſpolitego BielKron 18; ná zádku przeſzli też Március y Herminius/ Horácius ná oſtátku zoſtał BielKron 106; Ná oſtátku Liſtopádu Papież Adryan/ roſpiſał liſty do Niemieckich kráin BielKron 198, 58, 112, 113, 201v, 204v (21); prośmy my Páná Iezu Kryſtá Syná Bożego/ áby ná tym oſtátku wieku raczył być przy Zborze ſwoim LeovPrzep Kv; GórnDworz B3; Abowiem gdy ſie przypáthruiemy tym ſwieckim zawodom/ tedy thám więc v kreſu bywáią y pieniądze/ y ádámáſzki/ y ſukná/ y inſze drobne rzecży. Bywa tez náoſtátku y świniá. RejZwierc 129v; BudBib Deut 8/16, Dan 1/15; á ná oſtátku cżterdźieśći lat/ rzekł Abſalon do Krolá. CzechRozm 136v, 17v; CzechEp 364; Obiecałem ná oſtátku piſánia tego/ znáki okázáć NiemObr 151; Bo iáko Ian S. po wſzytkich nápiſał Ewangelią ſwoię: ták też ſluſznie ma mieć ná oſtátku mieyſce. WujNT 396; SarnStat 99; KlonFlis H4.

~ W przeciwstawieniu: »na ostatku... na przodku« (2): FalZioł I 11d; wkłádaſz ná mię naprzodku liſtu niewdzięcżność z vrąganim/ y zmienienie wiáry z przewrotnośćią/ náoſthátku mię kſobie przyćiągaſz głádkiemi ſłowy BielKron 246.

Wyrażenie: »na samym ostatku« (1): GAdáli towárzyſze/ co pługá nie ználi/ Ktorą dziurę ná ſámym końcu tám widáli. Powiedáli iż klinik ná ſámym oſtátku/ Ieſt przybity RejFig Bb8. ~

»w ostatku« (3): A ták Swátopłuh połupił kośćioły w Cżechach/ dał Ceſárzowi dań/ á w oſtátku ſyná ſwego Otę záſtáwił BielKron 324v, 391v; Czego iż oni nie vkázuią/ niewiem iáka im y w oſtátku wiárá ma bydź dáná. KochCz A4v.

Przen: W opisie gwiazdozbiorów: Zachód [czyj] (1): Pás iego [Perseusza]/ nie rozeznáć/ ieſli ná Skopowym Oſtátku/ czy ná wſchodźie náſtawa Wołowym KochPhaen 24.
3. Tylna część, reszta; finis PolAnt (3): Włodzimierz náſtáwiał był [...] w kośćiele Modł ktore zwano Perun/ ten miał głowę śrebrną oſtátki miedźiáne. BielKron 428.

ostatek kogo (1): oblicże iego [wojska] ku morzu wſchodowemu/ zaś oſtátek iego ku morzu oſtátecżnemu BudBib Ioel 2/20.

ostatek czyj (1): BielKron 463 cf W przeciwstawieniu.

W przeciwstawieniu: »ostatki ... przodek« (1): ná ony ſłowá gdźie Bog mowił Moiżeſzowi/ oſtátki moie będzieſz widźiał ále przodku nie vyrzyſz. BielKron 463.

4. Ostatnie rzeczy, czyny [czyje] (2): Znam ia [...] y ćirpliwość twoię/ y ſpráwy twoie/ y oſtátki twoie [opera tua novissima PolAnt Apoc 2/19; y oſtátnie rzecży BibRadz; vczynki twoié oſtátnié WujBib] więtſze niżli pirwſze. RejAp 28v.

W przeciwstawieniu: »ostatki ... przodki« (1): I bywaią oſtátki [novissima] onegoto człowieka/ gorſzé niſzli przodki. MurzNT Luc 11/26.

