[zaloguj się]
[pdf]

PIĄTNO (104) sb n

o jasne.

Fleksja
sg pl
N piątno piątna
G piątna
D piątn(o)m
A piątno piątna
I piątnem piątny
L piątnie

sg N piątno (20). ◊ G piątna (9). ◊ A piątno (34). ◊ I piątnem (17); -em (3), -(e)m (14). ◊ L piątnie (4). ◊ pl N piątna (5). ◊ A piątna (13). ◊ D piątn(o)m (1). ◊ I piątny (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Znak wyróżniający; stigma Vulg, Mącz, Calep, Cn; signum PolAnt, Mącz, Cn; character Calep, Cn; nota Mącz (102): Character ‒ Piądno, cycha. Calep 187a.
Wyrażenie: »piątnem rozeznany« = nazwany (1): Té [gwiazdozbiory: Eridan, Sidła, Wieloryb] tedy pewnym piątnem świecą rozeznáné: Lecz pod záiącem ćięmné y nie miánowáné. KochPhaen 15.
Przen: O krzyżu, symbolu chrześcijaństwa (4): A gdyż tákowéy mocy to Piątno Kośćiołá Bożégo ieſt/ [...] dowiédzmy ſye co zá Figury ieſt/ álbo co zá poſtáwá ieſt Krzyżá tego OrzQuin M4; BiałKat 246.
Zwrot: »piątnem pieczętować się« (1): Nam chrześćiánom w tym krzyżu poćiechá y chełpá ma być záwżdy: tym herbem álbo piątnem pieczętować ſye mamy BiałKat 246.
Wyrażenie: »piątnem krzyża świętego oznaczony« (1): niémáſz dla czego ſie bać ludźi tych/ którzy w niewoli ſą v Turká: bráćia to wáſzy ſą: tymże piątnem Krzyżá świętégo co y my oznáczeni OrzJan 32.
Szereg: »herb albo piątno« (1): BiałKat 246 cf »piątnem pieczętować się«.
a. Znak wypalony lub wyrzezany na skórze zwierzęcia lub na przedmiocie, świadczący o przynależności (12):

piątno na czym (3): Piątná na máſlnych ſtátkách káżda Dworká ma mieć/ dla fałſzu y nieochędożnośći mlecżná GostGosp 74, 114, 118.

Zwroty: »piątno [na co] kłaść« [szyk zmienny] (2): GostGosp 126; Kłádźćie piątná ná ſtádá GosłCast 25.

»znakować piątnem« (1): W tenże cżás [...] znákowáć [...] ná práwym vchu/ Páńſki dobytek: [...] á gdźieby Vrzędnicże/ Páſterſkie/ álbo cżeládźi ktoreykolwiek było miedzy Páńſkim/ to ná lewym vchu/ tákimże piątnem. GostGosp 72.

Szereg: »piątno, (albo) znak« [szyk 3:3] (6): Stigma, Latine nota vel signum, Piątno/ znák/ cechá. Mącz 415b, 490a; Calep 1005b; W tenże cżás ſkory od wſzyſtkich odbieráć/ znákom/ piątnom ſie przypátrowáć GostGosp 72, 106, 118.
b. Znak na ciele ludzkim (83): przeto aby byli ludem iego/ chćiał miéć piątno ná ciáłách ich/ to ieſt ćieleſné obrzazanié BiałKat 13v.
Zwrot: »włożyć piątno [na kogo]« (1): Y włożył Pan piątno ná Kainá [Et posuit Dominus in Cain signum]/ iż ktoby go kolwiek znáłaſł [!]/ áby go nie zábijał BibRadz Gen 4/15.
Szereg. »znak albo piątno« (1): Nád vmárłym nie będziećie rzezáć ćiáłá wáſſego/ áni iákiego znáku ábo piąthná [neque figuras aliquas, aut stigmata] ſobie czynić Leop Lev 19/28.
Przen [w tym: czyje (40): G sb i pron (31), pron poss (5), ai poss (4)] (71): ieſliże theż nie naydzieſz álbo ſie nie dowieſz o thym piątnie oleiem náſmárowánym v káżdego z nich RejAp 115v, 118, 170v; ktokolwiek Duchá ś. doſtáie/ bywa od niego nápiątnowan y náznácżon/ (marg) Piątno ná Krzćie. (–). WujJud 165v, 166, Nn; inne tákże narody/ á zwlaſzcżá piątnem Chrześćiáńſkim ozdobione/ wteyże ſię iednośći zámknęli SkarJedn 314.

