[zaloguj się]
[pdf]

PŁODNY (122) ai

o jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

comp i sup (3+1) (nå)płodniejszy (4).

Fleksja
sg
mNpłodny fNpłodnå, płodniejszå nNpłodn(e), płodniejsz(e)
Gpłodn(e)go Gpłodnéj Gpłodniejsz(e)go
Apłodny, nåpłodniejszy Apłodną Apłodn(e)
Ipłodn(e)m Ipłodną I
Lpłodnym Lpłodn(e)j L
V Vpłodnå Vpłodn(e)
pl
N m pers płodni
subst płodné
G płodnych
D płodnym
A subst płodné, płodniejszé
I m płodn(e)mi, płodnymi, płodniejszymi
f płodn(e)mi
L płodnych
V subst płodné
inne formy
sg f I a.A. - płodną

sg m N płodny (13). ◊ G płodn(e)go (1). ◊ A płodny, nåpłodniejszy (3). ◊ I płodn(e)m (1). ◊ L płodnym (1). ◊ f N płodnå, płodniejszå (37); -å (30), -(a) (7). ◊ G płodnéj (4); -éj (3), -(e)j (1). ◊ A płodną (5). ◊ I płodną (8). ◊ I a. A płodną 4). ◊ L płodn(e)j (1). ◊ V płodnå (1). ◊ n N płodn(e), płodniejsz(e) (8). ◊ [G płodniejsz(e)go.] ◊ A płodn(e) (5). ◊ V płodn(e) (1). ◊ pl N m pers płodni (1). subst płodné (8); -é (1), -(e) (7). ◊ G płodnych (4). ◊ D płodnym (1). ◊ A subst płodné, płodniejszé (9); -é (4), -(e) (5). ◊ I m płodn(e)mi (2) FalZioł, BibRadz, płodnymi, płodniejszymi (2) PatKaz III, CzechEp. f płodn(e)mi (1). ◊ [L płodnych.] ◊ V subst płodné (1).

Składnia comp: płodniejszy niż(li) co (2), płodniejszy nad co (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Zdolny do płodzenia potomstwa, płodzący potomstwo (37):
Przen (3): Y wtym tobie Narodzie Ruſki błogoſłáwieńſtwo ſtolice Rzymſkiey/ á przeklęſtwo Cárogrockie pokazał P. Bog: iſz Rzymſka záwżdy rodzi iáko płodna/ pogáńſtwá do domu Bożego przycżyniáiąc SkarJedn 398.
Wyrażenie: »matka płodna« (1): [wiara] ieſt mátką bárzo płodną wſzytkich cnot inych RejPos 44.
Szereg: »mocny i płodny« (1): Pátrz iáko to mocna y płodna wiárá: iáko ſię nád to podnośi co widźi: iáko ćieleſne poſługi y vniżenia wyćiąga. SkarKaz 519b.
a. O ludziach (27): Biodra barzo miąſſze y dobrze włoſami poroſłe, znamionuią cżłowieka dobzre [!] iedzącego, pſotliwego y barzo płodnego. GlabGad P6; WróbŻołt V v; GliczKsiąż C5; LubPs hh2v; Proſił tedy Abráhám Bogá/ ktory vzdrowił Abimelechá/ y żonę iego tákże y ſłużebnice iego/ y były potym płodnemi [et pepererunt]. BibRadz Gen 20/17, Gen 9/7; thám [w Egipcie] niewiáſty ták ſą płodne iż rzadko ktoraby iedno dzyecię miáłá przy porodzeniu/ ále dwoie rázem/ troie/ cżworo BielKron 8v, 447; SienLek 108v; żydy bárzo młodo żenią y zá mąż wydawáią: ktemu iż też nád inſze narody z błogoſłáwieńſtwá páńſkiego płodnieyſzymi záwżdy bywáli CzechRozm 137v; Oczko 15v.

W przeciwstawieniach: »płodny ... niepłodny« (7): [kapłan odepchnął Joachima od ołtarza] a czemu by ſzmyal ku oltarzouy przyydz z ofyarą myedzy plodnymy {ty} nyeplodny PatKaz III 104v; vcżynić trogiją [= rodzaj lekarstwa]/ á ma iey pani poranu z winem pożywać ieſli chcze z niepłodney być płodna. FalZioł I 146a, I 109d, IV 48a; żydowſtwo ktore przed tim było płodne dla ich złoſci vcżynił niepłodnym. WróbŻołt kk8, mm4; ArtKanc T19.

W porównaniu (1): vcżynił to iż pogańſtwo niepłodne przed tim, theraz ſtawſzi ſiè krzeſcianſtwem ieſt płodne iako matka ſynowska weſoła. WróbŻołt mm4.