5. Pozostałe po kimś rzeczy (4): to ieſt przodka mego Pierścień/ á wiele przy nim zginęło dobrego. Wnet ſie muśiſz ſzácowáć kędyś thego doſtał/ A boday więc y gárdłem oſtátkowi ſproſtał. RejWiz 127, 106; Zmáiętnośći iego niechby byłá nagrodá vkrzywdzonemu: á oſtátek [reliqua bona eius] do poſpolitego ſkárbu niechby obrócono. ModrzBaz 139v.

ostatek czyj (1): Záwżdy widziſz potomká przed ocżymá ſwemi/ Ktory będzye ſzáfował oſtátki twoiemi. RejWiz 58v.

6. Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka lub wskaźnika nawiązania (737):
»do ostatka« = całkowicie (8): Bog drugą plagę przepuśćił [...] koniki álbo ſzáráńcżą iż do oſtátká popſowáły wſzytko cżego grad nie pobił. BielKron 29v, 147, 237v, 241v; náſthąṕ ná łeb/ á pogrąż go [swego nieprzyjaciela] do oſtátká. GórnDworz Cc7; RejZwierc 222v; NiemObr 167; Cży mię iuż do oſtátká myſliſz pchnąć od śiebie? WisznTr 23.
»na ostatek« = na koniec, wreszcie, ostatecznie; uwydatnia ostatni element w szeregu elementów przedstawianego tematu; tandem HistAl, Mącz, Calep; postremo Mącz, Modrz, JanStat; deinde PolAnt, Modrz; denique Modrz, Calep; extremo Mącz, Calep; novissime Mącz, Vulg; posterius PolAnt, Calep; ultimum Mącz, Calep; (in) novissimo, in reliquo Vulg; demum, ad postremum, in summa, supremo Mącz; in fine(m), postea, reliquum PolAnt; ad finem, post, postremum Modrz; caetero, caeterum, porro Calep; de cetero Vulg (615): Ad postremum. Ná oſtátek/ ná koniec. Mącz 3b; Deinceps, Ná potym/ Yedno pod drugim/ też ná oſtátek/ nakoniec. Mącz 80d, 81c, 112c, 163b, 167a, 251d (13); Finite — Nakoniecz, na oſtátek. Calep 420b, 149b [2 r.], 305b, 399a, 823b, 826a, 1046a, 1133b..
~ a. Ze względu na czas (367): na krzizu racziles wyſyec ij pyc ran yes podyᾳl a na oſtátek barzo górkᾳ ſmyerc BierRaj 21; Ale Lekarz gdy ſzedł do niey [do baby]/ Záwżdy nieco wźiął z domu iey. A táko więc ná oſtátek/ Wynioſl iey wſzyſtek ſtátek. BierEz 13v, E2v, M, P; FalZioł IV 11b, 23c, V 16c; BielŻyw 70, 153; MetrKor 59/76v; WróbŻołt C5v; LibLeg 7/99v, 11/137v; RejPs 33, 172v; To ſie czáſem náczczo ſpiyą Lby ſobie piwem pomyią Kámpuſtem ſie popluſkáią A [lege: na] oſtátek podrápáią RejRozpr I2v; SeklKat G3v; ZapWar 1548 nr 2656; RejKup k8v; Pocżęłá ſie bitwa od wſchodu ſlońcá á trwáła áż do zachodu/ á ná oſtátek Perſowie pocżęli gwałthownie vpádáć [Persae tandem cadere coeperunt] HistAl F4, B2v, C7, E4, E5, G7v; LibMal 1551/161, 1553/173, 174; Iużeſz na oſtatek niechai tak będźie gdyś ci śię tak podoba MurzHist Q4v, B3v, D4v, E3, Fv, L4v (11); MurzNT 21, 46, Matth 21/37, Mar 12/22; Diar 33, 34, 61; Lać w ſię y nád przyrodzenie/ Gębá woła ieſzcże naley/ Brzuch ſie nie chce ciągnąć dáley/ A żołądek mowi iużći/ Ná oſtátek ſzyiá puśći BielKom E8, D8v, F5; GliczKsiąż C8v, F2, F8, G7, H8 (9); LubPs A5, hh4; GroicPorz Cv, h3, v2v, v3, z3, ii2; iáko był tzáſu páná Kárłá przedziádá [...] y Pipiná Wuiá/ á ná oſtátek Kárłá oycá náſzego obytzay. KrowObr 31v, 117v, 124, 125v, 170v, 218v, 235; Leop Prov 14/13, Eccli 12/12, 13/8, 2.Tim 4/8; KochZuz A2v; LeszczRzecz A4; Aby mi też ná oſtátek y zginąć [et quomodocumque peream] (marg) Drudzy wykłádáią á mamli zginąć niechayże zginę. (–). BibRadz Esth 4/16, *7, Ez 15 arg, I 451a marg, Eccli 10/14, 2.Mach 15/11 (9); sſtał ſie wielki głod w Sámáryey [...]