[zaloguj się]
[pdf]

1. PILNY (1029) ai

pilny (821), pilen (207), pileń (1); -en : -eń RejZwierc (1:1).

comp i sup (80 + 58) pilniejszy; -ejszy (11), -(e)jszy (127). sup nå- (54), nåj- (4); nåj- PaxLiz; nå- : nåj- RejPos (22:2), Gost (1:1); ~ nå- (54), n(a)- (4).

Fleksja
sg
mNpilny, pilniejszy, nåpilniejszy, pilen fNpilnå, pilniejszå, nåpilniejszå, pilna, piln(a) nNpilné, pilniejszé, nåpilniejszé
Gpiln(e)go Gpilnéj, pilniejszéj, pilny Gpilnégo, pilniejszégo, nåpilniejszégo
Dpilnemu, pilniejszemu Dpiln(e)j Dpilnému, pilniejszému
Apiln(e)go, nåpilniejsz(e)go, pilny Apilną, pilniejszą, nåpilniejszą Apilné, pilniejszé, nåpilniejszé
Ipilnym, pilniejszym, nåpilniejszym Ipilną, pilniejszą Ipilnym, pilniejszym, nåpilniejszym
Lpilnym Lpiln(e)j, nåpilniejsz(e)j Lpilnym, piln(e)m
pl
N m pers pilni, pilniejszy, nåpilniejszy
G pilnych
D pilnym, pilniejszym
A m pers piln(e), pilniejsz(e)
subst pilné, pilniejszé, nåpilniejszé
I m piln(e)mi, pilniejsz(e)mi, pilnymi
f piln(e)mi, nåpilniejsz(e)mi, pilnymi
n pilniejszymi
L pilnych, nåpilniejszych
V m pers pilni
inne formy
pl N subst m - nåpilniejsz(e); pl N subst f - piln(e), pilny; pl N subst n - pilné, pilny

sg m N pilny, pilniejszy, nåpilniejszy (112), pilen (190); ~ (attrib) pilny (34); ~ (praed) pilen (190), pilny (31); pilen MetrKor, ListRzeź, OpecŻyw (2), FalZioł (4), WróbŻołt, RejPs (13), ComCrac, RejRozpr, DiarDop, GliczKsiąż, LubPs (10), Leop (2), LeszczRzecz, RejFig (3), OrzRozm, Prot, SienLek, HistLan, BielSpr (5), BudBib, MycPrz, KochPs, KochSz (2), WerGośc, ArtKanc, BielRozm, GrabowSet, KochAp, KlonFlis (2), KlonWor (2); pilny GlabGad, KuczbKat, StryjKron, PaprUp, KochAp, WujNT (2), KmitaSpit, PaxLiz; pilen : pilny BierEz (6:1), RejJóz (5:1), RejKup (11:2), RejWiz (15:1), RejZwierz (4:1), BibRadz (4:1), BielKron (7:2), Mącz (12:1), RejAp (7:1), GórnDworz (2:1), RejPos (31:6), RejZwierc (16:2), GostGosp (4:1), SarnStat (1:1). ◊ G piln(e)go (7). ◊ D pilnemu, pilniejszemu (9); -emu (1), -(e)mu (8). ◊ A piln(e)go, nåpilniejsz(e)go (10), pilny (3). ◊ I pilnym, pilniejszym, nåpilniejszym (22). ◊ L pilnym (1). ◊ f N pilnå, pilniejszå, nåpilniejszå (72), pilna (16), piln(a) (11); ~ (attrib) -å (27), -a (3); -a RejPs, RejRozpr; -å : -a Mącz (2:1); ~ (praed) -å (26), -a (13); -å RejPs (2), GroicPorz, RejWiz (2), Leop, BibRadz, BielKron, Prot, RejAp (2), BiałKat, RejPosWstaw, SkarŻyw, SarnStat (2), SkarKaz, PaxLiz; -a BierEz (2), LubPs, RejWiz, Mącz; -å : -a RejPos (5:7), RejZwierc (3:1). ◊ G pilnéj, pilniejszéj (21), pilny (1) GliczKsiąż; -éj SarnStat (2), -(e)j (19). ◊ D piln(e)j (3). ◊ A pilną, pilniejszą, nåpilniejszą (43). ◊ I pilną, pilniejszą (11). ◊ L piln(e)j, nåpilniejsz(e)j (58). ◊ n N pilné, pilniejszé, nåpilniejszé (61), pilno (1); ~ (attrib) -é (57); ~ (praed) -é (4), -o (1); -é BielKron, GórnDworz, RejPos; -é : -o RejPs (1:1); ~ -é (1), -(e) (60). ◊ G pilnégo, pilniejszégo, nåpilniejszégo (53); -égo (2) GrzepGeom, SarnStat, też SienLek, -ego (1) MurzHist, -(e)go (49). ◊ D pilnému, pilniejszému (12); -ému (1) SarnStat, -emu (1) BiałKat, -(e)mu (10). ◊ A pilné, pilniejszé, nåpilniejszé (62); -é (9), -(e) (53). ◊ I pilnym, pilniejszym, nåpilniejszym (32), piln(e)m (3) LibLeg, FalZioł, RejPs. ◊ L pilnym (7), piln(e)m (1) ModrzBaz. ◊ pl N m pers pilni, pilniejszy, nåpilniejszy (129). subst m nåpilniejsz(e) (1). f piln(e) (11), pilny (2); ~ (attrib) -(e) (6); ~ (praed) -(e) (5), -y (2); -(e) GrabowSet, WujNT; -(e) : -y RejPos (3:2). n pilné (4), pilny (1); -é (1), -(e) (3); ~ (attrib) -é (2); ~ (praed) -é LubPs (2), -y (1) RejPs. ◊ G pilnych (8). ◊ D pilnym, pilniejszym (6). ◊ A m pers piln(e), pilniejsz(e) (3). subst pilné, pilniejszé, nåpilniejszé (22); -é (3), -(e) (19). ◊ I m piln(e)mi, pilniejsz(e)mi (3) RejPos, RejPosRozpr, ModrzBaz, pilnymi (2) LubPs, CzechEp. f piln(e)mi, nåpilniejsz(e)mi (6), pilnymi (3); -(e)mi DiarDop, GliczKsiąż (2), RejPos (2); -ymi Diar, CzechEp, CzechEpPOrz; -(e)mi : -ymi BielKron (1:1). n pilniejszymi (1). ◊ L pilnych, nåpilniejszych (4). ◊ V m pers pilni (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

I. W funkcji właściwej (680):
1. Starający się jak najlepiej wykonywać swoją pracę, swoje zadanie; pracowity, dbały, troskliwy, czujny; diligens Mącz, Modrz, Calag, Calep, JanStat; assiduus, navus, sedulus, studiosus Mącz, Modrz, Calep; solicitus BartBydg, Vulg; classiarius, curiosus, episcopius, exactus, fervidus, impiger, negotiosus, offciosus, providens, providus Mącz; cautus, ingeniosus, sagax, sapiens, solers BartBydg; industrius Calep; attentus JanStat (178): Bárzoć lepſzy dzielcá pilny/ A gdy k temu nieomylny. BierEz L4v; OpecŻyw 191v; BartBydg 145b, 146; RejRozpr G; RejJóz I7v; RejKupSekl ee8; BielKom B8; Ocyec záſię yeſli náucżycyelowi dobrze opłáći/ náucżycyel ſie pilnyeyſſym ſtánye. GliczKsiąż M8, D3v; LubPs dd2; GroicPorz f; RejWiz 156 marg, Dd3; BibRadz *3v, *5, *5v [2 r.]; Fervidus, Goreyący/ Kipiący. Et Metaphorice, Vſtáwiczny/ Pilny. Mącz 121a; Affectator eloquentiae aut literarum, Pilny naśládownik nauki. Mącz 385a, 6a, 18a, 56a, 70b, 121a (12); SienLek 30; Ale mi tu rzece pilny álbo ſkrzętny czytelnik/ obácz iedno iáko ſye obiemá tá práktyká nieklij LeovPrzep H2; Mierżą mię tácy Rotmiſtrze/ co to ſą zbytnie pilni. GórnDworz R3, R4; RejPos 86, 346; RejZwierc 153; Rzemieśnićy pilni/ cżyniąc ochędoſtwo ná ſwoy Koń BielSpr 66v; RejPosRozpr b3, c2v; RejPosWstaw [1433]v; niemáſz tak podłych kśiąg z ktorychby ſię pilny Cżytácż nie mogł cżego naucżyć. BudNT przedm dv; CzechRozm 38, 137v, 202; trzebáby w káżdem Powiećie mieć dwá przyśięgłe Poborce: ktorziby ſpolną ręką y pieniądze wybieráli/ y cyrográfy podpiſowáli: ták áby ieden bez drugiego nic niecżynił: byliby pilnieyſzi/ y wiemieyby wſzytko ſpráwowáli ModrzBaz 125, 15, 98, 120v; Calag 195a; KochPs 193; żadnych Ksiąg Duchownych y Swieckich/ bez omyłki w Literach/ czáſem y w ſłowach nie naydzieſz [...] czego ſie vſtrzedz nie może ten ktory sádzi litery/ by był napilnieyſzy StryjKron 792; SkarŻyw 452, 461; CzechEp 160; CzechEpPOrz **3; ActReg 89 [2 r.]; Calep 105b, 279b, 324b, 529b, 559a (13); GostGosp 6, 26, 64; KochAp 7; Nákoniec co dźień rozbieray ſumnienie twoie/ ábyś wiedźiał/ iáko pilny goſpodarz/ wieleć vbyło/ ábo przybyło. LatHar 4, 674; WujNT 2.Cor 8/17, 22 [2 r.]; WysKaz 29; SarnStat 563, 895; VotSzl E3.

