[zaloguj się]
[pdf]

PODDANY (2216) part praet pass pf

poddany (2153), poddan (58) [tylko w znacz. I.], poddany a. poddan (5).

o jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie); w formach złożonych a jasne, w formach niezłożonych pochylone.

Fleksja
sg
mNpoddany, poddån fNpoddanå, poddåna, podd(a)n(a) nNpoddané, poddåno
Gpoddanégo Gpoddan(e)j Gpoddanégo
Dpoddanému D D
Apoddanégo Apoddaną Apoddané
Ipoddanym, poddan(e)m Ipoddaną Ipoddanym
Lpoddanym Lpoddan(e)j Lpoddanym, poddan(e)m
V Vpoddanå, poddåna V
pl
N m pers poddani
G poddanych
D poddanym, poddan(e)m
A m pers poddané, poddanych, poddany
I m poddanémi, poddanymi
f poddan(e)mi
n poddanémi
L poddanych
V m pers poddani
subst poddan(e)
inne formy
pl N subst m - poddané; pl N subst f - poddané, poddany; pl N subst n - poddané; pl A subst m - poddané; pl A subst f - poddan(e)

sg m N poddany (163), poddån (43); ~ (praed) poddany (71), poddån (40); poddany LibLeg (3), KrowObr (2), OrzList, OrzRozm, OrzQuin, SienLek, HistRzym (2), BiałKat, KuczbKat, BielSpr, CzechRozm (9), KarnNap (2), SkarŻyw (2), StryjKron, WerKaz, Phil, GrabowSet, OrzJan, LatHar (2), SkarKaz (2), SkarKazSej; poddån BierEz, PatKaz I, TarDuch, KromRozm I, KromRozm II, LeszczRzecz, RejAp, MWilkHist, ArtKanc (2), SarnStat (2); poddany : poddån MetrKor (2:1), OpecŻyw (1:4), BielŻyw (1:5), HistAl (1:2), LubPs (1:3), Leop (1:1), BibRadz (1:4), BielKron (1:1), RejPos (1:3), ModrzBaz (1:1), CzechEp (8:1), WujNT (15:2). ◊ G poddanégo (38); -égo (10), -(e)go (28). ◊ D poddanému (28); -ému (6), -(e)mu (22). ◊ A poddanégo (33); -égo (12), -(e)go (21). ◊ I poddanym (55), poddan(e)m (7); -(e)m ZapWar, OrzRozm (4); -ym : -(e)m LibLeg (5:2). ◊ L poddanym (2). ◊ f N (praed) poddanå (27), poddåna (7), podd(a)n(a) (5); -a KrowObr (2), Leop (2), RejZwierc, WierKróc; -å : -a BielKron (1:1). ◊ G poddan(e)j (1). ◊ A poddaną (8). ◊ I poddaną (5). ◊ L poddan(e)j (1). ◊ V poddanå (1), poddåna (1) BielKron (1:1). ◊ sn N poddané (35), poddåno (6); ~ (praed) poddané (20), poddåno (6); -o CzechRozm, CzechEp; -é : -o WujNT (1:4); ~ -é (4), -(e) (31). ◊ G poddanégo (7); -égo (1), -(e)go (6). ◊ A poddané (4); -é (2), -(e) (2). ◊ I poddanym (1). ◊ L poddanym (2) OrzQuin, SkarKazSej, poddan(e)m (1) GrzegŚm. ◊ pl N m pers poddani (402). subst m poddané (6); -é (1), -(e) (5). f poddané (41) poddany (1) BielKron; -é (2) BiałKat, SarnStat; -e (1) MurzNTSekL -(e); (38). n poddané (7); -é (2), -(e) (5). ◊ G poddanych (534). ◊ D poddanym (261), poddan(e)m (64); -(e)m ComCrac (7), ConPiotr, PaprUp (8); -ym : -(e)m LibLeg (64:43), ZapWar (2:1), MetrKor (10:3), Diar (2:1). ◊ A m pers poddané (205), poddanych (30), poddany (1); -ych MetrKor, StryjKron, OrzJan, PowodPr; -é : -ych BibRadz (2:1), OrzRozm (1:1), SarnStat (50:8), SkarKazSej (7:1); -é : -ych : -y LibLeg (16:15:1); ~ -é (56), -(e) (148). subst m poddané (1). f poddan(e) (3). ◊ I m poddanémi (89), poddanymi (53); -émi MetrKor (3), RejPs, ComCrac (5), Diar, RejZwierz, RejZwierc (2), WujJud, BudBib, ZapKościer (2), GórnRozm, GostGosp, OrzJan; -ymi PatKaz I, PatKaz III, KlerPow, BielŻyw, BierRozm, GroicPorz, KrowObr, RejPos (3), KwiatOpis, KuczbKat, BiałKaz, CzechRozm, StryjKron (2), ReszPrz, PaprUp, Phil, PowodPr; -émi : -ymi LibLeg (11:14), LubPs (1:1), UstPraw (1:1), BibRadz (4:1), BielKron (3:8), GórnDworz (5:1), ModrzBaz (4:1), LatHar (2:1), WujNT (3:3), SarnStat (35:2); ~ -émi (36), -(e)mi (53). f poddan(e)mi (1). n poddanémi (1). ◊ L poddanych (31). ◊ V m pers poddani (3). subst poddan(e) (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: poddany przez kogo (3) OrzQuin (2), SarnStat, od kogo (1) CzechEp.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia
I. W funkcji właściwej (506):
A. Od „poddać” (406):
1. Podporządkowany, będący pod czyjąś władzą, zwierzchnictwem; subiectus Vulg, Mącz, Modrz, Calag, PolAnt; Cn; subditus HistAl, Vulg, Modrz, JanStat, Cn; obnoxius Mącz, Cn; humiliatus, domitus Calag; deditius Calep; servus JanStat; emancipatus, mancipatus, obnoxiosus, qui in ditione a. imperio a. potestate est, submissus Cn [odpowiedniki z Cn mogą odpowiadać również innym znaczeniom] (308): BierRozm 9; Diar 69 [2 r.]; Leop 1.Cor 14/34; Obnoxius, Powinny/ Poddany/ Obowiązany. Mącz 252a; Niewiáſty we zborzech niech milcżą. Bo niedopuſzcżono im mowić/ ále niech będą poddane BudNT 1.Cor 14/35[34]; ModrzBaz 125; Calag 535a; Przetoż z potrzeby bądźćie poddáni/ nie tylko dla gniewu/ ále też dla ſumnienia. WujNT Rom 13/5, 1.Cor 14/34.