/ ták iż gnoy gołębi kupowáli ieść/ náoſtátek niewiáſty ſwe dzyeći iádły. BielKron [852]v, 25, 30v, 50v, 58v [2 r.], 60 (81); KochSat A4v; KwiatKsiąż F2, M; Summa illa sit ut quicquid officii tua causa praestare possum faciam libenter, Summá tá niecháy będzie/ álbo ná oſtátek chciey wiedźieć iż ći ſie we wſzem rád záchowawam. Mącz 431c, 76b, 195c, 209a, 221c, 311c (11); Prot D2; weźmi źiela przymiotowégo [...]/ przyłóż ſmalcu czyſtégo/ á warz záś s tym dobrze/ á náoſtátek/ przyſyp mąki pſzeniczney SienLek 121, 88, 101; LeovPrzep B2, D4v [2 r.]; RejAp 31v, 146; GórnDworz P5, P6, T3, Bb4v, L13; iż go [Mesyjasza] Bog Ociec obiecał był zeſłáć ná wielu mieyſcach rozlicżnym Pátriárchom y Prorokom/ á ná oſtátek Dawidowi RejPos 272v, 173v, 176, 196v, 197v, 211 (9); RejPos Wiecz3 98; BiałKat 21, 33v, 35v, 88v, 126 (9); BielSat I4, I4v; GrzegŚm 12, 37; Abowiem wſzyſtká złość y wſzyſtek iuż niepożytek vſtánie: káżda śie krewkość albo niemoc/ vtwierdzona zmocni: ná oſtátek/ ſam Pan Bog w duſzy y w ciele náſzym krolowáć będźie. KuczbKat 390, 20, 245. 270. 345; RejZwierc Aaav: BielSpr 37v, 56v, 60v; WujJud a3, b2, 13v, 98v, 201v, 218v; BudBib 4.Reg 12/20, 4.Esdr 3/54, Sap 13/17; MycPrz II B4v; Strum Q4v; BiałKaz H3v, H4v; BudNT przedm d2, Matth 22/26, Mar 16/14; StryjWjaz Cv; PaprPan Hh; KarnNap Cv; [przyrodzenie ludzkie jest] rozmáitem niemocam/ nędzam/ á ná oſtátek y śmierći poddáne ModrzBaz 57, 4v, 128; SkarJedn 164; KochOdpr B, D3; SkarŻyw 15, 63, 166, 269, 308, 311; StryjKron 31, 46 [2 r.], 135, 145, 146, 308 (22); CzechEp 356, 409; Potym przyſtąpiło y to/ iż od Ceſárzow muśieli [biskupi rzymscy] potwierdzenia doſtáwáć. A náoſtátek teraz nie dawnych cżáſow [...] Kardynałom tylko/ tę moc dáli/ áby [...] Papieża obierali NiemObr 66, 9, 18, 49, 54, 61 (23); TVsmy ſię mężnie prze oyczyznę bili/ Y ná oſtátek gárdłá położyli. KochFr 32, 109; KlonŻal C2; ReszList 174, 180; WerGośc 225; BielSjem 14; KochPieś 21; ArtKanc M17v; BielRozm 6; ActReg 7; GostGosp 154; Phil G3; áleś ſie vſtáwnie náczynił deſpektów/ y nárzékánia bráćiéy twoiéy/ áżeś náoſtátek y ſam wolał groſzem kmiotká ſwégo/ odkupić powinność ſławy żołniérztwá twégo. OrzJan 54, 14, 21, 28, 37, 97, 136; LatHar 251; ktore były gotowe/ weſzły z nim [z oblubieńcem] ná gody/ [...] Náoſtátek przyſzły też y drugie pánny WujNT Matth 25/11, Matth 21/37, 22/27, Mar 16/14, s. 560, 617 marg; KlonFlis E; Wnet ſobie [Wenus] roſkázáłá Didonie hołdowáć, Náoſtátek iey ſerce ták bárzo zbłaźniłá/ Ze mężowi pirwſzemu przyſięge [!] zgwałciłá PudłDydo A3, A2, A3, B4.