pilny do czego (2): leniwi/ nieumieiętni/ nieuſtáwicżni á płochey myśli ludźie/ ktorych żadna cżeść do sławy niepobudza/ niemogą być ochotni/ áni pożytecżni/ áni ták pilni do cżynienia doſyć roſkazániu. ModrzBaz 116, 23v.

pilny około czego (2): BielSpr 27v; Drudzy vpámiętawſzy ſię/ rychło ábo záraz z tego świátá ſchodzą: nic práwie tákiego w żywoćie ſwoim nie vczyniwſzy/ co święći y pilni około ſwego zbáwienia czynią. SkarKaz 383a.

pilny ku czemu (4): DiarDop 107; to [...] ie [dziatki] ku lepſzym naukam/ ktore wyzwolonymi zowiemy pilnieyſzymi czyni KwiatKsiąż Ev; RejZwierc 119; O by ná to pomnieli krolowie/ iáko tym páńſtwá ich ſtoią/ gdy chwałę Boſką mnożą/ á wiáry S. Kátholickiey bronią: pilnieyſzy by byli ku ſtraży iey SkarŻyw 306.

pilny o czym (1): kogo záſtánie ták pilnego/ á ták cżuynego á dbáłego o tym ſwiętym miłoſierdzyu ſwym [...] przy ſpołecżnośći onego Boſtwá ſwego [...] poſádzić obiecuie RejPos 344v.

pilny w czym (23): Był ieden mąż bárzo dziwny W rządzeniu żywotá pilny: Vrodzeniá niewolnego/ A rozumu ſláchetnego. BierEz A2, P2, P4; PatKaz III 145; GlabGad O4v, P2v, P5; KwiatKsiąż P4; Mącz 405d; [potrzeba aby dworzanin był] vcżynnym/ pilnym w poſłudze przyiacielſkiey/ omyſláiąc cżeść/ y pożytek przyiacielſki/ thák/ kiedy przyiaciel przy tym ieſt/ iáko też w niebytnośći iego GórnDworz M3; Są też inſze wymowki/ ktorym roſtropni Plebani y pilni w ſwym vrzędźie łatwie będą mogli zábieżeć/ áby kiedy mieli ſwoy lud náśláduiący dobrych vcżynkow. KuczbKat 335, 345; ModrzBaz 84; SkarŻyw 211, 509, 589; MWilkHist B; CzechEp 164; ArtKanc K13v; Item/ áby Vrzędnicy y ći którzy ná Doſtoieńſtwách ſą/ pilnieyſzy byli w wykonywániu ſądów y vrzędów przynależących im SarnStat 944; PowodPr 39; PaxLiz E; SkarKazSej 688b.

W połączeniach szeregowych (17): BielKron 216v; Officiosus, Posłuſzny/ Pilny/ Skłonny/ Chętliwy ku káżdemu/ Prácowity. Mącz 115d; Impiger, Nieleniwy/ pilny/ prętki. Mącz 299a, 73a, 242d, 245a, 381a, 423d (9); RejPos 344v; RejZwierc 119; BielSpr 62; A gdy Młynarz iáki niepewny/ niewierny/ tedy Mierniká [...] pewnego/ pilnego/ wiernego przyſtáwiwſzy doświadcżyć GostGosp 62, 154; SarnStat 230; Nie máſz pilnych/ nie máſz oſtrych/ nie máſz porządnych nieodproſzonych vrzędnikow. Ládá czym ſię od exekucyey vwiedźie/ vſtráſzy/ przedáruie. SkarKazSej 699b.

W przeciwstawieniach: »pilny ... leniwy, niedbały« (2): RejZwierc 26; oboygá [Marszałka Koronnego i Marszałka Nadwornego] ten będźie vrząd/ popiſowáć Dworzány/ im płáćić/ reyeſtrá chowáć/ y wiedźieć którzy ſą pilni/ którzy niedbali SarnStat 310.

W porównaniach (5): kazał go [Pan Bóg faraona] Moyzeſzowi vpomináć/ y karáć/ y częſto mu gdy ſię modlił przepuſzczáć. y ták go leczył iáko napilnieyſzy lekarz. SkarKazSej 707a. Cf Wyrażenia.

Przysłowie: pilnemu ſłudze záwżdy roſcie guz ná brzuchu/ á leniwemu ná grzebiecie. RejZwierc 26.
Wyrażenia: »(jako) pilny sługa (a. służka)« = frugi servus Mącz [szyk 8:3] (11): Ktoremu wiátrowie nieináczey ſlużą iedno iáko pilni ſludzy ná káżde roſkażánie iego RejPs 152; RejJóz B8v; RejWiz 49v; Fidissimus domino servus, Pilny á wierny sługá pánu ſwemu. Mącz 126a, 138a; RejZwierc 26; GostGosp 1, 150; LatHar 425; SkarKaz 611b; Ieſt ſługą iego pilnym/ y ſługą prawdźiwym/ A mym nieprzyiaćielem/ y nielutośćiwym. GosłCast 15.

»(jako) pilny stroż« [szyk 9:2] (11): Y ktoż ma być pilnieyſzy ſtroſz iedno każdy ſiebie RejJóz F4v; Pan záwżdy iáko pilny ſtroż ſtrzeże zebránia ſwego. LubPs M3v marg, M3v, hh3; RejPos 50, 330v; RejZwierc 223; Sprawiedliwośći niebárzo pilnym ſtrożem był [iusticiae parum diligens custos erat]/ [...] krzywd ludźi obćiążonych niemśćił śię ModrzBaz 23v; SkarŻyw 445, 557; BielSen 3.

Szeregi: »biegły i pilny« (1): Ezáiaſz między inemi Proroki był biegleyſzy y pilnieyſzy/ ſzczyrze vcżąc prawdy Bożey BibRadz I 353v.

»pilny i chutliwy« (1): Nec diligentiorem nec officisiorem facile delegissem Vestorio, Nie ták bych łatwie mógł trafić nápilnieyſzego y chutliwſzego. Mącz 115d. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pilny a czujny (a. czujący)« [szyk 3:1] (4): Episcopius, Czuyny/ Pilny. Mącz 106d, 496a; RejPos 343v; cżęſto á gęſto podnoś ſerce y myśl twoię we dnie ku Panu BOgu twemu: [...] przez iákie nabożne rozmyślanie/ ktoregoć káżde ſtworzenie boſkie doda/ będźieſzli pilnym á cżuynym. LatHar 3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»pilny i gorący« [szyk 1:1] (2): Gdy go [Ekwicyjusza] zá cżaſu młodośći iego zápalenie ćieleſne/ y pobudki niecżyſte bárzo gábáły: pokuſy ony y niebeśpiecżeńſtwá vcżyniły go w modlitwie gorącym y pilnym. SkarŻyw 211; LatHar 682.

»ostrożny a pilny« (1): ći oſtrożni á pilni ſtrożowie náſzy Aniołowie/ do pokuty nas y powſtánia vpomináią/ y dobrodzieyſtwá Boſkie nam ludziom [...] ná pámięć przywodzą. SkarŻyw 557. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»pilny i pracowity« (1): Obćiążenia trudnego w Wypráwie nie trzebá ſię obawiáć [...] pożytkow tych nie będą ráchowáć wedłuk trudnego y pracowitego zábiegánia/ iákoby ie pilny y prácowity goſpodarz mieć mogł/ ále wedłuk łácnego y poſpolitego obycżáiu prowentow GrabPospR L4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»pożyteczny i pilny« (1): Vrzędniká pożytecżnego y pilnego Pan Reuizor páńſki pozna/ gdy wyiedźie w pole przed żniwy GostGosp 20.

»pilny a stateczny« [szyk 1:1] (2): Nye zuchwálcowi też yákyemu áni koſternikowi/ ále ſtátecżnemu cżłowyekowi á pilnemu potrzebá áby wręce dał [syna na naukę]. GliczKsiąż L8v; LubPs X6v marg.

»uczony a pilny« (1): te słowa [...] ktoś vcżony á pilny przypiſał był na kráiu/ dawaiąc znać/ że owe słowa [...] nie we wſzech kśięgach nayduią ſię BudNT przedm b5v.

»umiejętny i pilny« (1): Więtſze ſtáránie [...] o ſzkápách máią/ niżli o ſynách. nie poruczą koniá iedno vmieiętnemu y pilnemu máſztálerzowi: á ſyná ládá komu da w rękę SkarKaz 420b.