poddany u kogo (2): zakonne nabożenſtwo ná poſłuſzeńſtwie ſię funduie: iſz cżłowiek cżłowieku ſię dla Bogá poddáie/ iáko Bog ſam dla nas y zbáwienia náſzego/ poddánym być v ludzi racżył. SkarŻyw 202, 571.

poddany komu, czemu (69): Bowiem oni [służebny rejtar albo zbójca] tilko łupem żywiąc nikomu nie ſą poddani MiechGlab 41; czo wżdy nie może być żeby bogowie byli ludziom poddáni HistAl G7; KromRozm III A7v; BielKom Gv; GliczKsiąż M7v; GroicPorz C; Iáko ſię dawno poddał Papieżowi kośćioł Medyoláńſki? ktory potząwſzy od Páná Kryſtuſa/ y Apoſtołow/ nie był nigdy Papieżowi Rzymſkiemu poddány? KrowObr 30, 9, 34 [2 r.], 41; poiman był od zboiec morſkich y záprzedan/ tedy y okrutnemu Tyránowi był poddanym będąc poimáńcem/ więźniem/ y niewolnikiem Leop *B2; OrzList g; BibRadz Gen 9/2; OrzRozm V2; Mącz 163a, 206a, b [2 r.]; Papiéż Rzymſki [...] do Królów wſzyſtkich Krześćijáńſkich/ ſobie y Stolicy ſwoiéy poddánych/ o Kácérzoch beſzpiecznie tákiéż to mówić może OrzQuin K2v; WujJud 83v, 124; Przeto poddáni bądzćie wſzelkiemu cżłowiecżemu ſtworzeniu dla Páná: choć krolowi iáko przednieyſzemu. BudNT 1.Petr 2/13; CzechRozm 249v; ModrzBaz 46v; Grzegorz S. świadcży iż ſtolica Cárogrocka Rzymſkiey poddána była. SkarJedn D5v; SkarŻyw 284, 473; Bądźćie poddáni Biſkupom/ y weſpoł iedni drugim/ iáko Iezus oycu. CzechEp 197, 317, 389; NiemObr 82, 172; Calep [1017]b; GostGospSieb +3; Słudzy áby pánom ſwym byli poddáni WujNT Tit 2/9, s. 582, 661, 1.Petr 2/13, Zzzzz3; Zydowie ſzláchćie poddáni, nic ſobie w obronie królewſkiéy niech nie pokłádáią. SarnStat 265, 427, 897, 898, 899, 988 (11); PowodPr 15; W krolewſkim ſię domu kto vrodźi/ izali nie poddány ieſt oycu/ y owſzem nim dorośćie [...] nic od niewolniká nie rożny. SkarKaz 44b. Cf poddany komu w czym, »poddany zwierzchności«.

poddany komu w czym (3): Bo gdy pátryárchá yeſt/ á myſmy pod yego poruczeńſtwem/ tedy mu poddáni á poſluſſni w rzeczach duchownych [...] być mamy KromRozm III M; HistRzym [89]; SarnStat 1096.