W przeciwstawieniu: »z pirwu ... na ostatek« (1): Tákież vdzyáłáſz kupcowi/ Dobremu towárzyſzowi/ S pirwu mu dobrze porádziſz/ A ná oſtátek go zdrádziſz BielKom D8v.

Połączenia: »napierwej ... na ostatek« (1): Ręká świádków będzie ná nim napierwey [priuś] ku zábićiu iego/ więc ręká wſzego ludu ná oſtátek [postea]. BudBib Deut 17/7.

»naprzod ... na ostatek« (2): NAprzod Boga chwali gromada za kxiędza Plebana/ za pana dziedzinnego/ y za wſzitki vrzędniki iego/ a naoſtatek za pana Macieia w Byſzinie proroka LudWieś A2; WujJud 47v.

»naprzod ... potym ... na ostatek« (4): WróbŻołtGlab A3; KrowObr 235v; naprzod złe wychowánie: pothym vſtáwicżna prośbá męſzcżyznſka: więcz zdrádá: nuż dáry: vboſtwo: nádzieiá: ná oſtátek boiaźń/ j tyſiąc inych rzecży/ ktore pod cżás/ y iednę ſwięćiczę ze ſtátecżnośći zwiodą. GórnDworz Ll7v; KuczbKat 235.

»pierwszego czasu ... na ostatek« (1): PIerwſſego cżáſu [Primo tempore] vlżenie ſie ſtáło źiemi Zábulon/ y źiemi Neptálim/ á ná oſtátek [novissimo] obciążoná ieſt drogá Morſka zá Iordanem Gálilei Pogańſkiey. Leop Is 9/1.

»pirwej ... potym ... na ostatek« (2): gdyz pirwey bywa poczęcie potym rodzenie naoſtatek porodzenie. WróbŻołt C5v; GliczKsiąż I8.

»potym na ostatek« (1): około Trácyey prácuiąc wſzytkę [...] borzył. Potym ná oſtátek do Greckiey źiemie woyſko obroćił BielKron 240.

»potym (a. potem) (a. potym... potym), (a. potym... potym... potym... potym)... na ostatek« (15): FalZioł I 18b; Stycżeń/ od zarania pocżąwſzy [...] był pochmurny/ [...] potym do ſrzod odwiecżerza wietrzyk powiewał/ na oſtatek ſie k wiecżorowi było wyiaſniło. LudWieś Bv; SeklKat C3; GroicPorz r2; Potym to miáſto názywano Ceſárea Filippowá/ [...] ná oſtátek ie zwano Nemorá. BibRadz I 146a marg; Potym ią [arkę] Sámuel przeniozł do Máſphá/ potym do Gálgi przez Saulá/ potym przez Dawidá do Naboth/ potym do Syonu/ náoſtátek od Sálámoná do kościołá ſwego. BielKron 63; Wſadzon [św. Floryjan] potym do ćiemnice/ ná oſtátek z moſtu vtopion BielKron 357, 26, 265v, 452v; KwiatKsiąż N3; Mącz 475b; ModrzBaz 105; Potym ś. Dunſtánus ná Biſkupſtwo Wirgoniyſkie [...]/ ná oſtátek ná Arcybiſkupſtwo Kántuáryjſkie [...] wzięty był. SkarŻyw 509; StryjKron 692.