»pilny, (a) ustawiczny« = curax et vigilax Mącz [szyk 2:1] (3): Mącz 18b, 73a; Anyeli Páńſcy vſtáwicżnemi á bárzo pilnemi ſą ſtrożmi nád wiernemi Páńſkiemi. RejPos 331v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»wierny, (a, i) pilny« [szyk 5:2] (7): Mącz 126a, 138a; Stárſzi obráni niech naprzod przyśięgę vcżynią/ że w mieśćie/ w bronieniu od ogniá/ y od káżdey inſzey nieſzcżęśliwey przygody/ będą wierni y pilni [fideles et diligentes]. ModrzBaz 84; SkarJedn 57; LatHar 425; DLa zaſług y wiernośći miáſtá náſzégo Káźimiérzá Krákowſkiégo/ któré przećiwko Rzeczypoſpolitéy y nam/ w obronieniu pilnym y wiernym pokazáło miáſtá náſzégo Krákowá. SarnStat 965, 571. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

a. W funkcji rzeczownika (4): SienLek 28v; Piſmo S. mowi S. Auguſtyn/ trudnośćią/ z pyſznych ſię (Heretykow) śmieie: głębokośćią/ y pilnego ſtráſzy: hoynośćią/ y wielce vcżone karmi SkarŻyw 47; náucży káżdego leniwego pilny/ co ráno wſtawa/ y ſwe roboty zácżyna: to táką zazdrośćią niezgrzeſzyſz/ śiląc ſie nádążyć pilnemu. GostGosp 102.
2. Starannie, czujnie, z dbałością wykonywany; dokładny; accuratus, curax Mącz, Calep; attentus, intentus, vigil, vigilans Mącz (261): Item Aby kaſzdy myal konye sbroyą pacholky dobre y dobrze godne bo thych wſzythkych rzeczy bandzye pylne obyeranye y bracowanye MetrKor 38/286; PatKaz III 137v; FalZioł V 73v; GlabGad K4v; RejPs 22, 185; Przodkiem wam dawami Mocz abisczie na miesczv naschim yako Comissarze naschi czinily pylne a swiebodne viwiedzenie LibLeg 11/8; GliczKsiąż P2v; LubPs aa5v, ff2v marg; GroicPorz hhv; BibRadz Ex 31 arg, 35 arg; BielKron 334v; KwiatKsiąż F; Assidua et diligens scriptura, Pilne piſánie. Mącz 187d; Despicientia, Pilne rozwáżánie/ Rozpráwá/ Rozrządzenie/ Opátrzenie. Mącz 405d, 73c, 308a, 313b, 343b, 407a (8); OrzQuin O3v; SienLek a3v; KSyążki ty Czytelniku miły/ ták ſą nápiſáné/ áby ié káżdy ſam przez ſye mógł wyrozumiéć/ iedno że potrzebuią pilnégo czytánia. GrzepGeom B4; RejPos 57v, 174, 247, 273v, 287, 322v; HistLan F5; RejZwierc 55, 122; WujJud 190; weźmi ná páńſtwo to/ ſwiętą Koronę/ W niey wiáry/ y praw Bożych cżyń pilną obronę. StryjWjaz C3; CzechRozm A2v, 9v, 67, 146; O tych przeto/ [...] rzecży przedawániu ábo kupowániu/ ma Vrząd pilny dozor mieć ModrzBaz 34, 29v, 66, 75v; Iżeſmy do wielkich dni przyſli/ teraz nawięcey poſtu przycżyniáć y modlitw mamy/ y vcżynić pilną grzechow náſzych ſpowiedz. SkarŻyw 91, 119, 463, 546; CzechEp 134, 233; CzechEpPOrz **v; NiemObr 82; ReszPrz 101; WisznTr 14; Co wam powiem/ bierzćie w ſwe vſzy y w ſwe głowy/ Mieyćie o ſpolnym dobrym pilnieyſze rozmowy. BielSen 11; Calep 14b, 199b, 243b, 245b, 544b, 559a, 789a; Phil L3; OrzJan 102; LatHar 111, 213, 665; WujNT 387; tego pokoiu wiecznégo y zgody pod pewnieyſzym ſpoſobem y pilnieyſzą mocą [...] ſtrzegliſmy SarnStat 1104, 492, 1050; SkarKaz 207a; Szkodliwych [gwiazd] chcąc ſie vſtrzedz/ Gwiazdárze znáć dáią/ Co z pilney induſtriey oni poznawáią. PaxLiz Cv, C2; SkarKazSej 669b, 699a.

pilny ku czemu (1): Conficientissima literarum civitas, Wielmi pilne miáſto ku opiſániu tych rzeczy które ku pámięćy ludzkiey náleżą. Mącz 115a.

W połączeniu szeregowym (1): Toć wam napotrzebnieyſze/ náten cżás náuki/ Pilne/ cżuyne/ á ſpráwne/ s poſłuſzeńſtwem ſztuki. BielSat N4.

W charakterystycznych połączeniach: pilne(-y, -a) chowanie [czego], ćwiczenie, dochodzenie, dojźrzenie, dowod, dybanie, gospodarstwo, industryja, inkwizycyja, kochanie, łaska, mandat, moc, mowa, myślenie, myśl (myśli) (2), naśladowanie, obaczenie (obaczanie) (3), obchod [czego], obejźrzenie, obrona, opatrzenie, ostrożność, pamięć, patrzanie (przepatrzenie) (2), pisanie, pojęcie, postanowienie, prawo, (prze)czytanie (rozczytanie) (9), przygotowanie, przystrzeganie, rostrząśnienie, rozbi(e)ranie [czego] (2), rozeznanie, rozmowy, rozmysł, rozmyślanie, rozsądek, rozważanie (4), sąd, skaranie, słuchanie, spowiedź (spowiadanie) (2), sprawowanie, ście, ściganie, uczynienie, uprawa, urząd, wejrzenie, wykonanie, wymawianie, wypisanie, wypytanie, wywiedzenie, w(z)glądanie (2), zachowanie, zapatrzanie, zebranie, zgromadzenie, znajdzenie.

Wyrażenia: »pilna opatrzność« [szyk 7:1] (8): Circumspectio et acuta consideratio, Pilná a oſtra opátrzność/ piecza. Mącz 405d; SienLek 115v; RejPos 168v, 279v [2 r.], 330; ty krotkie á omylne cżáſy [...] iżby były w mocy á w pilney opátrzności cżłowieká káżdego bácżnego/ áby on imi ſzáfował á nie ony im. RejZwierc 115v; SarnStat 1053.

»pilna opieka« (4): RejPos 168v, 173v marg, 213; CIebie/ wſzego ſtworzenia/ o obrońco wieczny Wzywam wątły/ vbogi/ y nigdźie beſpieczny/ Miey mię w pilney opiece SzarzRyt B2.

»pilna piecza« [szyk 50:1] (51): Aleć od tákich odyął Pan ſwą pilną pyecżą/ Co imyeniowi yego ſwyętemu złorzecżą LubPs K2, aa marg; RejWiz 22; RejZwierz 89; KwiatKsiąż E3v; RejAp 64v, 165; Anyeli Páńſcy ná pilney piecży máią káżdego cżłowieká wiernego. RejPos 330v, 51v, 85v, 139, 148, 184v (18); KwiatOpis C4; HistLan Cv, Ev; RejZwierc 27v, 28, 93, 114v, 115v (8); RejPosRozpr c2v; RejPosWstaw 44; Bo Páńſtwu káżdemu cáłemu á roſtropnemu/ ktore ſie ma ná ſwey pilney pieczy/ nic żaden Krol ſkáżonymi obyczáymi ſwymi ſzkodźić nie może MycPrz II A4v; PaprPan D2, E3, H3, L2v, M (10); StryjKron 742; KlonKr Cv.

»napilniejsza pilność« (1): iż to iego byłá nawiętſzá á napilnieyſza pilność á ſtháránie/ iż co ono ſpołecżne Boſtwo iego [...] ſpráwiedliwym ſądem á dekrety ſwemi było zborzyło [...] áby tho było cżłowieczeńſtwo iego [...] nápráwiło RejPos 291.

»pilna praca, robota« [szyk 11:3] (10:4): FalZioł I 156c; HistAl Bv; LubPs T6v, ee3v; Abowiem bárzo ciáſna droga do tey cnoty/ Trzebá zawżdy cżuynośći/ y pilney roboty. RejWiz 101; BielKron 254v; Mącz 126b, 265a; RejPos 169, 176; Wyznawamy też to/ iż ná zwirzchność pobożną á świętą należy mieć pilną pracą o prawdźiwey chwale Bożey. WujJudConf 213v; RejPosWstaw [413]; SkarŻyw 319; SkarKaz 209b.

»pilna służba (a. posługa)« = crebritas offtcii Mącz (2): Mącz 67c; wſzákże bacżąc ták wielką y pilną około duſz ludzkich poſługę [...] wypráwił go wodą/ dobrze ſzkuty opátrzywſzy SkarŻyw 355.