Zwrot: »płodną(-ym) czynić« = genitalem reddere Cn [szyk zmienny] (2): Theż khadzenie z dołu białey głowie ſtego korzenia [wszywego kopru] vcżynione/ z niepłodney płodną cżyny FalZioł I 09d, IV 48a.
Wyrażenie: »(jako) matka płodna« [szyk 2:1] (3): á ty [Stolico Rzymska] iáko Mátká płodna/ y Sara ſtára wzgrzybiáłośći twey/ nowe Chrześćiány rodziſz SkarJedn 397; SkarŻyw 601; ArtKanc T19.
Szereg: »żyzny a płodny« (1): Też chwali lud krzeſciański iako ieſt żyzny á płodny. WróbŻołt V6.
α. Brzemienna; gravida Mącz (6): a za sara teſz plodną byla gdzye tego dlugo czekala PatKaz III 105; SiebRozmyśl F3.
Zwrot: »płodną uczynić« = gravidam facere, impregnare Mącz (2): Tyś tzłowieká przyoblokła Márya/ ktory ćię bes náſienia y bes żadnego pokropienia płodną vtzynił KrowObr 176v; Mącz 149c.
Przen (2):
Wyrażenie: »płodne dziewictwo« (2): [o Maryi] Płodne dziewictwo twoie y mátką ćię cżyni/ y pánieńſkiey cżyſtośći nietráći. SkarŻyw 112; LatHar 480.
b. O zwierzętach (7): Zaiącz iednego kxiężycza będzie ſamczem/ á drugiego ſamiczą/ przeto też gich rodzay ieſt barzo płodny. FalZioł IV 11d; GostGosp 116; Owce [w Szkocji] nad obycżay koſmáte/ rogáte y płodne. BielKron 277v; PAtrzay iáko płodnych pſczół nieſłycháné roie Okłádły/ zacny pánie/ miodem śćiány twoie. KochFr 77; [Cresc 1571 581, 588 (Linde)].

W przeciwstawieniu: »niepłodny ... płodny« (1): [Bóg] drapieżnych [zwierząt] nie płodny vcżynił rodzay/ á tych záśię rochmánnych bárżo płodny dla tego/ żeby rodzay drapieżny wyieść ich nie mogł. GórnRozm Nv.

Wyrażenie: »samica płodna« (1): Mleko ſamicz płodnych [wielbłądzic] ieſth ſubtelne á wodne/ nie zatyka iako inſzych zwierząth mleko FalZioł IV 7b.
Szereg: »płodny a obfitujący« (1): Owce náſſe ták płodne á obfituyące [foetosae, abundantes Vulg Ps 143/13]/ Oto w vlicach náſſych chodzą ich tyſiące. LubPs ee6.
2. Dający plon, rodzący owoce; plenny; fructifer Vulg, PolAnt, JanStat, Cn; fecundus, ferax, genialis Cn (24): tátárecżká miła/ bárzo płodne ziele. RejFig Bb8v; Przyrownawa [Ezechijel] Ieruzálem ku gáłązce winney/ ktora gdy ieſt płodną y wino ſwoie podawa/ wdźięcżna ieſt y pożytecżna cżłowiekowi BibRadz Ez 15 arg.

W przeciwstawieniach: »płony ... płodny« (2): KochPs 215; Ale mię [lipę] ráczéy dáruy rymem pochwalonym/ Coby zazdrosć vczynić mógł nietylko płonym/ Ale y płodnym drzewom. KochFr 93.

W porównaniach (6): Synowie twoi iako latoroſlki oliwne około ſtołu twego [Ps 127/3]. (koment) Synowie, czuſz będą ſie mnożyc, iako latoroſlki oliwne ktore ſą płodne. WróbŻołt qq7v; LubPs N5; Iábłek wprawdźie nie rodzę/ lecz mię pan ták kłádźie/ Iáko ſczep napłodnieyſzy w Heſperyſkim ſádźié. KochFr 43. Cf »jako macica płodna«.

W charakterystycznych połączeniach: płodne(-a, -y) latorosłki, oliwa, szczep, ziele.

Zwrot: »płodną czynić« (1): i płotem ią [winnicę] ogrodził (marg) To ieſt/ ſtára ſię wſzelkim obyczáiem áby iey ſtrzegł y płodną czynił. (–) BibRadz Matth 21/33.
Wyrażenia: »drzewo płodne« = arbor fructifera PolAnt, JanStat; lignum fructiferum Vulg [szyk 6:1] (7): Leop 4.Esdr 15/62; [Chwalcie Pana] Gory y wſzytkie págorki/ drzewo płodne y wſzytkie cędry. BudBib Ps 148/9 [przekład tego samego tekstu KochPs], Gen 1/11, 12; KochPs 215; KochFr 93; O wyrąbánié drzew płodnych. SarnStat 1243.