W przeciwstawieniach: »poddany ... świebodny (2), przeciwny« (3): A yáko on [Adam] ſtworzyćyelowi ſwemu poſluſſeńſtwá nyezáchował/ ták też yemu wſſelkye ſtworzenye ná śwyećye (ktore mu przed tym poddáne było) przećiwnym ſye ſtáło. KromRozm III A7v; Sic emancypatus, Wyświebodzony/ wolnym vcziniony. [...] álbo też ktorzy nie ſą ſwiebodni ále komu ſą poddáni. Mącz 206b, 206a.

W charakterystycznych połączeniach: poddany(-i, -e) kapłan (2), krol, ludzie (2), osoby; poddany bałwochwalcy, biskupom, człowieczemu (ludzkiemu) stworzeniu (2), (jeden) drugiemu (2), kościołowi [jakiemu] (7), ludziom, namiastkowi [czyjemu], ojcowi(-u) (2), panom, papieżowi, prałatowi(-om) (3), przełożonemu(-ym) (2), rodzicom, stolicy apostolskiej (2), szlachcie, urzędom, tyranowi, ziemianinowi; poddany we wszytkich rzeczach, we wszytkiem; poddanym czynić.

Wyrażenia: »poddany kmiotek, chłop« [szyk 2:1] (2:1): StryjKron 587; Kmiotka poddánego/ ſługę/ Pan ma karáć iáko ſyná. GostGosp 40; SarnStat 1170.

»poddany pod, w moc [czyją, jaką], mocam zwierzchnym« [szyk 3:2] (5:1:1): KrowObr B3, 124v; Abowiem teżem ia ieſth cżłowyek pod inſzego mocz poddány/ y mam też ine Rycerſtwo pod poſłuſzeńſtwem ſwoim RejPos 45v, 271; Dedititius, Qui se in alterius imperium dedidit – Poddany, w moc inſzegohem [!]. Calep 294a.

»poddan pod posłuszeństwo [czyje]« (1): Gdyż máło nie wſzyſcy wiemy/ iż ledwe nie wſzytek ſwiát był poddan pod poſłuſzeńſtwo iey [bestyi, tj. papiestwa]. RejAp 140v.

»poddan(y) zwierzchności(am), panowaniu, władzy« [w tym: czyjej (-emu) (3), jakiej (2)] = imperio subiectus Modrz [szyk 5:4] (5:3:1): Niechciey panować, aleſzby pirwey był poddan panowaniu. BielŻyw 7; A yeſli wáſſá Antyocheńſka ſtolicá/ ktora nyegdy pirwſſa byłá/ Rzymſkyey vſtąmpiłá/ żadna ina nye yeſt/ ktoraby yey władzy poddána nyebyłá KromRozm III N7; Diar 45; CzechRozm 251v [2 r.]; Bárzo tedy nieſpráwiedliwie cżynią/ ktorzi o ſwą rzecż ludźi ſwemu pánowániu poddáne ſądzą. ModrzBaz 88v, 40v; Bo on [papież] nie ieſt poddány żadney ludzkiey zwierzchnośći CzechEp 385; WujNT Rom 13/1.

Szeregi: »(nie) poddany, (ani) obowiązany« [szyk 1:1] (2): Homo mancipi, Człowiek ſwiebodny/ nikomu nie poddány áni obowiązány. Mącz 206b, 206a.

»posłuszny, (i, a, ani) poddany« = oboediens et subiectus JanStat [szyk 4:3] (7): KromRozm III M; HistRzym [89]; Poſłuſznym y poddánym maſz być zwierzchnośći CzechRozm 251v; CzechEp 317; NiemObr 82; WujNT 661; SarnStat 1096.

W przen (1):
Wyrażenie: »poddany w ręce [czyje]« (1): A ſtrách y boiaźń wáſzá niechay będźie nád wſzytkiemi źiemſkiemi źwierzęty/ [...] kthore wam ſą poddáne w ręce wáſze [manui vestrae tradita sunt]. BibRadz Gen 9/2.
Przen (20): Y vcżuli ſpráwidliwe [!] karánie y rebellią ćiáłá poddánego ſwego. bo iáko oni Pánu ſwemu posłuſzeńſtwo złamáli: ták teſz poddáne ich ćiáło/ duſzy y rozumney woley posłuſzeńſtwo wypowiedziáło. SkarŻyw 261.