piątno czego (2): Czudność tedy zwierzchnia prawdziwy znák ieſt/ á piątno/ wnętrzney dobroći/ iáko piękny kwiát ná drzewie znákiem ieſt dobrego owocu GórnDworz Ll5; SkarKaz 6b.

Ze zdaniem przydawkowym [iż (2), że (1)] (3): RejPos 216; CzechEp 393; co cnotá ſpráwiłá Rodźiców/ ich niecnotá wſzytko oſzpácziłá. Więc piątno/ że ſzláchćicy/ ſámo im zoſtáie/ Zywot záś nieſzláchetny/ ſzpetnie ie vdáie. GosłCast 35.

W charakterystycznych połączeniach: piątno dobroci, miłością piątno chrześcijańskie, nieginące, nowe, święte (4); piątno Boga Ojca, (Pana) Jezusowe (a. Chrystusowe) (3), pańskie; piątnem ozdobiony.

Zwroty: »cechować, nacechowany piątnem« [szyk zmienny] (1:2): A wſzákoż niech ſie cieſzą wierni/ iż ie też Pan vſtáwicżnie cechuie pyątnem ſwiętym ſwoim/ á krwią ſwą ſwiętą niewinną RejAp 116v, 119, 149.

»piątnem naznaczyć, naznamionowan« [szyk zmienny] (1:1): A coż owſzem nád tákim káżdym/ obácż iáką piecżą ma/ ktory ieſt náznámionowan ſwiętym piątnem iego RejPos 124v; LatHar 677.

»piątno nosić« = stigmatum portare PolAnt, Vulg [w tym: na sobie (5), na ciele (2), na czole (2)] [szyk zmienny] (12): máło niżey vſłyſzyſz gdzye ſie ci podzyeią/ co opuśćiwſzy Páná ſwego boią ſie cżłowieká/ á noſzą piątno iego ná cżołach ná ſwoich. RejAp 121, 118 [2 r.], 129, Dd2v, Dd3v; KOſcioł ſwięty/ [...] nośi ná ſobye on znák á ono piątno/ z wody á z Duchá ſwiętego vcżynione/ y wyznawa iż poſlubił mocnie dzierżeć wiárę iemu RejPos 49, 254; WujJud 166; prace mi nikt niech niezádawa. Bo ia piątná páná Ieſuſowe ná ćiele moiem noſzę. BudNT Gal 6/19[17]; ReszList 180; WujNT Gal 6/17.

»piątnem pieczętować« [szyk zmienny] (2): ná Krzćie Pan Bog owce ſwoie tym piątnem piecżętuie przez Ducha ś. áby ták były od inſzych niewiernych odłącżone WujJud 165v; WujNT 625.

»włożyć [na kogo] piątno« (1): iuż wieſz iż cie Pan iáko cudzozyemcá powołáć racżył do Boſtwá ſwego [...] á włożył ná cię znák y piątno ſwoie/ iżeś iuż ieſt wierna owiecżká iego RejPos 216.

»jako piątnem znaczyć« (1): miła cnotá [...] Kożdego s ſwego ſtádá/ iáko piątnem znácży/ Bo bez niey nazacnieyſzy/ káżdy ſie z inácży. RejZwierz 115v.