»jako macica płodna, jako płodny krzew winnej macice« (2:1): Zona twoia iako macicza płodna wdomu twoym [Uxor tua, sicut vitis abundans in lateribus domus tuae Vulg Ps 127/3] SeklKat L; KrowObr 222; Iáko/ wijąc ſye po tyce/ Płodny krzak winnéy máćice/ Obfituie w ſłodkié groná: Ták bogoboynégo żoná. KochPs 192 [zawsze przekład tego samego tekstu].

Przen (8): grzech tento zły pierworodny/ ieſtćy ſſczep barzo płodny. SeklPieś 31v; RejWiz 78; Rozwiódłeś iéy [winorośli tj. Izraela] płodné rózgi do morzá ſámego/ A iéy piękné látorośli do brodu wielkiego [Vulg Ps 79/12]. KochPs 121; SkarŻyw 180; od Wiliey we dwu milach áż do Liflandſkich gránic tego domu [książąt Giedrockich] płodna winnicá hoynie ſie rozkrzewiłá. StryjKron 355.

W przeciwstawieniu: »płodny ... niepłodny« (1): Pan ieſt winne drzewko/ Oćiec iego winiarz. [...] Ktory płodne látorośli ochędaża/ á niepłodne odćina/ y do ogniá miece. WujNT 366.

Wyrażenie: »płodne nasienie« [szyk 1:1] (2): nigdy to złe naśienie [kacerstwo] ták płodne nie ieſt/ áby wſzytkę rolą páńſką zárázić miáło SkarJedn 26; RejWiz 37v.
Szereg: »płodny a rodzajny« (1): Spráwić dobrą wierna myſl wſzetecżną ſwawola/ Bo to płodne naſienie á rodzáyna rola. RejWiz 37v.
3. Urodzajny, żyzny; fertilis Miech, Modrz, Calag; foecundus BartBydg, Mącz, Cn; ferax Mącz, Calag, Cn; fructifer Vulg; almus, bonitas, satur Mącz; felix, genialis, genitalis, vestibilis ager Cn (50): FalZioł IV 52a; Zrzodłá iey [rzeki] nápełni/ rozmnoz wſſyſthkie zniey roſnące: w kropiach dzdzá iey rozraduieieſie [!] płodna [ziemia]. Leop Ps 64/11 [przekład tego samego tekstu JanNKarGórn]; Mącz 132d; Bo żadne przyrodzenie niemoże być ták dobre/ ktoreby śię niemiáło zepſowáć/ [...] nie inácżey iedno iáko polá/ ktore choćia bywáią ſáme przez śię zprzyrodzenia płodne/ ále ábo owocu żadnego nieprzynoſzą/ ábo niepotrzebne źielſká rodzą ModrzBaz 8v; JanNKarGórn G4; Vcż ſię od wężow/ ktorzy w kráiu głodnym/ Cżuiąc o wyſpie y o brzegu płodnym/ Wnet ſámodźielną komięgę robotą/ Z ſiebie vplotą KlonFlis E2, Cv.

W połączeniu z nazwą krainy (3): KochMon 26; zaśiéwku moiégo niepochybna wiárá: Rządźcy płodnéy Afryki ſzéroko władnemu Nie da ſye znáć/ że w ſczęśćiu przerównána iemu. KochPieś 37; KochProp 7.

W przeciwstawieniach: »płodny ... nierodny, [płonny]« (1): Y obráca [Bóg]/ prze zbytek ludzki/ grunty płodné W piaſek/ y w ſłoné polá nierodné. KochPs 165; [Slaz lepſzy záwżdy/ który rośćie ná ogrodźiéch/ ná źiemiách płodnych/ niżli płónnych UrzędowHerb 200a].

W porównaniach (2): Błogoſławienſtwo iego [Boga] okrywa źiemię iáko rzeká/ á cżyni ią płodną iáko powodź [et sicut diluvium aridam inebriavit]. BibRadz Eccli 39/26[27]; BudBib Eccli 39/26[27].

Wyrażenia: »grunt płodny« (1): KochPs 165 cf W przeciwstawieniach.

»płodny w użytki« (1): tá cżęść [tj. ziemia Beniamin] byłá bárzo ćiáſna ále płodna w vżytki/ k niey przyſłuſzáło Ierycho y Ieruzálem. BielKron 48.