»pilne staranie« = antiquisissima cura Mącz; potissima cura Modrz [szyk 62:7] (69): RejPs 163, 182v, 192v; Anapilnieyſſe twe ſtharanie Bez woliey yego nieſtanie RejKup p4; Diar 65; DiarDop 108; LubPs E4v, G3, K2, Z6v, aa3, bb2v, cc5v; GroicPorz d4v; Bo to ieſt napilnieyſze w tym moie ſtáránie/ Bych ſie tego náucżył co ieſt pocżćiwego/ A pomiernie vżywał żywotá ſwoiego. RejWiz 75; BielKron 237; Mącz 11c; RejAp 64, 101v, 159; GórnDworz Dd7v, Hh6, Ii6v; RejPos 44v, 59v, 67v, 165v, 166v (20); RejZwierc 115v; RejPosRozpr b3; RejPosWstaw [1102]v; CzechRozm 255v; A o tem ma być pilne ſtáránie [Ac illud diligenter curandum]/ áby podłego ſtanu ludźie od krzywd co naywięcey byli bezpiecżni. ModrzBaz 77, 10, 15, 35v, 103v, 120v, 131v; SkarJedn 210, 381; SkarŻyw 519; CzechEpPOrz 1v; NiemObr 129; ReszPrz 157; ArtKanc L19v; KołakCath C2; WujNT 2.Cor 7/12, s. 733; SarnStat 110, 985; SkarKaz )(2v; W ſtáránie ſie o tym pilne wdawſzy. W przod ſług: potym Pánny ſamey pytał/ Skądby ſie iey táki fráſunek wdał. PaxLiz A4v; SzarzRyt A4v.

»pilna straż« [szyk 20:5] (25): ConPiotr 31v; RejJóz G2; Wnet mi prziſzło w pilnieyſſą ſtraż twoie przykazánie LubPs bb2, bb5, bb6v; RejWiz 123; Nád corką buyną poſtánow pilną ſtraż [confirma custodiam]: by ćie kiedy nieprzywiodłá w poſmiech nieprzyiaćielom Leop Eccli 42/11; RejPos 26v, 27v, 72, 276v, 331v, 332, 343; RejZwierc 47v, 114v, 153, 263v; SkarŻyw 162, 292, 333; Straż pilną/ Boże moy/ o mnie/ rácż mieć záwżdy GrabowSet Qv; LatHar 254 marg; SarnStat 448; VotSzl E.

»pilne szukanie« = exquisitio Mącz (2): Mącz 336d; Támże wnet on zacny Hetman vcżynił pilne ſzukánie/ áż ſie nálazł łákomiec á przeſtępcá on. RejPos 218.

Szeregi: »pilny i (a) częsty« [szyk 2:1] (3): A ty to pożytki/ któremći z ſpowiedźi pewne wyliczył/ mogą ćię wzruſzyć/ ku częſtemu á pilnemu ſpowiádániu BiałKat 378v; KuczbKat 105; CzechEpPOrz **2.

»pilny, (a) czujny (a. czujący)« [szyk 3:1] (4): Episcopius, Czuyny/ Pilny. Mącz 106d, 496a; RejPos 343v; przez kroćiuchną modlitwę/ ábo przez iákie nabożne rozmyślánie/ [...] będźieſzli pilnym á cżuynym. LatHar 33. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pilny a ścisły« (1): Pilny á śćisły ſąd [...]/ y ſpráwiedliwy ſędzia/ á ſtráſzliwa ſtolicá iego przed námi SkarŻyw 120.

»pilny a ustawiczny« [szyk 1:1] (2): Mącz 67c; [których rzeczy uczniowie się jeszcze nie nauczyli] tedy przeż vſtáwiczne á pilne cżytánie máią ſobie wſpoſobiać. KwiatKsiąż K4v.

»pilny a uważny« (1): w Rádźie pilné á vważné wotowánia Concluſię/ chęć do ſławy nieśmiertelnéy/ á Koróny téy rozmnożenia/ wniém [w królu] ieſt Oczko A2v.

»pilny i wierny« (1): Więc ieſżcże/ ondźie práwo muſiáło być o tych swiádkách pilne i wierne: á tám dopiero/ ieſliżby byli w fałſzu doznáni/ karánie na ſobie odnośili. CzechRozm 233.

3. Żarliwy, usilny; uważny; accuratus Mącz (125): GliczKsiąż A2; Pilne przypominánie o wybáwienie áby pan ſam zyął poſromocenie/ ktore kłádą niewierni z niecnothy ſwey ná wiernego. LubPs Q marg, M4v marg, Nv marg, dd3v marg; Temi ták bárzo miłemi namowámi Iudaſzowemi/ ku pobudzeniu pilnieyſzemu ku cnoćie [ad virtutem incitare]/ [...] będąc vtwierdzeni/ vmyſlili żadnych obozow nieſthánowić BibRadz 2.Mach 15/17; Mącz 73c; RejPos 187v, 284, 302 [2 r.]; Oczko A2v; ActReg 170; z przyczyn ſłuſznych y ważnych á zá vpomnienim pilnym wſzech ſtanów Koronnych [...] Ziemie Wołyńſkié/ Kijowſkié/ y Podláſkié [...] ku koronie Polſkiéy [...] przywróćiliſmy. SarnStat 1027; SiebRozmyśl K3.

W charakterystycznych połączeniach: konkluzyja, konsyderacyja, napominanie (upominanie, upomnienie) (8), pobudzenie, przypominanie, rozeznanie, solicytowanie, wotowanie, wytrwanie, zalecanie.

Wyrażenia: »pilne baczenie (a. baczność)« = intensio, intentio Mącz [szyk 14:1] (15): FalZioł V 12v; LubPs bb3, ddv; A ieſlić Bog poſzcżęśći ná iákim ćwicżeniu/ Mieyże ie záwżdy rádzęć ná pilnym bacżeniu. Abyś ná ludzką ſzkodę tego nie vżywał RejWiz 91; Leop Eccli 13/16; Mącz 445b; RejZwierc 83; Cżwarta cnotá Krolowi należąca ieſt ſzcżodrobliwość/ mieć ná to pilne bacżenie [videre]/ komu/ co/ dla cżego/ á iáko wiele dáć. ModrzBaz 15v, 33, 37v; Oczko 29v; CzechEp 72, 123; Calep 775a; Phil G.

»pilne badanie« (5): A to záwżdy napilnyeyſſe było me bádánye/ Bych pełnił ná tey ſwey drodze thwoye roſkazánye. LubPs ccv; SienLek Ttt4v; RejPos 62; CzechRozm 9; Disquisitio – Pilne badanię coktocziny. Calep 332b.

»pilna chęć« (1): wſzákże pilna chęć/ á vſtáwicżna zabáwá z ćwicżeniem [studium et assiduitas exercitationis] ſpráwi to/ że oná iego pracá niebędźie prożna. ModrzBaz 9.

»pilna modlitwa« [szyk 5:2] (7): [Abraham i Sara, Elżbieta i Zacharyjasz] nye cżárnokſięſtwem ſtáráli ſie o płod/ ale modlithwámi pilnemi do páná Bogá GliczKsiąż C4v, C3; LubPs D3v, Q2; CzechRozm 205; WujNT 217; którego [pobożnego człowieka] gdy do práwá wołano w kośćiele był ná pilnych modlitwách: potym gdy go pȩnowáć miano, wedle práwá excipował ſie SarnStat 1287.

»pilna namowa« (1): Przyłożyłem ſię do tego pilnymi namowámi ſwymi/ áby ten/ przećiw ktoremu miánowićie I.M.X.K. vrobił Wędzidło ſwe/ ná to odpiſał CzechEpPOrz *3.

»pilny obmysł« (1): SWięto nas dziśieyſze vpomina/ ábyſmy vważyli v śiebie pilnym obmyſłem y nabożnym ſercem/ on bárzo należyty ártykuł wiáry náſzey SkarKaz 633a.

»pilna prośba« = deprecatio Vulg [szyk 11:3] (14): ZapWar 1545 nr 2646; [posłowie mówili] nie omieszkamy też pilnemi prośbami swemi u WKM się starać, aby to wszytko wedle prawa pisanego oprawiono było DiarDop 108; LubPs Y6 marg, ee4v; Wyſluchay Pánie modlitwę moię/ y pilną prośbę moię Leop Ps 38/13, Luc 1/13; BibRadz Luc 11/8; GórnDworz Bbv; RejPos 273v; SkarŻyw 207 marg; ZawJeft 22; ActReg 170; Względem tedy tych ſłużb ich chcąc ie łáſki náſzéy przychylnośćią vprzédźić [...] ná pilné prośby ich [Ad instantes petitiones ipsorum JanPrzyw 8]/ któré do nas z pokorą czynili [pozwalamy] SarnStat 886, 732.

»pilna przestroga« (3): SarnUzn D4 marg; [majestatowi cesarskiemu] ma być wiárá y cżeść/ y chuć serdecżna záchowána/ thákież poſłuſzeńſthwo s pilną przeſtrogą zdrowia iego od wſzyſtkich poddánych BielSpr 11v; ReszPrz 110.

»pilne pytanie« (2): LibLeg 11/183; PAn á zbáwiciel náſz ná pilne pytánie Apoſtołow ſwoich [...] áby byli mogli wyrozumieć táiemnice iego [...] tę im odpowiedź dáć racżył RejPos 191v.