Wyrażenie: »piątno duchowne« (3): O chárákterze álbo piątnie duchownym. WujJud 165 marg, Ll7v; WujNT 625.
Szeregi: »cecha abo piątno« (1): [bierzmowanie i kapłaństwo] tákże iáko y krzeſt/ cechę ábo piątno ná duſzy zoſtáwuią. WujNT 626.

»charakter albo piątno« (3): Pan Bog przez Ducha ś. náznacża y piecżętuie duſze naſze nieiákiem znákiem ktory chárákterem álbo piątnem zową WujJud 165v, 165 marg, Ll7v.

»hasło albo piątno« (1): pan Kryſtus [...] yednoſć y miłoſć ſpolną/ [...] yákoby zá háſlo álbo pyątno ſwym krzeſćiyánom zoſtáwił. KromRozm I O4.

»piątno a napis« (1): pomnimy/ cżyie piątno á cżyy napis nośimy ná ſobie/ gdyż nas náznácżono/ á zápiſano goſpodę ná cżelech náſzych/ Bogu Oycu/ Synowi/ y Duchu s. RejPos 254.

»piątno albo pieczęć« (1): Piątno álbo Piecżęć Boża tá ieſt/ że [...] ná wtorym odrodzeniu (to ieſt ná krzćie) ktokolwiek Duchá ś. doſtáie/ bywa od niego nápiątnowan y náznácżon WujJud 165v.

»znak i (a) piątno« [szyk 6:2] (8): RejAp [13]v; GórnDworz Ll5; A toć ſą znáki páſterzá prawdziwego/ á toć ſą iáſne piątná iego/ ktory drzwiámi á nie dzyurą właźi do ſtádá Páńſkiego RejPos 346v, 49, 189v, 216; SkarŻyw 2; krzeſt ś. [...] duſzę okrzczonego piecżętuie nieiákim znákiem y piątnem duchownym/ ktore nigdy zgłádzone być nie może. WujNT 625.

a) W odniesieniu do bestii z Apokalipsy św. Jana i jej wyznawców [w tym: czyje (24): G sb i pron (23), pron poss (1)] (29): [Duch św. przestrzega wiernych] áby ſie ſtrzegli tey beſtiey y obrázu y piątná iey RejAp 122v, 116, 122, 127v, 129, 135v; Y druga beſtya o dwu rogách/ z ziemie wychodząca/ onę forytuie/ przymuſzáiąc obraz iey chwalić/ y mieć piątno imieniá iey. WujNT Apoc 13 arg.

W charakterystycznych połączeniach: piątno bestyjej (7), imienia (bestyjej) (2).

Zwroty: »brać, przyjmować piątno« [w tym: na głowę (1), na rękę (2), na się (2), na czele (2), na ręku (1), na ręce (1)] [szyk zmienny] (6:1): Beſtia dwurogáta roſkázuie áby bráli ludzye piątno iey/ ábo ná rękę práwą álbo ná głowę/ á ktoby niechciał pomſtą groźi. RejAp CC3, BB4, 115, 115v, 162v, 163, 167v.

»nosić piątno« [w tym: na czele (3), na ręce (3), na sobie (2)] [szyk zmienny] (10): Ani będą mieć odpocżynienia we dnie áni w nocy/ ći ktorzy będą chwalić beſtią álbo obraz iey: álbo iż będą nośić piątno imieniá iey. RejAp 121v, 116, 121v, 122, 130v, 131v (9); WujNT 869.

Wyrażenie: »piątnem nacechowany, naznaczony« [szyk 1:1] (1:1): A niedawnochmy ſłyſzeli o drugich/ iż byli náznacżeni piątnem beſtiey RejAp 117v, 145.
Szeregi: »piątno a(l)bo cecha« [szyk 2:1] (3): RejAp 115v; Antychriſt przymuśi wſzytkie ſwe poddáne pewną cechę iákąś ábo piątno nośić/ po ktorymby ie wſzyścy poznáć mogli WujNT 869, Xxxxxv.