poddany komu, czemu (11): Czoſzkolwiek z wielką dowcipnoſcią bywa ſprawiano: to wſzytko Weuuſce [!] ieſt poddano. FalZioł V 51v; [Czas mówi] Wſzytki rzecży ktore ſwiát wyſłowi/ Poddáne ſą moiemu dworowi BielKom F8v, D6v, Ev [2 r.]; Acz tu Duch ſwięty nie vczy táiemnic przyrodzonych/ o ktorych ſię Aſtrologowie bádáią/ Ale to thylko przekłáda co náſzym oczom ieſt poddane/ iákoby zá náukę wſzytkim poſpolitą. BibRadz I 1a marg; Rozradzayćie ſię/ á rozmnażayćie ſię/ y nápełniayćie źiemię/ y czyńćie ią poddáną ſobie. BibRadz Gen 1/28; SienLek Vuu2; więc/ ábyſmy łátwiey mogli rozumieć ony rzecży/ ktore śie dźieią ſkrytą mocą Bożą/ bárzo tho mądrze ſpráwił on nawyżſzy tych wſzyſtkich rzcży ſtworzyciel/ áby nam thákową moc ſwoię/ nieiákimi znáki ſmyſłam poddánymi/ z dobroći ſwoiey pokazał. KuczbKat 110, 160; Ktemu też/ że żadnego cżłowieká/ też y nanędznieyſzego żywot niema być nikomu poddány: ſzáty/ role/ domy/ od Pánow máią mieć poddáni: ále żywot od nikogo/ iedno od Bogá ModrzBaz 143.

Wyrażenie: »poddany pod moc [czyją]« (1): Zborzon też potym on drugi okrutnik/ oná ſroga ſmierć wiecżna/ [...] á ony dekrethá nieznośne Páńſkie/ ktoremichmy byli wſzyſcy poddáni pod moc okrutniká tego. RejPos 305v.
a) Podporządkowany w sferze duchowej (7):

poddany komu, czemu (5): ale ty ſwey woley poddan ieſtes bo ona ciebie przemaga BielŻyw 74; LubPs bb2v; tedy grzech tuż zá drzwiámi leży/ y wola iego poddána tobie będzie/ á będzieſz miał zwierzchnośc nád nim. BibRadz Gen 4/7; Wiárá nie ma być zmyſłom áni rozumowi poddána: ále oná ma roſkázowáć/ á my iey być poſłuſzni WujNT 524, 860.

poddany pod co (2): Vcżyń tedy ták iáko Pápirius młodzieniaſzek vcżynił. Opuść świát przez dobrowolne vboſtwo y vkázuyiże [...] rozlicżne grzechy ćieleſnie máią być poddáne pod rozum/ á rozum niema być poddány pod roſkoſzy. HistRzym 73.

a. Podlegający władzy politycznej (105): BielŻyw 80; LibLeg 11/136v; GroicPorz ii; przewiedli tho ná nas/ żebyſmy wſzyſtki Zydy w kroleſtwie náſſym poddáne [...] niezwykłemi mękámi y ſmierćiámi z ſwiátá zgłádzili Leop 3.Mach 7/2; [Litwini] muſieli Ruśi vgádzáć y Dáni dáwáć/ ále niekoſztowną ledá ſkorkę álbo Kobiałkę/ áby ſie iedno poddánymi być wyznawáli. BielKron 436v, 245v, 270v, Mmmm; Cżynił Lew do wſzyſtkich rzecż Niechćieyćie ſie lękáć: Cżemu ſie o cudzy świát ták ſrodze wádzićie/ Wiele náſzych poddánych źwierzątek tráćićie. BielSen 8; Zygmunt to ſtáry: ten iáko krol práwy Lechom poddánym był ná wſzem łáſkáwym. KlonKr F2, B; PudłDydo B.

poddany komu (60): Ze ſie Cato przeto ſam zabił, niechcząc znaſzać Ceſarſkiego panowania, á iemu niechcząc być poddan. BielŻyw 125, 156; MiechGlab 28, 51, 62; Wten cżas powiedziano Filipowi krolowi iże Armenia przeciw iemu ſie burzyła/ ktora iemu była poddana HistAl B4, A5, B4, G4, H8; Leop Num 32/29; BibRadz 4.Reg 25/24; Ieſt tedy poddány w Polſzce Krolowi Polſkiemu ieden [stan] Duchowny drugi Swiecki OrzRozm V2, V2 [2 r.]; miła ſieſtrzycżko [...]: A thák zdáło by mi ſie ábyſmy poſłáli do Przemyſlá/ áby tobie dał ſyná zá małżonká á my wam poddány były. BielKron 319v, 101v, 227, 259v, 284v [2 r.], 433v [2 r.], 452; Haec civitas paret Regi, To miáſto poddáne yeſt Królowi/ Kroliewskie yeſt miáſto. Mącz 277d; OrzQuin I2, S, V, V2, [Aa6]; Prot Av; HistRzym 46v, 100; RejPos 300; RejPosRozpr c2v; BudBib Sap 8/14; przeto ná zwirzchnego Páná należy/ tákim śię pokázowáć w rządzeniu żywotá ſwego/ iákiemiby chćiał mieć ſobie poddáne. ModrzBaz 23, 20, 22v, 47v, 125v; CzechEp 421 [2 r.]; NiemObr 61; OrzJan 21; SarnStat 116, 178, 190, 656, 887 (10); PowodPr 56, 61; Bo wſzyſcy z domy y zdrowim ſwoim w nieprzyiaćielſkiey ręce ſtękáć będą/ poddáni tym ktorzy ich nienawidzą. SkarKazSej 673b; KlonWor 18. Cf »zwierzchniemu poddany«.