»z przodku ... potym ... aż na ostatek« (1): Ale ſie ſprzodku zwáli Biſkupy/ potym Arcybiſkupy/ aż ná oſtátek Papieżmi KrowObr 7.

b. Ze względu na przyjętą kolejność lub ważność (226): SeklKat E3; RejKup x6; byerzacz yey zdomu schati ſrebro pyenyadze na oſtathek y pyerzyny. LibMal 1551/165v; MurzHist A4, C2, H3v, I2v, N, T2; niekáże [Chrystus] iem [apostołom] miotac pereł przed śwynie/ niekaże być natrętami i goſpód co rás odmięniać/ niekaże śię téſz nieobyczainiością i nieludzkością przykrzyć/ niekaże naoſtatek gniewliwęmi i niecierpliwęmi być. MurzNT 43v, 91, 96, 163v marg; Nie miey loſow gry ná pyecży/ ſtąd pochodzą márne rzecży/ Zwády klątwy cżárowánia/ Roſpácży y zábijánia/ Ná oſtátek y bluźnienie BielKom F3; GliczKsiąż I3v, L8v; Porucżánye wſzitkich ſpraw ſwych/ trudnośći/ śirocthwá/ ná oſtátek duſze y ciáłá w ſwiętą opyekę Páńſką. LubPs R3v marg, L3; GroicPorz f2, cc4, ff3; I będziećie mi ſwiádtzyć nie tylko w Ieruzálem/ ále teſz po wſtyſtkim [!] Zydoſtwie/ y Sámárij/ y ná oſtátek aſz do graánic Swiatá [et in omni Iudaea et Samaria, et usque ad ultimum terrae PolAnt Act 1/8]. KrowObr 45, A3, B3v, 35v, 242; NIech cżłowiek thák o nas rozumie iáko o ſlugách Kryſtuſowych/ y ſzafárzoch táiemnic Bożych. A ná oſtátek [At reliquum] tego potrzebá w ſzafárzoch/ áby káżdy był náleźion wiernym. BibRadz 1.Cor 4/2, *5, *6, I 346, 446, Philipp 4/8 (9); BielKron 82; KwiatKsiąż G4v; SienLek 100; Náoſtátek tu Pán położyć racżył báłwochwálce á kłamce. RejAp 180; Náoſtátek tym zámykam/ áby dworzánin to co mu ſie tu náznácżyło vmiał doſkonále GórnDworz N3, B4, Ii, Ii5v; RejPosWiecz2 91v; BiałKat a4, 323v, 378v; KuczbKat 30, 60, 80, 110, 115 (10); RejZwierc B4, 152v, Aaav; Niemáſz/ powiáda/ wyſpy/ niemáſz źiemie/ niemáſz miáſtá/ niemáſz ludu/ niemáſz náoſtátek żadnego mieyſcá ták puſtego/ gdźieby o tym cżterdźieśći dni pośćie nieſłychano WujJud 193, 13, 43v, 51v [2 r.], 99, 100v (17); Náoſtátek o vżywániu zupełnego Sákrámentu nieco potrzebá przypomnieć. WujJudConf 247, 85, 177v, 227v, 242; RejPosRozpr c2; á nie pozwalamy áni dyabłu/ áni zwodzicielom/ náoſtátek y właſnemu ciáłu/ y ſwiátu temu nierządnemu. RejPosWstaw [1434], 22, [412]v, 42; BudBib c [2 r.]; BiałKaz G3, G3v, H3v; Ná oſtátek ſam Márek byłby ſobie przećiwny/ ieſli byś to mieyſce wedle ninieyſzych kśiąg cżytał. BudNT przedm c7v, przedm a3v, b2, c3v; Bo á ktoż będźie dodawał żywnośći [...]? Ktoż nam dodáwáć będźie odźienia y vbioru [...]? Ktoż rzecży potrzebne będźie przywożił [!] [...]? Ktoż ná oſtátek będźie śláchćicem/ ieſli żadnego chłopa niebędźie? ModrzBaz 80; co rozum/ co przyrodzenie/ co Bog ſam ná oſtátek po nas mieć chce. ModrzBaz 143v, 8 [2 r.], 20v, 33, 39v [3 r.] (36); SkarJedn 286; iákoby áni BOgu Pánu ſwému/ áni komu z ludźi/ áni ſam náoſtátek ſobie/ ná reyeſtrze nie zoſtał. Oczko 24; SkarŻyw 82; StryjKron A [2 r.], 86; Arcybiſkupowie/ Opátowie/ Pátryárchowie/ Metropolitáni/ ná oſtátek nowa creáturá Papieſka Kárdynáłowie/ ná cżyich mieyſcách záśiędli? NiemObr 48; nie tylko ſię z dziećmi do chrztu śpieſzą/ ále y bábom náoſtátek chrzćić dopuſzcżáią. NiemObr 148v 54, 57, 66, 115 [2 r.], 124 (20); nie od onych dawnych świętych Niemieckich Apoſtołow/ y káznodźiy: ále od przeklętych żydow/ kácerzow/ Máchometanow/ á náoſtátek/ y od ſámego miſtrzá Lucyperá. ReszPrz 52, 109; ReszHoz 129; ReszList 161, 182; WerGośc 242; BielSjem 14; PudłFr 37; A náoſtátek bráćia v wás w tey ſweywoli/ poimuią śioſtry bliſkie/ śieſtrżeńice/ á ktoſz go oto ſkarże? GórnRozm D, C4, D4v, Hv, H2, M; ActReg 23, 184; GórnTroas 4; KochPij Cv; OrzJan 26, 127, 129; (marg) 5. Modlitwá. [...] (–) Náoſtátek vćiecż ſię do modlitwy LatHar 578, 381, 666; Náoſtátek bráćia/ weſelćie ſię/ bądźcie doſkonáli/ nápominayćie ſię WujNT 2.Cor 13/11, przedm 25, 40, s. 148, 186, 324 (14); WysKaz )?( 2, 14,42, 46; JanNKar B4v; JanNKarGórn D4; SarnStat 53, 84, 888, 938, 1061 (11); Bijąc bez miłośierdźia miotłámi ſrógiémi/ Biczmi/ á náoſtátek łáncuſzki oſtrémi SiebRozmyśl H2v; GrabPospR N2; VotSzl A2v, B, B2, B4v.