»pilne rozmyślanie« [szyk 8:1] (9): A wſſákoż ya miły Pánye z vmyſłu ſtałego/ Mam ſwe pilne rozmyſlánye zakonu twoyego [mandata Tua meditatio mea est Vulg 118/143] LubPs bb6, bb3v [2 r.]; RejAp 143v; RejPos 306; ſtudnie Iákobowe głębokie/ do ktorych wiádrá trzebá y powrozow/ to ieſt rozmyſlánia pilnego ná wycżerpánie przykłádow ze świętych ſpraw y z żywotá ich. SkarŻyw 240; CzechEp 77, 127; ArtKanc P20.

»pilne słuchanie« [szyk 11:1] (12): SeklWyzn e3v; MurzHist S2v; S pocżątku ieſt pobudká ku pilnemu ſłuchániu hiſtoriy ktore ſie zá pirſzich lat dzyały. LubPs R5v marg, aa4v, aa5 marg; Mącz 444b, 477d; żadne obacżenie rozumu cżłowiecżego/ nie może niſkąd inąd vrość/ iedno s pilnego ſłuchánia á s pilnego vważánia ſłow y náuk pothrzebnych [...] ktore káżdego wiernego [...] wiodą ku ſláchetnemu ſtanowi iego RejPos 63, 62, 63; RejPosWstaw [412]; SkarKaz )(3v.

»pilna służba« (2): RejPos 74v; Bo rozumieli iſz w pánieńſtwie wdźięcżnieyſza y cżyſtſza y pilnieyſza ieſt Bogu słuſzbá. SkarŻyw 71.

»pilne uważenie (a. uważanie)« [szyk 12:2] (14): RejPos 63; RejZwierc 209; Ale tákowy zmyſł y wykłádánie piſmá ś. znamy być prawdźiwe y ſtárożytne/ ktore ſie wedle ſámegoż piſmá Bożego cżyni [...] do cżego y włáſność ięzyká [...] y pilne vważenie mieśc piſmá roznych álbo ſobie podobnych potrzebnie należy WujJudConf 34; RejPosRozpr c4; RejPosWstaw [1432]v; CzechEp 179, 205; CzechEpPOrz **2v; Calep 787b, 915b; Godne tedy ſą vważenia pilnego ony wierſzyki/ ácż krothkie/ lecż obfitą przeſtrogę w ſobie máiące Phil H; SarnStat 1216; SkarKaz 122a; Przećię namilſza wdowo/ ſtan ſwoy ná baczeniu Mieway záwſze/ śieroctwo w pilnym vważeniu. ZbylPrzyg B3.

»pilne żądanie« (4): OpecŻyw 72v; ZA pilnym żądániém Poſłów źiemie Hálickiéy/ y zezwoleniem ſpółem Rad [...] vſtáwuiemy ſéymik Powiátowy w Háliczu SarnStat 32, 77, 232.

Szeregi: »pilny i cierpliwy« (1): ieſli ſię będźie zdáło przez iáką chwilkę że ſię nie ku rzecży mowi/ [...] proſzę o pilne y ćierpliwe wytrwánie WysKaz 15.

»pilny a częsty« [szyk 1:1] (2): GliczKsiąż C3; Ták pilne á częſte vpominánie Páńſkie ku záchowaniu przykazánia iego/ doſyć pokázuie: iż żywot Chrześćijáńſkiego człowieká [...] więcey ná dobrych vczynkách zależy. WujNT 369.

»dobry a pilny« (1): iuż wſzyſcy v nas w mieſcie ſámi Swyęte Piſmo w Bibliey cżytáią/ z dobrym a pilnym rozeznánim BielKron 200v.

»pilny i nieprzestajny« (1): Pátrz iákie Pan przygotowánie vczynił/ pierwey niżli Apoſtoły obrał. Dáiąc przykład kośćiołowi pilney y nieprzeſtáyney modlitwy ná ten czás gdy kápłany święcą WujNT 217.

»pilny i trzeźwi« (1): do pilnego y trzeźwiego wedle ſłowá Bożego/ o Bogu y o ſynu iego Iezuśie Chriſtuśie rozmyſlánia [...] vżywam mowy y piſánia mego CzechEp 77.

»pilny a usilny (a. usiłujący)« (2): LubPs Q2; zá pilnym á vśilnym ſolicitowániém Poſłów źiemſkich o poſtánowieniu obróny potocznéy tákowey [...] pozwalamy tego/ áby czwarta część wſzytkich dochodów [...] byłá ná obronę potoczną obróconá SarnStat 102.

W przen (20):
Wyrażenia: »pilne oko (a. oczy)« [w tym: mieć pilne oko [na kogo, na co] = uważać, pilnować (15)] [szyk 18:1] (19): GliczKsiąż L5v; KochSat A4; Prot A2v; Ia też záſię tegożbym chciał po W.M. ábyś pilnym okiem weźrzał ná ſpráwy Nátury/ mátki nas wſzytkich GórnDworz X6, K, Mv; Alexánder wielki ten bárzo pilne ocży ná to miał/ áby był poznał pochlebcę á práwego przyiacielá RejZwierc 49v, 133v, 173v; StryjKron 672, 732; A kto chce porozumiéć/ iáko wnoc głęboko/ Albo iáko dźień bliſko: niech ma pilné oko Ná znáki KochPhaen 20; KochPieś 35; GórnRozm I3v; OrzJan 108; LatHar 73; SarnStat 410; SiebRozmyśl A3; VotSzl A2v.

»pilne ucho« (1): O iáko gorące ſerce y pilne vcho podnioſł Piotr ná ono zbáwienne zwiáſtowánie/ pytáiąc iáko y gdzie go nálezli. SkarŻyw 595.

Przen (1): Wednye w nocy pilne złośći ich kwitnęły LubPs O.
4. Konieczny, nagły, ważny (116): LibLeg 6/119; skoro podatek na obronę uchwaliwali, już o ine wszyćko, by też napilniejsze, trudna sprawa albo żadna być nie mogła Diar 27, 34, 91; RejFig Aa6v; RejZwierc 253; otoż ia, folguiąc I.M. pilnieyſzym zabawkam, kilká mu tu tylko wyrſzykow o nim z grobowych napiſow położę. CzechEp 419; LatHar 122; SarnStat 1274; SkarKaz Oooo2b.

N sg f w funkcji orzecznika: »pilna« [w tym: komu (7); aby (9), cum inf (7)] (29): RejKup i3, l4; LubPs gg2; A to ſnadź napilnieyſza nędznemu cżłowieku/ Aby ſwoię powinność nacż ieſt ſtworzon wiedzyał RejWiz 46v; A to ieſt rzecż pocżćiwa to káżdemu wiedzyeć/ Pytáć ſze [!] o tym pilnie gdzye po śmierći ſiedzyeć. Acż to ieſzcże pilnieyſza iáko ſie w tym rządzić RejWiz 143v, 12v, 68, 96, 116v, 174, 186 marg, Ddv; RejAp 198v; RejPos 234, 280, 294v, 296v, 336; Trzeba tám będzie cżego inſzego pilnowáć więcey/ niżli tylko tego cżymby ſie ocży nápáſły/ pilnieyſza dáleko cżymby ſie vmyſł nápáſł RejZwierc 20v; A to napilnieyſza/ ábyś ſobie nadobną vkłádnoſcią á pocżćiwym záchowániem miłość v wſzytkich iednał. RejZwierc 26v, 8, 21, 166, 173, 202v; BielSpr 75; GostGosp 142, 160; Mnie czáſu niémáſz ztobą frymárczyć ſłowámi/ Pilnieyſza to rozſtáć ſie z wáſzémi brzegámi. GórnTroas 52.

N sg n w funkcji orzecznika: »pilne [komu]« [w tym: aby (1)] (2): RejKup Cv; pilnieyſze ieſt nam/ ábychmy ſie przypátrowáli ku temu celowi á ku tym kreſam/ ku ktorym Pan rzecż ſwą tu ſtánowić á przywodzić racży. RejPos 300v.

W charakterystycznych połączeniach: pilne(-a) głosy, prawda, przyczyny, ustrzeżenie, zabawki.

Wyrażenia: »najpilniejsza chwila« (1): [pan] álbo ſam/ álbo pilnego ſługę w naypilnieyſzą robotną chwilę ku Vrzędnikowi przyſtáwić ma pámiętáć GostGosp 150.

»co, nic (tak) pilnego (a. pilniejszego)« (11:3): A gdyż się już co pilniejszego odprawiło, tylko nieco tych małych rzeczy poprawić potrzeba Diar 83, 24, 25; RejWiz 126v, 147; Kto nie ma nic pilnieyſzego niech poſłucha máło/ A ia powiem doſtátecżnie/ iáko ſie co sſtáło. KochZuz A2; Si tibi subiti nihil est, tantumdem est mihi, Ieſli niemaſz co pilnego przed ſobą/ yeſli ſie niemaſz przecz kwápić ya też niemam. Mącz 425c; RejPos 347; HistLan C; CzechRozm 21; SkarŻyw 135; Y z gorącey modlitwy poſt ſię záczyna/ gdy co pilnego chcemy v Páná Bogá vprośić SkarKaz 121b; PaxLiz D3v; SkarKazSej 681b.

»pilna droga« (1): Acz ći mam pilną drogę przed ſobą/ bo ſye teraz mamy ziecháć/ y nárádźić/ iákoby wáſzá Pápiſterya dáley námi nie ſzydźiłá OrzRozm Bv.