»piątno albo imię« (1): A iżby nie ſmiał żaden áni kupić áni przedáć/ áżby piątno miał/ álbo imię beſtiey/ álbo licżbę imieniá iey. RejAp 115.

»znak a piątno« (1): Tu iuż Duch ſwięty powieda/ iż wſzytki ſtany ſwiátá tego przywiodłá kthemu/ iż muſieli bráć znáki á piątná beſtiey oney álbo ná práwe ręce ſwoie/ álbo ná cżołá ſwoie. RejAp 115v.

α. Znak hańby wypalany złoczyńcom; nota Modrz (9):
Zwrot: »włożyć, jest przyłożone [komu] (złe) piątno na twarz« (2): Za then vczinek ſſą mv vczyątho dwa palcza y pyathno na thwarzs yeſth mv przilozone LibMal 1548/144, 1548/144.
Wyrażenie: »piątno wypalone noszący« (1): Stigmatici – Gychowani [lege: cechowany] piatna wipalone noſząci. Calep 1005b.
Przen (6):
Zwroty: »jako piątnem naznaczyć« (1): káżdego to boli/ gdy co tákiego [niedostatek na ciele abo na umyśle] widzi w ſobie/ bo mu ſie ták zda/ iákoby ſámoſz przyrodzenie/ tákowym vłomkiem iáko iednym piątnem/ iego złość náznácżyło GórnDworz Ee8v.

»piątno nosić« (1): Teć [rany ukrzyżowanego Chrystusa] ſą pięć Stigmata, których nie odnaſza od sądu ná ſobie nikt/ iedno co iáwny złoczyńca: [...] y to Piątno Cynkowé hániebné/ iáko złoczyńcá zá Polſkę téż nośił OrzQuin N2.

»przycisnąć [na kogo] piątno [czego]« (1): Wolę ták/ niż przyćiſnąć ná małżonká ſwégo Piątno niecnoty méy GosłCast 33.

»piątno [komu] przypalić« = notam inurere Modrz (2): zoſſalony á vmotány iedwabnym Wenuſem/ ledá yáką porwie: ſynom á dzyecyom ſwoim yeſli ye the ſnadź będzye myał/ takye pyątno przypali/ ktorego nigdy/ [...] wytrzeć áni wygłádzić nye będzye mogł. GliczKsiąż Bv; ModrzBaz 20v.

Wyrażenia: »piątno haniebne« (1): OrzQuin N2 cf »piątno nosić«.

»piątno włożone« (1): niech ſye Litwá z háńby przyrodzónéy y kożdemu Kśięſtwu przyzwoitéy/ vćiecze co rychléy/ [...] niech ktemu ią iáko oſtrogá iáka bodźie oné od Philoſophów Gréckich ſzpátné Piątno/ ná Kśięſtwo kożdé Główné włożóné OrzQuin Qv.

c. [Herb: albowiem piątno nie patrzy na farbę, ani na pole OrzŻyw 207 (Linde).
Szereg: »piątno abo herb«: Vmyśliłem z Pańſtw Kroleſtwá tego Fámilie przednieyſze [...] krotko káżdą z oſobná pod ich Piątny ábo Herby wſpomnieć PaprHerby 7 (Linde).]
d. Znak diakrytyczny (1): A w piſaniu tich [é/ è/ ę] wſzytkich tak śie zachować/ [...] aby znaki na żαdnym nie byly [...] wyiąwſzy to oſtatnié/ któré zawżdy ſwé piątno má niéść. JanNKarKoch E3v.
2. Narzędzie do znakowania: cauterium, tudicula Mącz; cauter, charakter Cn (2): Tudicula, instrumentum seu stylus quo vasis signa imprimuntur, Zelázo/ dłuto/ piątno do cechowánia kłód/ beczek/ y ynſzych ſędów należące. Mącz 467c, 43a.

Synonimy: 1. cech, cecha, karakter, oznaka, pryskowanie, znak, znamię; 2. cecha, przykładek.

Cf [PIĄDŁO]

LW