poddany czemu [państwu, księstwu itp.] (22): KromRozm III L6v; Co też ná oſtátku powiedział [poseł polski] o Elbiąg y Gdańſko/ áby były Krolá Polſkiego wlaſne/ á tego nicżym niedowodzi/ ſą thy Miáſtá náſzemu zakonowi poddáne w Ceſárſthwie Niemieckim BielKron 232, 386, 433; MycPrz II Dv; WierKróc A2v; Ruſſacy záſię Nowogrodſcy [...]/ ácz Litwie ná ten czás poddani byli/ iednák iákich tákich wolnośći vżywáli. StryjKron 385, 245, 512; Naprzód/ iż drógá ieſt y ma bydź wolna Kupcom [...] którzy przeiéżdżáią z ſwémi kupiámi [...] przez Pruſką y Litewſką y iné źiemie Zakonowi poddáné SarnStat 1121, 915, 986, 1075 [2 r.], 1086, 1111 [2 r.]. Cf »panowaniu poddany«.

poddany pod co (8): lud twoy pod moie pańſtwo będzie poddan. HistAl H8; Iż wiedzcie niebożątká/ że pewnie będzyecie od Páná wáſzego/ zá grzechy wáſze/ w ręce nieprzyiácioł ſwych pod kroleſtwo Bábilońſkie poddáni RejPos [226]. Cf »pod moc poddany«, »pod panowanie poddany«.

W charakterystycznych połączeniach: kraina (jest) poddana(-y, -e) (3), krolestwo (2), lud(zie) (12), mąż, miasto (2), narod, obywatel, osoba, pan, państwo (3), ziemia (7); poddany arcybiskupowi, cesarzom (2), kniażowi, Koronie (2), krolowi (krolom) (13), krolestwu (pod krolestwo) (4), księdzu, księstwu (księstwam) (3), panu (3), państwu, zakonowi (2).

Zwrot: »dać się za poddane« (1): Niechcąc ludzi záwodzić ná to ſie zmowili/ Aby po trzech s ſwoich ſtron ná tho wyſádzili. Ktorzy ktore przemogą iuż dáć zá wygráne/ Y tymże ſie máią dáć wſzyſcy zá poddáne. PaprPan Hh4v.
Wyrażenia: »chłop [= wasal] poddany« (1): [Skanderbeg mówił:] zápewne wiedzmy o nieprzyiaćielu/ iż ćiągnie z wielkim ludem do nas/ ná ktorym Máchomet przełożył/ onego Bálábáná chłopá mego poddánego/ ná kthorego ſtąd pocżął być łáſkaw/ iż napierwey wſkocżył ná mury Konſtántynopolſkie w oblężeniu. BielKron 255v.

»pod moc [czyją] poddany« [szyk 3:2] (5): odpowyedzyeli brácya iego [Józefa]/ tedy ty krolem naſſym będzyeſſ albo tedy będzyem poddani pod twoię moc HistJóz Av; HistAl B5v; Y vćiſkáli ie nieprzyiaciele ich/ á poddáni ſą pod moc ich [humiliati sunt sub manu eorum]. BibRadz Ps 105/42; Phil D, Dv.

»panowaniu, władności, reimentowi [czyjemu(-ej)] poddany; pod panowanie, w opanowanie [czyje] poddany« = ditioni a. imperio subiectus Modrz [szyk 6:1] (2:2:1;1:1): HistAl C6; Moáb ten będzye poddánym w me opánowánye LubPs Y6v; ModrzBaz 19v, 50, 98, 105v; iż kośćioł Boży nie może być regimentowi Ceſárſkiemu poddány. WujNT 93.

»zwierzchniemu poddany« (1): Niemáſz [...] trwálſzégo Páńſtwá/ nád Monárchią/ to ieſt/ nád Páńſtwo zwiérzchniemu iednemu poddáné. OrzQuin O3v.