»pilna nauka« (3): BielKron 219; Tu maſz pilną náukę ná obiáśnienie rozumu twego od tego Páná ſwego. RejPos 116, 195v.

»pilna poprawa« (1): á przeto mieſcá ktoré popráwy pilnéy niepotrzebowáły/ ieſzcze niégdźie to przezwiſko [dzban zamiast kadzidło] máią SienLek Yyy.

»pilna potrzeba« [szyk 15:9] (24): w potrzebie pilney wſzelkiego cżaſu może puſcżać krew FalZioł V 61v, V 48v; RejPs 209v; Diar 20, 24, 26, 41, 86; Wſzákże gdźieby byłá pilna potrzebá/ [...] Sędźia [...] y w dźień święty ná Sąd ma być gotow. GroicPorz o4; Potym pilnie zebrawſzy zbroie nieprzyiaćielſkie/ znieſli ie ná mieyſcá gdzie tego byłá pilna potrzebá [diligenter omnia composuerunt in opportunis locis] BibRadz 2.Mach 8/31; BielKron 386v, 403v, 414v; GórnDworz Pv; RejPos 31; BiałKat 116; RejZwierc 70v; RejPosWstaw [1432]; BielSjem 23; SarnStat 30, 622, 1013, 1173; V roſkoſznych białych głow/ Pan záwſze ná leży. Puſzcża potomſtwo ná świát/ ták o cudzym chlebie Kiedy chłopek odiedźie po pilney potrzebie. KlonWor 62.

»pilna rada« (2): GroicPorz A4v; mieſyęczne płáwy/ niektorym vſtáć niechcą [...] Przeto y ktemu pilney rády potrzebá iákoby temu zábieżeć. SienLek 110v.

»pilna rzecz« [szyk 5:4] (9): Co możeſz ſam záwżdy dziáłay/ Ná przyiaćiele śię nie ſpuſzcżay: Bo ſnać rzecż pilna wſzytkiemu/ Nie wcżás pomaga drugiemu. BierEz O; RejWiz 143v marg, Dd; RejPos 225v; SkarJedn 368; KochFr 58; SarnStat 334; Lecż rzec ieſt naypilnieyſza/ záwſze mieć zwierćiádło/ Skąd znáć/ gdyby co ſkáży/ vrodźie przypádło. PaxLiz D3, B4v.

»pilna sprawa« [szyk 12:2] (14): RejJóz A3v; RejKup F; Diar 31, 57; zdarz Pan Bog moy pánie łáſkáwy/ Podobnom ia przekáźił iákie pilne ſpráwy. RejWiz 46, 33, 40v; RejPos 170, 252, 299; Ieden vbogi cżłowiek ktory pilną ſpráwę v Ceſárzá miał dał onemu Turniuſowi niemáłe vpominki/ áby mu do Ceſárzá przyſtęp vcżynił RejZwierc 84; Calep 1024a; SarnStat 127; Vymimy ſię ſerio zá tę deliberácyą [...] potrzebnych iednák conſultácyi w ſpráwách pilnych [...] nie opuſzczáiąc. VotSzl B3v.

Szeregi: »pilny a doległy« (1): WKM i teraz lenić się nie raczył tu z onych nadalszych krajow panowania swego zjechać, [...] opuściwszy też pilne [...] na ten czas a doległe potrzeby państw onych Diar 20.

»pilny a gwałtowny« (1): á gdźieby tego byłá pilna á gwałtowna potrzebá Rzeczypoſpolitéy/ tedy [...] iáko czás y potrzeba Rzeczypoſpolitéy przynośić będźie/ powinni go [sejm walny Koronny] ſkłádáć będźiemy. SarnStat 30.

»pilny a nagły« (1): A gdyż tak pilne a nagłe przypadają potrzeby, napomina JKM, abyście o tym, co pilniejszego jest, o obronie pierwej mowili i stanowili Diar 24.

»pilny a potrzebny« (1): PIlna á pótrzebna [!] nam ſie rzecz zdáłá/ áby Skarb Koronny był rządnie oddawan Podſkárbiému. SarnStat 334.

α. W funkcji rzeczownika: »pilniejsza« (1): Detineo te fortasse profecturus alio fueras, Zádzierżawam cie/ á tyś podobno miał pilnieyſzą przed ſobą. Mącz 447c.
II. »(być) pilen« w funkcji czasownika = pilnować [w tym: sg m pilen (186), pilny (12); f pilna (13), pilnå (3)] (349):
1. Zajmować się czymś; diligentiam adhibere Mącz (89): Niewczas miły kxiąze rządzyż Zdamy ſię iż ſię oblądzyż. Czemus dawn[o] nie był pilen Wyedzaċ zeſz ten dlug był winien: A na rąty nieroſlożą RejKup c5v; Vrzędy ná ſie wźiąwſzy iż nie przyſtrzegáią. Co ná ſie wźięli By pilni byli. WierKróc B3.

pilen kogo, czego (86): Muśisz k temu ſąśiády wźiąć/ Ze nam pomogą żytá żąć. Sąśiedzi śię wymowili/ Iż ſwey rzecży pilni byli BierEz O, D4v, L2v; PatKaz III 109; RejPs 152v; RejRozpr K3v; RejJóz C6, K2; RejKup dd7; GliczKsiąż G6v, K6, N4; LubPs aa4v, dd3v marg; Nie pátrzymy rozumu/ nie pátrzymy cnoty/ Nie probuiemy brántu/ pilnichmy roboty. RejWiz 47v, 1, 98; Leop 2.Tim 4 arg; KochZuz A2v; RejFig Dd7v, Ee; RejZwierz 111v, 124; BibRadz Num 4/16, 32, 2.Par 24/5, 2.Mach 12/1; [królowi służą wszystkie nauki] y máłe y wielkie Rzemioſłá w Kroleſtwie iego/ ktore áby porządnie ſwego pilni byli/ Krolewſka zwierzchność tego dogląda. OrzRozm Mv, M; BielKron 37v, 99, 392, 442v, 443; Lenocinari per translationem, Piękrzić ſie/ piękroſzek pilen być. Mącz 188d; Sui negotii bene gerens, Pilen ſwego vrzędu. Mącz 244d, 36c, 70b [2 r.], 83a, 122a, 169b (11); RejAp D8v, 102v, 108v; GórnDworz Bb7; GrzepGeom K4v; ſwięta mátká iego [...] z wielką pilnoſcią pilná byłá wſzelkich ſpraw Duchá s. około iego. RejPos 21, 20v [3 r.], 22, 23v, 63v, 134 (12); RejZwierc 66v, 106v, 132; BielSpr 29, 50v, 51v; RejPosWstaw 22; ktorzy ſą pilni modlitwy y powołánia ſwego/ iednym ie [czarty] znákiem krzyżá S. roſpłoſzyć mogą. SkarŻyw 57; KochSz A2; Ten náſz ſyn vporny ieſt á ſwowolny/ ná náſze vpominánie nic niechce dáć/ iął ſię bieśiad/ ſkortáciy tylko pilen. WerGośc 266; BielSjem 18; GostGosp 66, 82; GrabowSet D; KochAp 7; [przystoi] áby [stare niewiasty] młode pánie ćwiczyły w roſtropnośći/ żeby męże y dźiatki ſwoie miłowáły/ [...] domu pilne/ dobrotliwe/ mężom ſwym poddáne WujNT Tit 2/5; SarnStat 481. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (5); zaimek względny (4), aby, iżby (2), jakoby (1)] (6): BierEz P2; RejJóz C5v; DiarDop 109; RejWiz 50v; Exactus in suo negotio. Pilen tego co nań włożono/ spráwny/ Niezábaczi gruſzki w popiele/ yako w przipowieśći bywa mowiono. Mącz 6a; SarnStat 357.

W charakterystycznych połączeniach: pilen chwały, domu (2), ćwiczenia, gospodarstwa (3), kopania złota, miejsca, modlitwy (2), naczynia domu Bożego, nauki (12), oliwy, orania, paniej, panny, piękroszek, posługi (4), roboty (3), rzeczy (2), skarbow, skortacyj, spraw (Ducha Św., rycerskich, sądowych, świętych) (7), sprawowania złota, swego (2), śmieci, śpiewania, świata, dobrych uczynkow, urzędu (13), zamku, ziemie; pilny nazbyt, nieprawie, porządnie, ustawicznie.

