Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PALĄC

Następne hasło: PALĄCY SIĘ »

PALĄCY (19) part praes act

palący (18), paląc (1) SienLek.

a pochylone.

Fleksja

sg
m	N	pålący	f	N	påląc(a)	n	N	påląc(e)
	G	påląc(e)go		G	påląc(e)j		G
	A	pålący		A	pålącą		A

pl
N	subst	påląc(e), påląc
D		påląc(e)m
A	subst	påląc(e)
I	m	påląc(e)mi

sg m N pålący (3). ◊ G påląc(e)go (2). ◊ A pålący (2). ◊ f N påląc(a) (1). ◊ G påląc(e)j (2). ◊ A pålącą (2). ◊ n N påląc(e) (2). ◊ pl N subst påląc(e) (1), påląc (1). ◊ D påląc(e)m (1). ◊ A subst påląc(e) (1). ◊ I m påląc(e)mi (1).

Sł stp s.v. palić, Cn notuje, Linde XVIII w. s.v. palić.

Znaczenia

1. Działający ogniem tak, aby coś przestało istnieć, zmieniło się w popiół, zgliszcza itp.; spalający, niszczący ogniem (6)
- Przen (2)
2. Wywołujący wysoką temperaturę, zbytnio ogrzewający (8)
3. Wywołujący doznanie fizjologiczne silnego pieczenia (5)
- a. O działaniu ostrych przypraw lub trucizny (3)

1. Działający ogniem tak, aby coś przestało istnieć, zmieniło się w popiół, zgliszcza itp.; spalający, niszczący ogniem; comburens Vulg; ardens PolAnt [w tym: co (5)] (6): tą panną bog obyauyl gdy moyzeſz uydzyal kyerz gorayączy a ſam ſyebye nyepalączy PatKaz III 101.

W porównaniach (2): Aby byli ſpaleni tak richło iako ſloma płonie. Sicut ignis qui comburrit ſiluam: et ſicut flamma comburrens montes. Iako ogień las paląci/ a iako płomień palączy gory. WróbŻołt 82/15.

Wyrażenie: »ogień, płomień palący« (2:1): WróbŻołt 82/15 [2 r.]; W zyemi ich pobudził ogyeń ſrodze pałáyący/ Wſſytki rodzáyne polá ich ták nagle palący. LubPs Yv.

Przen (2): Duſzá moiá w pośrzodku lwow lężę [!] (miedzy) palącemi/ (miedzy) ſynmi cżłowiecżemi/ zęby ich kopije y ſtrzaly/ á ięzyk ich miecż oſtry. BudBib Ps 56/4[5]; Iáko z gorącego piecá węgle/ ſłowy [!] kazania iego/ palące grzechy ludzkie/ y ſercá twárde rozgrzewáiące wypádáły SkarŻyw 544.

2. Wywołujący wysoką temperaturę, zbytnio ogrzewający; torrens Cn (8):

a. O słońcu i wietrze; urens Vulg; flagrans Mącz (3):

Wyrażenia: »palące słońce« (1): Flagrantissimus Sol, Wielmi palące Słóńce. Mącz 129b.

»wiatr palący« (1): I gdy wyćiągnął Moizeſz rękę ná morze/ wyſzuſſyl ie Pan/ wianiem wiátru gwałtownego y palącego [vento ... urente] cáłą noc Leop Ex 14/21.

Przen (1):

Wyrażenie: »wiatr palący« (1): Wiátr palący [ventus urens] ná drogách ktore ſą ná puſſcey/ drogi corki ludu moiego Leop Ier 4/11.

b. O stanach chorobowych (4): [Białego maku wódka] ſuchoſc ocżu/ wrzody złe palącze/ ty rzecży wſzytky barzo pożytecżnie lecżi FalZioł II 8d.

Wyrażenie: »paląca gorączka (a. gorącość)« [szyk 1:1] (2): Lekarzſtwo tey gorącżki zbytnie palączey: ktora ieſt rzeczona Cauſon. Naprzod krwie vpuſciwſzy/ potym kolerę purgować á krew chłodzić ſyropmi. FalZioł V 5v, I 66a.

Szereg: »palący a ognisty« (1): Też tenże ſok [ćwiklany z rozchodnikiem] ieſt dobry [...] naprzeciwko bolacżkam palącem [pałáiącym SienHerb 25] á ogniſtim ktore pochodzą skolery FalZioł I 20a.

c. Według ówczesnych pojęć medycznych: wywołujący w organizmie proces związany z podwyższeniem temperatury, wewnętrznego rozgrzewania (1):

Wyrażenie: »moc paląca« (1): [Cebula] Ma mocz przeczinaiączą y palączą y też reſolwuiączą wilkoſci grubych FalZioł I 133a.

3. Wywołujący doznanie fizjologiczne silnego pieczenia; causticus Cn (5):

palący co (1): SienLek 20 cf »paląc albo koląc«.

Szeregi: »kąsający, palący« (1): Moc niegaſzonego vapna cżyni opuchliny/ yteż ieſth kąſaiącza/ palącza aże do żywego FalZioł III 36d.

»paląc albo koląc« (1): Rzadkie łáyná [człowiecze] nieiáko paląc álbo koląc Ogonicę: Krwáwey niemocy ſye trzebá oſtrzegáć. SienLek 20.

a. O działaniu ostrych przypraw lub trucizny (3): Też gdy kto wypije iadowitą rzecż á barzo palączą/ Oliwy ſie day ciepło napić iżby mogł wraczać FalZioł III 22c.

Wyrażenie: »palący w język« (1): Ranunculus herba, Ziele goącego przyrodzenia/ kąſáyące á palące w yęzik. Mącz 345d.

Szereg: »kąsający a (i) palący« (2): [Piperata] ZIele ieſt ogrodne liſtu ſzyrokiego [...]/ ſmaku kąſaiącze^go barzo y palączego FalZioł I 112b; Mącz 345d.

Synonimy: 3. gryzący, kąsający, ognisty.

Cf PALIĆ

SBu