W przen (2):
Wyrażenie: »poddany w [czyje] ręce, w [czyich] ręku« [szyk 1:1] (1:1): zyemya Moldawſka yeſth Czeſſarſka y wedlye przedzyadow y dzyadow naſſchich y oyczow naſſich. poddana yeſth wnaſſichich rąkv. LibLeg 11/165; RejPos [226].
Przen (1):
Wyrażenie: »zwierzchności [czyjej] poddany« (1): Tákże Krol/ ieſt Miſtrzem nád Miſtrzmi [...] w Kroleſtwie ſwym: iego Krolewſkiey zwierzchnośći poddáne ſą/ y iemu ſłużą wſzytkie náuki OrzRozm M.
b. Podlegający jurysdykcji [czemu] (32): PatKaz I 4; Nad gniewem panuy, á nie możnych rzecży nieżąday. Prawom poddan bądz. BielŻyw 11; ComCrac 19; Diar 89; LubPs bb2v; Leop Rom 10/3; BibRadz Rom 8/7, 1.Tim 1/9; w czym nam Biſkupi ſą bárzo winni/ ktorzy Dekretem Seymowym ſwą Iurisdictią záwieśili/ niebędąc oni w tey mierze poddáni Seymowi OrzRozm I4v, G; Wiedeńſkiemu ſądowi ſą poddáne ty źiemie/ Rakuſy Styrſka źiemiá Kárnia BielKron 289v, 223v; CzechRozm A6, 208; CzechEp 294, 420; NiemObr 17; Niewiáſtá poddána ieſt zakonowi (to ieſt poſłuſzeńſtwu mężá) ták długo iáko mąż iey żywie WerKaz 284; GrabowSet Kv; A wolność prawdźiwie tá rozumiána bydź ma/ w któréy wſzyſcy práwu poddáni/ á práwu nikt nieroſkázuie OrzJan 16; O Pánie Boże/ [...] rácż opátrzyć ſługi twoie/ tákim pokoiem iákiego świát dáć nie może: áby y ſercá náſze przykazániu twemu/ były poddane LatHar 182, 102; WujNT Rom 8/7, 10/3; ſądowi Duchownému ſą poddáné kauzy Iuriſpatronatus SarnStat 215; vſtáwiamy/ y téyże winie poddáné bydź ſkázuiemy wſzytkié w obec y kożdégo z oſobná/ Prȩłaty Duchowné y Swietckié SarnStat 924, 215, 953 [2 r.]; SkarKaz 44b.

W charakterystycznych połączeniach: karności poddany(-i), prawdzie [czyjej], prawom(-u) (5), przykazaniu (2), przywilejowi, rozkaz(ow)aniu (3), sądowi [czyjemu] (4), sejmowi, sprawiedliwości(am) (5), statutowi, winie, zakonowi (4).

Przen (2): Abowim możnoſć koſcielna/ ieſt poddana prawdzie bożei/ y od ſłowa bożego pochodzi/ ktoremv wierzy. SeklWyzn c2v; Tym dárom/ przydan ieſt y cżwarty/ który SVBtylnością zową: kthorey mocą/ ćiáło roſkazániu duſznemu zupełnie poddáne KuczbKat 95.
c. Podlegający siłom nadprzyrodzonym (64):
α. Bogu, też Matce Boskiej (60):
αα. Chrystus Bogu Ojcu (15): Abowiem nie ſtoſuiemy ſyná z Oycem/ ále go znamy być poddánego Nota quid dicant, non enim cooptamus filium patri, ſed ſubditum nouimus. CzechEp 250.

poddany komu [1.Cor 15/28 i w nawiązaniach do tego miejsca] (14): Leop 1.Cor 15/28; A gdy mu wſzytki rzecży poddáne będą/ tedyć też y ſam ſyn będźie poddan temu który poddał wſzytko/ áby Bog był wfzytkim we wſzytkich. BibRadz 1.Cor 15/28; CzechRozm 123v, 181v, 195; CzechEp 196, 248, 330; WujNT 1.Cor 15/28, s. 620 [3 r.], Xxxxx4, Ccccccv.

ββ. Człowiek, świat, Kościół Bogu [komu] (19): TarDuch B5; Y zaż nieprzydzie ten cżaſz gdy duſza moia ſamemu panu bogu będzie poddana WróbŻołt 61/2; SeklKat V3; LubPs P5v marg, Z3; OrzQuin P3; Przeto my tym obycżáiem wyznawamy/ że Pánu Bogu poddánymi ieſteſmy KuczbKat 355; CzechRozm 167v; KarnNap F4v, G2; WerGośc 268; WerKaz 289; ArtKanc P6; WujNT Eph 5/24, s. 679; Iádám pierwſzy rodźićiel ludzki/ miał doſkonáłą wolność/ gdy rozum y wola iego byłá Bogu zupełnie poddána PowodPr 61.
Wyrażenie: »poddany w moc [czyją]« (1): Iż po dniu ſądnym wſzyſtko to króleſtwo y we wſzyſtkim moc/ którą Oćiec mu poddał/ będźie poddáné záśię w moc Oycowſką BiałKat 86.
Szereg: »poddany i posłuszny« (1): Ieſli kośćioł záwſze ieſt y był poddány y poſłuſzny Pánu Chriſtuſowi: tedyć kłámáią haeretycy/ mowiąc/ żeby kiedy od niego odſtąpić [...] miał. WujNT 679.
W przen (1): O Boże [...]/ rácżże nam dáć cnotę pokory prawdźiwey/ ábyſmy [...] przez uniżone y tobie poddáne ſerce z miłośćiwey ręki twoiey dárow ſię twych nápełniali. LatHar 619.
[Przen:
Szereg: »przypojony i poddany«: Ale wnyebye rzetzon yeſt być dla tego żeby myſl tego ktory ſye modli przez to byłá od rzeczy źyemſkich odwyedźyoná/ á iżeby byłá przypoyoná y poddaná przybytkom nyebyeſkim. PańskModlWyłoż A7.]
γγ. Świat Bogu [w tym: Rom 3/19, 1.Cor 15/28, Hebr 2/8 (12)] (24): (By ćień świátłá twoiego/ ten to bláſk ſłoneczny) Choćiay rzeczy oświeca iednáko poddáne/ Sáme promieni czyſte/ y polerowáne. SzarzRyt B3.