Przen [czego] (2): PAtrzayże záſię miłey cnoty co o ciáło máło dba/ tylko oney ſwiętey duſze pilná RejZwierc 122; Co ieſt gorſzego nád ięzyk omylny/ Co prawdę niſzcży á łże názbyt pilny. RejZwierc 216.
2. Starać się, szukać; operam dare Mącz (41): RejPos 243v; Iáko to pilni ſą Zydowie obácż iedno/ gdy błędu y vporu ſwego dowodzą/ że ſie y zá namnieyſze ſłowká chwytáią CzechRozm 132v.

pilen czego (33), kogo (1): ListRzeź w. 27; RejPs 71; (did.) Pleban karze kupcza/ a na miłoſierne vczinky kaze dawac. (–) Pylnieyſzys ty kęſa chleba Nieto mowis czego trzeba. RejKup i3; RejWiz 98, 163; KRoṕże miły Prełacie/ tym Przmielowym kiyem/ Lecż tu idąc opońcżey/ będę potym pilen. [...] Wiem iż mi nie pomożeſz/ iedno iż mię zmocżyſz. RejZwierz 106v; Przykazał krol ſwoim ludziom aby tego pilni byli/ á zábili káżde dzyecię ktore ſie vrodzi w męſki narod. BielKron 28, 111; Dictioni operam dare, Wymownośći pilnym być/ Sadźić ſie ná rzecz. Mącz 86d, 156c, 314d; RejPos 173v, 183; RejZwierc 115v; IAki ieſt pożytek cżytánia żywotow świętych/ y iáko ſię w tym Chrześćiánie pilni zbáwienia ſwego/ kocháli SkarŻyw 76; KlonFlis E2. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Zwrot.

pilny około czego (1): Otoż około tego wſſytkyego rodzicy niechayby pilni byli/ zá młodu dzyeći ſwych dobrego náucżáli GliczKsiąż F5v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (15); aby, iżby (13); jakoby (3), że (1), zaimek względny (1)] (18): RejPs 213; RejJóz I4v; A iż tego z rozmyſłem záwżdy bywa pilen/ Aby nie był z vmyſłu nic nikomu winien. RejWiz 62v, 187v; BibRadz 1.Par 28/7, Luc 21/34; Gdy w miáſto iecháli/ był tego pilen Kuſpinian Stároſtá Wiedeńſki/ iákoby mogł w bronie ſtoiąc wſzytki pocżty zlicżyć BielKron 414, 451v, 456v; ia nie ſzukam chwały ſwoiey/ chocia wy mnie w pocżciwośći nie macie/ ieſt ten kto ią okaże/ y kto was będzye ſądził: iednom ia tylko tego pilen/ ábych cżynił doſyć woley iego. RejPos 85v, 72, 134, 164, 169, 226v, 259v; naſrożſzy boiownik záwżdy tego obmija kto ſkromnie ſtoi/ bo záwżdy tego pilnieyſzy kto mu ſie ſprzećiwi. RejZwierc 21; BielRozm 6.

W charakterystycznych połączeniach: pilen chłodu, czasu, kęsa chleba, krolestwa Bożego, opończej, owieczek, porządku, pożytkow, przebywania w zebraniu, pańskiej rzeczy, skrzynek albo cudzych koni, wioski, zbawienia; nawięcej pilen.

Zwrot: »(być) pilen swego« (3): A máią to ſobie poſpolicie zá ſławę á zá poććiwość/ iż ſobie nie da lekkośći vcżynić/ iż pilen ſwego á vmie ná wykręty. RejZwierc 191, 206v; Belzebub [...] teżći pilen ſwego/ á záwżdy we dnie w nocy rycząc ſzuka tego/ by mogł poźrzeć cżłowieká/ á zátráćić do wieká. ArtKanc S8.
Przen [czego] (1): Wy pokory vbogie/ Cośćie drog świętobliwych Pilne/ ku dobru co nam táyne w świecie. GrabowSet X2v.
3. Opiekować się, strzec; advigilare, cavere, facere curam Mącz; tueri Modrz [kogo, czego] (22): Páſterz niegdy pſá ſwego miał/ Ktorego domá vchował: Potym mu owce polećił/ Aby ich záwżdy pilen był. BierEz R4; RejPs 50 [3 r.], 54v; Wſedy znaydę Pana Boga A ſzyroka kniemu droga. Po odpoſcziech nie biegaiąċ Bo to nie wilk any zaiąċ. Do czeka wſedy każdego A pylen ſercza prawego. RejKup k4; RejFig Dd2v; Anyoł/ rzekł mu [Józefowi] áby iey [Panny Maryjej] nie opuſzcżał/ ábowiem pocżęłá y porodzi z Duchá ſwiętego. Był iey tym pilnieyſzy Iozeph. BielKron 137, 109, 244v, 459v [2 r.]; SienLek 105; RejAp BB2v; cżárt márny záwżdy tych cżłonkow ieſt napilnieyſzy/ á zwłaſzcżá ieſzcże więcey vſzu á ięzyká ſtrzeże/ gdyż mu thy dwá cżłonki naſzkodliwſze. RejPos 204, 71v marg, 204, 226; NAſze záiſte ná ten cżás przedśię wźięćie było/ ábychmy [...] ludźi vcżone przeſtrzegli/ áby tego ſtanu ktorem ſię báwią przyſtoynie pilni byli ModrzBaz 135; Phil R2.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiem: tego (2); aby (3)] (5): Iuż tu pan bog odpowiada cżłowieku pokutuiącemu ktorego ſlubuie tu pan bog byc pilen aby w tych cznotach trwał. WróbŻołt K7; Mącz 41d; Pan Bog [...] oſobną łáſkę nád nim [człowiekiem] ziáwił/ bo Anioły ná iego ſtraż ſpráwił/ iżby zawżdy byli pilni tego/ aby y włos nie ſpadł z głowy iego. ArtKanc P3.

W charakterystycznych połączeniach: pilen członkow ciała, dusz, dzieci, owiec, rąk, serca prawego, stanu, synow, uszu, wiernych pańskich (swoich) (2); prędko pilen.

Zwrot: »pilen sam siebie być« = dbać o siebie (1): ále komu xxxx lat niedoſzło/ może niektorym lekárſtwem kámieniá zbyć/ gdy pilen ſam ſyebie będźie. SienLek 105.
W przen (1): A oſobie máłą pieczą możeſz mieć/ ábowiem oko páńſkie pilno ieſt tákiego á vſſy iego ſkłoniły ſie ná káżde zawołánie iego. RejPs 50.
4. Doglądać (17):

pilen czego (12): Pośmiewa ſie on [Bóg] pátrząc tu ná ty kuglárſtwá/ Pátrząc iáko kto pilen ſwoiego włodárſtwá. RejWiz 138v; Bo dyabeł ſwego pilen gdy ſie iego miele/ A nie cżeka żadnemu do drugiey niedzyele. RejWiz 139, 139 marg, Cc5v; Mącz 444b; RejZwierc 176v; Vrzędnik/ Włodarz/ ma bydź dworu bárzo pilen/ ráno wſtawáć/ wſzyſtko opátrzyć/ doyźrzeć GostGosp 8, 60, 150; Prokopie bráćie/ oſtrzegay ſię wieru/ Bądź pilen ſteru. KlonFlis G2. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (2); aby, iżby (6); że (1)] (8): MetrKor 37/4; Wezmi pięć włoſkich orzechow/ trzy korzenie ziela tatarzkiego/ [...] nalać ocztu winnego/ warzyć to tak długo, aże wywrze do połowicze/ ale pilen bądz aby nie ſkipiało FalZioł V 91, V 63, 99v; ComCrac 12; Diar 73; Advigilare ad custodiam legis, Być pilen áby ſie co niewykroćiło przećiw práwóm. Mącz 496b; Nie vnośże nic ſtátecżney myſli od Páná ſwoiego/ á zwłaſzcżá iżeś iuż nápoły w tę łodkę wſiadł/ w kthorey ſie bierzeſz dopłynąć do niego/ á bądź iey pilen ábyć gdzie ná ſtronę nie vpłynęłá. RejZwierc 176v.

W charakterystycznych połączeniach: pilen dworu, groblej, łodki, swej rzeczy, steru, swego (3), upusty, włodarstwa; barzo pilen.

5. Postępować zgodnie z czymś, przestrzegać czegoś; attendere, intendere Vulg (100):

pilen czego (95): ListRzeź w. 8; ábowiem gdy bych ia był pilen roſkázánia twego ſwiętego nigdy by mię żadny wſtyd niemogł obruſſyć. RejPs 175v, 145v, 175v [2 r.], 177v [3 r.], 180v, 187v; RejKup b8v, g5, g7v, n8v, x5, Eev; GliczKsiąż Dv; LubPs G, S4v, Xv, Xv marg, X4v (14); A nie pomaga nigdy co ieſt nieſłuſznego/ Lecż bywa záwżdy pilen náwſzem pocżćiwego. RejWiz 63; Bowiem to ieſt práwy cel wſzytkiego dobrego/ Kto ſwiętey prawdy pilen/ á Páná ſwoiego. RejWiz 178, 4v, 179, 193; Leop Is 48/18, 2.Mach 2/68; RejFig Cc5v; (nagł) Fálcżewſcy. (–) [...] cożkolwiek ſpráwuią/ przedſię pilni cnoty/ A tę máią zá Woytá/ v káżdey roboty RejZwierz 71v, 68, 73v, 115v; BibRadz Neh 9/34, Esth 16/21; Antiquarii homines, Ludzie/ którzi ſtárych obyczáyów/ albo/ słów ſtárádawnych ſą pilni. Mącz 11d; Obediens dieto, Pilny roskazánia. Mącz 256b; Prot D3; RejAp D8v, 34, 123, 193; RejPos 41v, 84, 84v, 86, 122v (11); vkáż mi ktorego/ [...] Coby go nie vnioſłá żadna ſwiecka ſpráwá/ Aby ná wſzem był pilen powinnego práwá/ ktore nam Bog vſtáwił y poććiwa cnotá RejZwierc 269, 25v, 56v, 130v, 210v, 229 (15); BielSpr 11; BudBib 2.Esdr 9/34, Eccli 35/1; Ráczże nam dáć tákiego coby tobie ſłużył/ á woley twoiey ſwiętey ták náwſzem pilen był MycPrz I [A3v]; KochPs 181; dobry ſędźia nie ma ná to wzglądu: Znośi tákie dubia, pilen ſwego ſądu. KlonWor 80. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (12), tak (1); zaimek względny (10), aby (2), aż (1); w czym (2)] (13): RejPs 56v; Iedno tego bądź pilen zá żywota ſwego/ Abyś ná wſzem vżywał wieku pocżćiwego. RejWiz 106; BielKron 175v; Mącz 256a; Błogoſłáwiony to ieſt kto cżyta/ y ći co ſłucháią proroctwá tego/ á ſą pilni tego co w nim nápiſano ieſt. RejAp 4, 148v; RejPos 40v, 63v, 211v, 302, 302v; Kto tu wchodzi nie wyprzągay/ Złey myſli cnotą powſciągay. Wnidzieſzli tám bądźże pilen/ Co maſz cnocie być powinien. RejZwierc 236v, 148.