»ziemia, rola (jest) (barzo a. nadzwyczaj) płodna; (u)czynić płodną rolą, ziemię« = gleba ſertilis, terra fertilissima Miech; terra fructifera Vulg; alma tellus Mącz [szyk zmienny] (24:1;3:1): Ta to Podolſka miedzi inſzymi ziemiami ieſt barzo płodna MiechGlab 77, 43; WróbŻołt 64/11, hh8, 106/34; LubPs Q4v; BibRadz Eccli 39/26[27]; Ieſt źiemiá wielkiego vrodzáiu zwłaſzcżá od rzeki Eufrátes/ kthora role káżdy rok ſwoim rozlewánim płodne cżyni. BielKron 264v; Ziemiá w Kroleſtwie Senege bárzo płodna BielKron 450v, 270, 273, 280, 283, 285v (11); Alma tellus, Płódna [!] ziemia. Mącz 7a, 26b; RejPos 82; BudBib Eccli 39/26[27]; Wiecżne świátło niebieſkie/ y ty płodna źiemi/ [...] świádki mi dziś bądźćie/ Zem rzecży ſpráwiedliwey od Troiánow żądał KochOdpr C3v; Oczko 18; Twoie dáry [Panie] ſą płodnéy źiemie vrodzáie KochPs 96; StryjKron 31; BielSen 18; KochProp 10; GórnTroas 30; [UrzędowHerb 200a].

Szeregi: »dobry i płodny« (1): [Księstwo Meklemburskie] Ieſt źiemicá dobra y płodna/ ma miáſtá/ zamki/ wśi ochędożne. BielKron 291.

»płodny, obkwity« (1): Sarmatia Europſka była płodniejſza, obkwitſza [fertilior] y ciepleyſzego powietrza MiechGlab 53.

»płodny, (i, a) rodny (a. (u)rodzajny, a. urodziwy)« [szyk 5:2] (7): Fecundus, plodny, rodzayny. BartBydg 57; Niżey wody Koleńſkiey pocżyna ſie źiemiá Hegow/ [...] miedzy Renem a Dunáiem/ máła źiemiá ale płodna y rodna BielKron 286; Bonitas agrorum, Płodna á vrodźiwa rola. Mącz 26b; Foecundo, Vrodzáyne á płodne czinię nágnoyam. Mącz 132d, 122a, 369c; Calag 209a.

»żyzny, (a, i) płodny« (3): [Uberlinga] Ieſth źiemiá żyzna á płodna milá od Konſtanciey BielKron 286, 266v, 430v.

Przen (2):

W porównaniu (1): Pan ieſtći Bog ieden/ [...] Ktory iáko Eufrátes cżyni płodny rozum/ á iáko Iordan ktory odwilża ziemię cżáſu żniwá. BudBib Eccli 24/30[36].

Wyrażenie: »płodna rola« (1): Wiernych ludzi ſercá ſą płodną rolą Bożą. RejPos 65 marg.
4. Sprawiający urodzaj; fecundus, genitabilis Cn (7): BudNT przedm d8; Y zebrał [Bóg] płodné chmury/ y otworzył niebá/ Y ſpuśćił im [Żydom] doſtátek niebieſkiégo chlebá. KochPs 116.

W połączeniu szeregowym (1): [Fawonijus] ieſt wiátr łágodny/ lubieżny y płodny. KlonFlis A4v.

W porównaniu (1): Náuká ma iák deſzcż płodny niech ná was vpádnie LubPs gg3v.

Przen (3): Krew męcżeńſká płodna ieſt. SkarŻyw 368 marg, 374 marg.
Szereg: »płodny i rodzajny« (1): ták płodna y rodzáyna ieſt krew świętych/ ktorzy zá prawdę kátholicką/ vmieráią: iſz więtſzy śmierćią w duſzách ludzkich pożytek/ to ziárno pádnące w ziemię cżyni SkarŻyw 374.
5. [Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »płodne korzenie« = jakaś roślina o jadalnej części podziemnej, może z rodziny imbirowatych (Zingiberaceae) np. z rodzaju imbir (Zingiber) lub selerowatych (baldaszkowatych; Apiaceae) np. z rodzaju mikołajek (Eryngium): Weźmi korzenia Płodnego co więtſzego obrawſzy [...] nákłádź Gwoźdźikow z Ingbierem [...]. Wiedz iż tho korzenie Arábowie zową Secácul: A to nie ieſt ono naſze białe korzenie/ co ie Polacy zową Krowką/ niemyl ſie ná tym [...]/ Boć to mądrzy á ćwicżeni Aptekárze wiedzą/ iż ten korzeń z Indiyey przywożą/ á iż drożſzy ieſt niż Ingbier SienHerb 609b; Płodne Korzenie/ álbo Płodźień Indiyſki/ secacul officinarum. wilder Ingwer. SienHerb L#v, E#v.]
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Foetosus, Która wiele rodźi, Płodna. Mącz 133c; Generalis, Płodny álbo to co prętko może być. Mącz 143d, 145d; Foetuosus – Płodni. Calep 428a.

Synonimy: 1.a.α. brzemienna, ciężka; 2. owocny; 3. obfity, rodny, rodzajny, urodny, urodzajny, żyzny; 5. płodzień.

Cf NIEPŁODNY, [PŁODLIWY], [PŁODOWITY], PŁODZISTY, SAMOPŁODNY

MN