poddany komu, czemu (23): Weſeli ſię Pan Bog przes wſzyſthki wieki/ iż Krolewnie niebieſkiey/ wſzyſtki ſą rzetzy poddáne. KrowObr 164; áż Pan poráźi á wywroći nieprzyiaćiele ſwoie/ á będzie mu poddaná wſſyſtká źiemiá Leop Num 32/22, Rom 3/19, 1.Cor 15/27, 28, Hebr 2/8; BibRadz 1.Cor 15/27, 28, Hebr 2/8 [2 r.]; GrzegŚm 29, 44; CzechRozm 25, 45v; CzechEp 217, 330; Lecż ia iednego Bogá tylko [...] wyznawam: ktoremu wſzytkie rzecży poddáne ſą/ y ſam ſyn NiemObr 111; áby wſzelkie vſtá były zátulone/ á iżby poddan był wſzytek świát Bogu WujNT Rom 3/19, 1.Cor 15/27, 28, Hebr 2/8 [2 r.]. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »mocy bożej poddany« (1): Aby znał/ mocy Bożey wſzyſtek ſwiát poddány/ A iż on zrzuca s Kroleſtw/ y wywyſzſza pány. StryjWjaz C2v.
δδ. Aniołowie Bogu [komu] (2): o cżym piſmo ś. ieſt nam świádkiem. A náprzod o tym/ iż Chriſtuſowi ſą Anieli poddáni CzechRozm 47; WujNT Xxxxxv.
β. Szatanowi (4):

poddany komu (1): KarnNap Bv cf W przeciwstawieniu.

W przeciwstawieniu: »poddany ... wolny« (1): A iuż więcey [człowiek] nie ieſt grzeſznym/ ále ſpráwiedliwym: iuż nie ieſt poddánym Száthánowi/ ále wolnym KarnNap Bv.

Wyrażenia: »mocy [czyjej], pod moc [czyją] poddany« [szyk 1:1] (1:1): ktoremuchmy [czartowi] byli zá ſpráwiedliwym ſkazániem Páńſkim wiecżnie pod iego moc poddáni. RejPos 153; KarnNap A4.

»poddan w posłuszeństwo [czyje]« (1): Czárt [...] ſłyſząc tę ſentencią Páńſką/ iż cżáſu żniwá iego/ to ieſt cżáſu ſrogiego ſądu iego/ ma być on kąkol w ogień wrzucon do niego/ á ma być poddan w poſłuſzeńſtwo iego/ ſtára ſie pilno/ áby co nawięcey ná zyemi rozſiewał kąkolu tego RejPos 52v.

2. Ulegający czemuś; subiectus PolAnt, Mącz, Modrz, Vulg; obnoxius Modrz; deditus Vulg; devotus, patiens Cn (92):
a. Narażony na coś, którego może coś spotkać; który coś popełnia lub może coś popełnić (76): Gdyż prożnośći poddane ſą rzecży ſtworzone/ nie dobrowolnie/ ále dla tego ktory ie poddánemi vcżynił pod nádźieią. BibRadz Rom 8/20.