Połączenia: »naprzod ... (potym ...) na ostatek« (4): Naprzod aby pan Bog był w rodzáyu ludzkim poznan [...]. Rzecż poſpolita krzesćiyáńſka przez nas była zápomożoná y podpyeraná. Ná oſtátek oycżyznye/ rodzicom/ [...] y inſſym ludzyom wſpołek/ żebyſmy ſie dobrze/ pocżeſnye poſtáwili GliczKsiąż Ov; KuczbKat 120; ModrzBaz 101v; ábyś ty [...] tych trzech rzeczy brónił. Wolnośći naprzód poddánych ſwoich: zdrowia potym twégo: náoſtátek pokoiu náſzégo OrzJan 100.

»przodkiem ... potym ... na ostatek« (2): Aby nie obráźił przodkiem páná Bogá/ biorąc Imię iego ná dáremno/ potym bliźniego ſwego/ vſzkadzáiąc go nieſpráwiedliwą przyſyęgą [...]/ ná oſtátek Sumnienia ſwego/ potąpiáiąc ſam ſyebie. GroicPorz y4; KrowObr 46v. ~

»na ostatku« (114):
~ a. Jako ostatni; postremo Modrz (14): zádek [kogi] pierwey tonie/ Lepiey być ná pierwey ſtronie. Bo iż nie ták bárzo ćięży/ Ná oſtátku ſie pogrąży. BierEz I4v; to ieſt ſwięty Paweł ktory ua [!] oſtatku miedzi wſzytkimi apoſtoły ſie nawrocił WróbŻołt X2; Pyrwſem ze na Iarmark byway A czo na raniey wykladay. Do noczy czaſem doſyaday Na oſtatku kramy ſkladai. RejKup e3v; gdy ſie ná drugą ſtronę Dunáiá przepráwiáli/ zwłaſzcżá ránni/ chorzy/ ktorzy ſie ná oſtátku przepráwiáli byli pobići. BielKron 315, 160, 291v, 309v; SarnUzn D6; RejPosWstaw [1434]v; ModrzBaz 53v; weźmimy iuż oſtátecżnie práwie/ ná oſtátku też poſtáwionego Proroká Máláchiaſzá CzechEp 301; [Jan apostoł] ná oſtátku po wſzytkich piſał Ewángelią WujNT 299.

