Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZPRAWCA

Następne hasło: ROZPRAWIAĆ SIĘ »

ROZPRAWIAĆ (39) vb impf

roſ-, ros- (32), roz- (7).

o jasne; w inf oba a jasne; w pozostałych formach -pra- (26), -prå- (3); -prå- BudBib, GórnTroas; -pra- : -prå- Mącz (9:1).

Fleksja

indicativus
inf	rozprawiać
praes
	sg	pl
1	rozprawiåm	rozprawiåmy
2		rozprawiåcie
3	rozprawiå	rozprawiają

praet
	sg
1	m	-ech rozprawiåł
2	m	-ś rozprawiåł
3	m	rozprawiåł

fut
	sg
3	m	rozprawiać będzie

conditionalis
	sg
1	m	bych rozprawiåł
3	m	by rozprawiåł

inf rozprawiać (5). ◊ praes 1 sg rozprawiåm (11). ◊ 3 sg rozprawiå (8). ◊ 1 pl rozprawiåmy (1). ◊ 2 pl rozprawiåcie (2). ◊ 3 pl rozprawiają (3). ◊ praet 1 sg m -ech rozprawiåł (1). ◊ 2 sg m -ś rozprawiåł (1). ◊ 3 sg m rozprawiåł (2). ◊ fut 3 sg m rozprawiać będzie (1). ◊ con 1 sg m bych rozprawiåł (1). ◊ 3 sg m by rozprawiåł (1). ◊ part praes act rozprawiając (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. rozprawić.

Znaczenia

1. Rozważać ustnie lub pisemnie (25)
2. Porządkować sprawy swoje lub sobie podległe (6)
- a. Wyznaczać (1)
3. Rozstrzygać wątpliwości (1)
4. Rozdzielać, rozrywać (5)
5. Rozciągać na długość i szerokość, rozpinać (1)
6. Mieszając sporządzać roztwór (1)
7. [Uprawiać ziemię]

1. Rozważać ustnie lub pisemnie; mówić, omawiać; rozmawiać; loqui Vulg, Calep; tractare Calag, Cn; cernere, disceptare, disserere, dissertare Mącz; communicare Calag; fabulari Calep (25): Dissero, Rozſiewam. Et Metaphoricos, Mówię/ Roſpráwiám. Wywodzę/ Długą rzecz czinię o czym ku komu. Mącz [388]a, [388]a; Calag 534b; Calep 403a.

rozprawiać co [= przedmiot wypowiedzi] (5): Rozpráwiał ludzkie przygody/ Ziemie/ miáſtá/ iteż grody. BierEz P4; BielŻyw 108; Ięzyk moy po wſſytki dni roſpráwyáć będzye/ Spráwyedliwość twą coś tu okazał wſſędzye LubPs Q3v; Leop Ier 50/11; Támech z nią wiele rzecży/ oſobnie roſpráwiał PaxLiz E2v.

rozprawiać co [= rodzaj wypowiedzi] (1): Co to zá rozmowy maćie? Ktore ſobie roſpráwiaćie. MWilkHist I4.

rozprawiać z kim (7): OpecŻyw 168v; cżemus wzglądał na ſąſiadę, czos roſprawiał z dziewką BielŻyw 108, 145; RejRozm 391; ále yuż ſłuchaymy/ yáko Mnich z Dworzáninem [...] roſpráwya. KromRozm III a2v; PudłFr 39; PaxLiz E2v.

rozprawiać o kim, o czym (11): Koth zelwem rosprawia o swobodzie a o niewoly RejRozm 391; Gdźie śię temu niedźiwuicie/ że iá tak Chrześcianſkié o bożyi ſprawiedliwości roſprawiám MurzHist Q2v, Q4v; LubPs gg2; RejWiz 180; Leop *2v; Mącz 48d; GórnDworz Ll8v; O cżym ſzyroko roſpráwia Iákub s. w III kápitulum liſtu ſwoiego. RejPosWstaw [1103]v; tákże teraz roſpráwia prorok o Antychriśćie pod námienioną oſobą Antyochem CzechEp 410; GórnTroas 5.

2. Porządkować sprawy swoje lub sobie podległe; disponere JanStat, Cn; dinumerare, superordinare Mącz; digerere, expedire, instruere, ordinare Cn (6): Superordino, Rozrządzam/ ynáczey roſpráwiam. Mącz 434b, 253c.

rozprawiać co (2): á gdy ſie ſlońce vkaże káżde zá ſie ſnich [lwiąt] vćieka do pochronki ſwoiey/ áczkolwiek zá ſię powſtánie roſpráwiáiąc potrzeby ſwoie. RejPs 152v; Kupiecz [...] roſprawia ſwe rzeczy RejKup E.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): SarnStat 226 cf Szereg.

Podmiotem jest tekst (1): SarnStat 226cf Szereg.

Szereg: »rozprawiać i stanowić« (1): Státut Dioeceſiiéy Gniéźnieńſkiéy pod tytułem de raptu ták rozpráwia y ſtánowi [disponit et statuit JanStat 248]: Iz ći/ którzy [...] imioná rucháiące kośćiołóm [...] wydźiéráią/ [...] tedy po trzech dni [...] w klątwę záraz ipso facto wpadáią. SarnStat 226.

a. Wyznaczać [co komu] (1): Describere iura, Káżdemu ſwoye práwo powiedáć y roſpráwiáć. Mącz 375a.

3. Rozstrzygać wątpliwości [co] (1): Koſcyołowi [...] trzebá było ſprawce widomego: kthoryby [...] roznice á wątpliwoſci około wyáry y zakonu roſpráwyał. KromRozm III M2.

4. Rozdzielać, rozrywać; dirimere, distinguere, distrahere, intercidere, separare Mącz (5): Intercido, Rozrzezuyę Roſprawiam/ Rozwodzę. Mącz 30a; Dirimo, Roſpráwiam. Rozeymuyę yedno od drugiego Mącz 103a, 147a, 416a, 461d.

5. Rozciągać na długość i szerokość, rozpinać [co] (1):

W porównaniu (1): on rośćiąga iáko ſkorę niebioſá/ á roſprawia [expandit] iáko namiot dla mieſzkánia. BudBib Is 40/22.

6. Mieszając sporządzać roztwór [co czym] (1): Rutrum, Nieyákie naczinie [= przyrząd] którem wapno rościeráyą y roſpráwiáyą wapienna łopátá Mącz 361d.

7. [Uprawiać ziemię [co]: musiemy [...] wszitko do gumna sprzątnącz nassa robota y s bidlem nassim role albo rosprawiacz KsięgiSądWiej 1571 nr 4601.]

Synonimy: 1. rozmawiać, rozmawiać się; 3. rozsądzać.

Formacje współrdzenne cf PRAWIĆ.

Cf ROZPRAWIAJĄCY, ROZPRAWIANIE