W charakterystycznych połączeniach: pilen cnoty (12), dnia tego, Ewanjeliej, imienia bożego, kościoła, nauki [czyjej], obyczaju Kościoła, Pana swego, poćciwości, poruczeństw, powinności (4), powinowactwa, postanowienia (2), powołania (2), prawu powinnego, prawdy świętej, przykazania (5), rady, roskaz(ow)ania (15), sądu swego, sławy (2), słow starodawnych, sprawiedliwości, srogości, świata, testamentu, ustawy, wiary (2), (świętej) wolej (14), zakonu (3); pilny nie barzo, na wszem (5), wiernie.

Szereg: »być pilen a zachowywać (a. chować) [co]« (2): LubPs aa4; Iż to ſą błogoſłáwieni ktorzy ſą pilni á chowáią roſkazánie moie. RejAp 193v.
W przen (1): ták wielkiem weſelem roſkochaſz ſerce moie á náwſſem pilnieyſſe będzie záwżdy káżdey drogi twoiey. RejPs 177v.
Przen [czego] (1): Fortuná páni tho ieſt bárzo dziwna/ Swey woley pilna á cnocie ſprzećiwna. Nie dufay rádzę nikt práwie Fortunie RejZwierc 229v.
6. Obserwować, zwracać uwagę, słuchać; se docilem praebere Mącz; considerare Vulg; custodire PolAnt (75): (nagł) Poſeł czini milċzenie abý ną drugię Też wyſła Sentencia. (–) Pomjlcż każdy a bądż pilny Decret ydże nieomylny RejKup ee3v; RejPos 231v; Nie widáć go y z koniem/ chybá kto był pilny/ Ale gdy ſercá przydał/ był iák Gofroy śilny. KmitaSpit C4v.

pilen kogo, czego (58): OpecŻyw 44; tyś záwżdy pilen był káżdego záwołánia mego RejPs 45v, 36v, 141, 177v; RejJóz O3v; Zaty roſkoſy czo [ciało] miało Będże też wiecznie cżerpiało Cżarta zeſcze pjlni bylj A yego wolą czinili RejKup ee4v, o6v, ſ7v, x4v; LubPs D3v, Z4v; Pan ni nacż nie pátrzy/ iedno pilen wiáry. RejWiz 169v, 28, 75, 170v; bądźmy ſie pilni zobopolnie/ ku pobudzeniu miłośći y dobrych vcżynkow/ nie opuſſcżáiąc zboru náſſego Leop Hebr 10/24; LeszczRzecz A2v; cżás wſzytko przynośi/ s cżáſem wſzytko ginie/ A kto go napilnieyſzy/ ten nalepiey ſłynie. RejZwierz 65; BibRadz Ps 119/146; Servus spectatus cui dominus curae est, Cnotlywy to sługá, który páná pilen. Mącz 73a; Politus, elegans, Ochędożny/ pięknie ſie noſzący/ pilny foremnośći. Mącz 297d, 221a, 316d, 392a; RejAp 37v, 40v, 96v, 191, 191v, 195; A ták rádzęć chceſzli go nie ſtráćić/ bądź mocno pilen ſwięthego głoſu iego/ náuk/ á poſtánowienia iego RejPos 261, 62 marg, 83v, 84v, 86 [2 r.], 122v (18); ieſliż kto wątpi iák bogi cżćić winien/ A iák ma w vććiwośći rodzicow być pilen/ O tákowym nie trzebá rozmyſłu długiego/ Iedno iż záwżdy winien karánia ſrogiego. HistLan F2v; RejZwierc 274v; Y wſzedł do niey [Maryi] Anioł śiłny/ Poſeł Páná ſwego pilny ArtKanc A4v; PaprUp Hv. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (4); zaimek względny (3), iż (1), jeśli (1)] (5): Gdy komu chceſz dobrze cżynić/ Ieſli godzien maſz pilen być: By ták miłośiernym nie był/ Iákoby ſobie záſzkodził. BierEz P3v; RejKup D; wdzyęcżnie to pan káżdy Prziymuie/ kiedy ſługá pilen tego záwżdy/ Iż ſie ku iego woli vſtáwicznie ćwicży RejWiz 49v; RejPos 21; Boże [...] maſz tákie ſtroże Co tego pilni/ iákie kto ku tobie Serce ma GrabowSet D2v.

W charakterystycznych połączeniach: pilen Baranka, czarta, czasu, dobroci, foremnośći, głosu [bożego] (5), głosow świata, gwiazdy, hetmana, nauk (nauki) (2), pana [w tym: Pana Boga (3)] (7), pasterza (2), pokorności, rodzicow, roskoszy, slow (a. słowa) (bożego) (13), spraw Pana, stworzyciela, świadectw, wezwania, wiary, zachowania, zawołania (2); mocno pilen (2).

Zwrot: »co napilniej być pileń« (1): wioſny co napilniey bądź pileń/ boć tho głowá wſzytkiemu rokowi. RejZwierc 108v.
W przen (1): Oczy moie też zrozumiawſſy temu vſtáwicznie iuż ſą pilny iego [Bogu] RejPs 36v.
a. Czekać na właściwy moment (9):

pilen kogo, czego (1): Orzeł hnet táko vcżynił/ Zołwiowi ſkorupy złomił. Tego wroná pilná byłá/ Mięſo pierwey pochwyćiłá. BierEz M4, H3, Q2v; LubPs bb5 marg; komornicy pilni go z wiecżorá/ Nie wątpią nic w odpráwie RejWiz 31. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

pilen kiedy (3): gdy przydzie mieſiącz May/ thedy bądz pilen gdy pełnia iego będzie/ á tak pierwſzy dźień po pełni: maſz ieſć bobku, połtori gałki FalZioł V 93v; RejWiz 31; niechcę o was nic wiedzyeć/ boſcie nie cżuły/ ániſcie były gotowy/ ániſcie były pilny tey godziny/ gdy was miano powołáć ná ty gody ſwięte/ á ná to hoyne weſele Páná á oblubieńcá wáſzego. RejPos 341.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (2); aby (1), jakoby (1)] (2): Bieżawſzy Ezop nogi kupił/ Do ogniá w gárncu przyſtáwił: A Xánt tego iuż pilen był/ Iákoby go zá przycżyną zbił. BierEz C2; gdy iuż tám przydź racżył/ [...] wſzyſcy tego byli bárzo pilni/ áby go byli w iákiey omyłce podchwyćili. RejPos 225.

b. Czatować [kogo, czego] (3): RejZwierc 93; Brutus pilen był Gołębi ná onym mieyſcu/ náydował liſty y przecżytał/ co ſie dźiało wywiedział ſie wſzyſtkiego BielSpr 47v, 67.
7. Nie ruszać się z miejsca [czego] (4): RejZwierc 52v; Krol poſpolicie ſwego mieyſcá pilen/ A wſzákoż może ſwemu też być śilen. Bo w okrąg ſiebie wſzytki mieyſcá trzyma/ Kto ſie náwinie/ to go y ſam ima. KochSz A3; Trąd nie leći ná pole y nie nośi miodu: Lecż záwſze w vlownicy śiedźi/ pilen chłodu: A z plaſtrow nápełnionych miod gotowy ziada KlonWor 45.

W porównaniu (1): niemáſz tego iednego dniá/ tey iedney godziny/ kiedyby męſzcżyzná zámiłowawſzy/ nie był pilen iáko ieden pies drzwi tych/ ktore polubił GórnDworz Bb3v.

** Dubium (1): ktory [Bóg] z káżdem ſądem pilen Sion zebránia náſſego y ſtał ſie práwie iáko mieſzkáiący ſnámi wmieſćie ſpołecznem. RejPs 202.

Synonimy: I.1. baczny, chętny, czujny, gorący, gorliwy, gotowy, ochotny, pracowity; 2. dokładny; 3. usilny; 4. gwałtowny, nagły, potrzebny, ważny.

Cf NIEPILNY

JR