W przeciwstawieniu: »pierwej ...na ostatku« (1): Herberſtyn [...] ruſzył ſie trochę ná koniu ſiedząc iáko by chćiał s koniá s ſieść. Moſkwá máiąc zá tho áby prętko s ſiadł/ s ſiedli oni pierwey/ á on ná oſtátku. BielKron 434v.

Wyrażenie: »na samym ostatku« (1): A cżiy koń napirwey przybieży/ ten bierze pirwſzy klenot/ drugi zá nim bierze drugi klenot [...]. A ten co ſie iuż ná ſámym oſtátku przywlecże/ tho mu świnię do ſzkápy przywiążą RejZwierc 129v.
b. Na końcu, wreszcie; uwydatnia ostatni element w szeregu elementów przedstawianej treści; in novissimis PolAnt; postremo Modrz (100):
α. Ze względu na czas (85): Tákći co pyſznie pánuią/ O przyiaźń śię nie prácuią: Ná oſtatku więc poznáią/ Iáko máło przyiáźni máią. BierEz M4v; á na oſtatku przyday Muſci diſſoluti in aqua roſata FalZioł V 110v, II 14d; Złoż oſobno ſummy wſzytkich towarzyſzow w 1. ſummę przez ktorą będzieſz dzielił zyſk w ſrzodku/ á włożone pienądze na oſtatku KłosAlg G4v; WróbŻołt R8, Z4; LibMal 1543/70v; LubPs L, P2v, Z2; KrowObr 103, 125v, 131v, 133v, 170v, 197; Serwilius przećiw temu/ drudzy záſię przećiw iemu/ były rozmáite namowy porządkiem. Senat ná oſtátku wybrał Dyktatorá powtore M. Wáleryuſá. BielKron 107v; Minucyus Ráycá wymowny mowił do nich zá Koriolanem: ná oſtátku nie możeli być inácżey áby go dárowáli Senatowi y Ráycom/ tedy będzye iedność á zgodá BielKron 108v; Ten [Mitrydates] z Rzymiány XXXX lat bitwę wiodł/ y wielekroć porażał Rzymſkie Ráyce/ to ieſt/ Fimbryą/ Muręnę/ Kottám/ Fábium/ Tryáryum/ áż go ná oſtátku Syllá poráźił BielKron 130; Draw z Styriey/ Saw z Kárniey wychodzą z gor/ ktore/ zowiemy Alpes/ w Dunay ná oſtátku wpadáią. BielKron 308v, 35, 43, 55v, 106, 107v [4 r.] (42); KwiatKsiąż Q; secundae mensae. Wet/ to yeſt/ oſtátnie potráwy/ owoc/ ſęr/ który ná oſtátku dáyą. Mącz 378a; OrzQuin B2; RejAp 180v; Ná oſtátku M. pánie racżyſz mie w.m. pytáć GórnDworz F6v; RejPos 2, 116v; Przeto náoſtátku przydamy tu miáſto zámknienia/ co Chrześćiánin o tym Sákrámenćie wierzyć y trzymáć ma. WujJud 262v; WujJudConf 139v; RejPosWstaw 22v; KTo miłuie ſyná ſwego/ cżęſto go rozgą karze/ áby ná oſtátku wziął poćiechę z niego. BudBib Eccli 30/1; Y trzeći wziął ią tákież/ y (wſzytcy) tákież śiedm/ á dzieći nie zoſtáwili y po márli. Ná oſtátku (po) wſzech vmárłá y niewiáſtá BudNT Luc 20/32; NiemObr 7, 20, 65; Kiedy tákim ſpoſobem wſzytki podźielićie/ Zá prácą ná oſtátku ſámi téż weźmićie Paré trzewików ſtárych/ y té dwá báiaki PudłFr 79.

W przeciwstawieniu: »naprzod ... na ostatku« (1): co miáło być naprzod/ to ſię ná oſtátku námienia SkarKaz 81b.

Połączenia: »napierwej ... (potym...) na ostatku« (3): napierwey pod tho drzewo przyiecháli [...] Krol Zygmunt z Hámburgu/ á Włádziſław s ſynem y krolewną Anną z Brugu/ ná oſtátku Ceſarz z Lánxendorfu miáſtecżká BielKron 414, 197v; RejPosWiecz3 99v.

»naprzod ... pośrzodku ... na ostatku« (1): gdyż ſprawa przyrodzenia naprzod znienagła pocżyna, w poſrzodku ſiłna bywa, na oſtátku opuſzcża. GlabGad K5v.

»potym na ostatku« (3): IEzus gdy ſtal przed Kaijfáſſem/ ſwiadkowie náń falſſywé ſwiadetztwa dáwali/ ktoré ku rzecży nitz niebyly/ aż potym na oſtatku dwa ſwiadkowie wyſtąpiwſſy rzekli. OpecŻyw 113v; FalZioł I 6d, V 116.

»potym ... na ostatku« (2): Był v Olgierdá chłop proſty Woydyło piwnicżnym/ potym ſprawcą/ ná oſtátku ták nań był łáſkaw/ iż go źięćiem vcżynił BielKron 379v, 437.

»potym ... po [kim] ... na ostatku« (1): nadawnieyſzy był náſzych kronik piſarz Wincenty Kádłubek/ potym Długoſz/ po nim Wapowſki/ ná oſtátku Doktor Kromer BielKron 337v.

β. Ze względu na przyjęty porządek lub ważność danego elementu (15): FalZioł V 97; SeklWyzn 4; W trzećiem záſie rzędźie/ Linkuryus/ Achátes/ y Ametyſt. Ná oſtátku w czwartem rzędźie/ Chryſolit/ Onyx y Beryl BibRadz Ex 39/13; oſobno o Rzećżypoſpolitey [!]/ [...] mowić będziemy/ oſobno o rządzeniu Zborow/ á ná oſtátku o Szkołách. ModrzBaz 4v; KlonFlis A2v, Hv.

W przeciwstawieniach: »na przodku (3), z pirwotku ... na ostatku« (4): Oſtatni thermin poſtaw na przodku/ á pirwſzy na oſtatku KłosAlg F, F2v; Ale iáko miał [Krezus] s pirwotku wielkie ſzcżęſcie/ ták ná oſtátku nieſzcżęſcie. BielKron 111v; WujNT 854 marg.

Połączenia: »napierwej ... potym ... na ostatku« (1): Skora korzenia thego napierwey ſie w lekarſtwo godzi/ pothyem owocz/ á liſty na oftatku. FalZioł I 86d.

»potym ... zasię ... na ostatku« (1): Boią [Ostatnią Wieczerzę] piſmo ſwięthe názywa chlebem y kielichem ábo winem. Pothym ciáłem y krwią Páná Kryſthuſową. Záſię teſthámentem nowym. Ná oſtátku vżywániem á złącżeniem ciáłá y krwie Páná Kryſtuſowey. RejPosWiecz3 99.

»przodkiem ... na ostatku« (1): ſzło przodkiem Węgrow trzydzieśći chorągwi [...]/ zá nimi Włoſzy/ náoſtátku ſzli Niemcy wálnym vfem BielKron 314.

»przodkiem (a. na przodku) ... śrzodkiem (a. we środku) ... na ostatku« (2): W ktorych Ewányeliach náprzodku vkazał [Mateusz św.] narod Páná Kryſtuſá/ we środku iego kazánie/ ná oſtátku iego vmęcżenie BielKron 144; Cżáſem pocżcżą Burmiſtrzá/ iż pług iego przodkiem Wyieżdża ná Páńſzcżyznę: á Rádzieckie śrzodkiem: Proſtacy ná oſtátku. KlonWor 15. ~

Synonimy: 1. reszta; a. brud, drożdże, fus, szum, szymowiny; 2. koniec, kres; 3. tył, zad.

Cf OSTANEK, [OSTAWEK]

MMk