poddany czemu (68): Pomni żeś cżłowiekiem vdziałan/ Wſzem przygodam ludzkim poddan BierEz F4; OpecŻyw 81, 134v; PatKaz I 8v, 13v; PatKaz III 113; Szcżeſcie poddano ieſt zawiſci BielŻyw 53, 52; BierRozm 15; KromRozm I H2v; KromRozm II p4; KromRozm III L7v; LubPs L2 marg, L2v; Leop 3.Mach 4/14; LeszczRzecz A2v; Bog iako oćiec namiłościwſzy widząc mdłość ćiáłá náſzego grzechowi poddánego łáſkáwie ią znośi. BibRadz I 5b marg, *6v, I 3b marg, Eccli 51/3, II 27b marg, Rom 8/20, Iac 5/17; Wſzytki rzecży poddáne ſą márnośći/ [...] wſzytki rzecży poſzły z zyemie y w zyemię poydą. BielKron 80; Subiecta sub varios casus virtus. Cnotá wielkim niebeſpiecżnośćiam yeſt poddána. Mącz 163a; OrzQuin G2v; SienLek 1v [2 r.]; RejAp 172v; RejPos 14v; BielSat G3v; GrzegŚm 22; KuczbKat 430; Y niebo/ y ziemiá/ y ſwięći ſą przygodam poddáni. RejZwierc B2, 152, 159v, 178; WujJud 48v, 71; WujJudConf 77v; CzechRozm 4v, 73v, 94v, 116v, 193, 224v; Niemoże ſpráwiedliwie ſądźić/ [...] ktory ſam ſobą niewłada/ będąc złem namiętnośćiam poddány. ModrzBaz 27, 57, 61v, 65, 68v, 101, 101v; MWilkHist I2; CzechEp 162; Okazało ſię [...]/ iż iáko wſzyſcy ludźie wobec/ omyłkom/ y wyſtępkom poddáni ſą/ ták nie mniey Papieżowie Rzymſcy NiemObr 179, 30; ZawJeft 43; Poki bowiem żywie cżłowiek/ rozmáitym przypadkom ſzcżęſcia y nieſzcżęſcia bywa poddány Phil N; GrabowSet K4v; A gdy ich Páweł w Atheniech czekał; wzruſzał ſię w nim duch iego/ widząc miáſto poddáne báłwochwálſtwu. WujNT Act 17/16, s. 454 marg, 543 [2 r.], 545 marg, Rom 8/20; SarnStat 952; PowodPr 5; Nie mieſzka mądrość w ćiele poddánym grzechom. SkarKazSej 660b.

poddany pod co (5): RejKup r7v; A ſtąd nicżego inſzego nie cżekáli/ iedno [...] potępienia ſwoiego/ pod kthore był poddan narod ludzki RejPos 14v; RejZwierc 152, 166. Cf Wyrażenie.

poddan w co (1): A thego nie bacżyli [...]/ iż im było więcey potrzebá [...] tákiego Zbáwicielá/ kthoryby ie był wybáwił [...] s ſmierći wiecżney/ w ktorą był poddan wſzythek narod ludzki RejPos 2.

W charakterystycznych połączeniach: poddany bałwochwalstw, błędom, grzechu(-owi, -om) (13), karności, kłamstwu, krewkości(am) (3), krzyżowi, marności, męce, namiętnościom, nędzy, niebezpieczeństwu (niebiezpiecznościam) (2), niedostatkom (5), niemocam, nieomylności, nieumiejętności, niewoli(-ej) (2), okrucieństwu, omyłkom, pokusom, prawu (4), prożności (3), przeciwnym rzeczam, przeklęciu, przygodam (3), przykazaniu (2), przymowkam, przypadkom (2), przywilejowi, rozkaz(ow)aniu (2), sądowi (3), skażeniu (skażoności) (6), sprawiedliwości(am) (5), statutowi, strachom (2), szczęściu odmiennemu, śmierci (śmiertelnościam) (7), trudnościam, upadnieniu, wadam, występkom (2), zakonowi (bożemu) (4), zatraceniu, zawiści, żarłoctwu; poddany pod dekret, pod grzech, pod przygody.

Wyrażenie: »poddan pod moc [czego]« (1): Bowiem ten który ieſt poddan pod moc wiecżney ſmierći/ Iuż ſie temu potępyenye przed ocżymá wierći LubPs B5.
W przen (1): Koniecznie ſię przyznawa [Kain] iż ieſt poddan mieczowi wſzyſthkich/ gdyż baczy ze wypadł z ſtrażey Boga ſamego. BibRadz 1 3b marg.
b. Który znalazł (znajduje) się w jakiejś sytuacji (7):

poddany komu (1): Gdyż tám dźiatki niewinne pánienki vcżćiwe/ Iedne poſzły pod ſzáble drugie pod zelżywe. Niewole ſą poddáne nieprzyiaćielowi CzahTr E4v.

poddany czemu (2): Iugalis [...], Iárzmu poddány álbo przywiązány. Mącz 177a; Iáko też y Mniſzy s przodku nie byli kápłany [...]: miano ie zá proſte láiki/ á byli poddáni pracey Páſterſkiey. RejPosRozpr c4.

poddany pod co (2): iedno [wybawienie] ieſt ćieleſne/ [...]. Drugie ieſt duchowne: gdy kto dla grzechow ſwych pod śmierć y zátrácenie poddány bywa CzechRozm 118v; CzahTr E4v.

poddany w co (2): Z roſkoſznego Ráiu wygnan [Adam] á w rozlicżne nędze poddan/ tu ná tym to świećie ArtKanc I3v, M14.

W przen (1):
Wyrażenie: »w ręce [czyje] poddany« (1): A potym w gniewie y popędliwośći Páńſkiey ieſt [Saul] z kroleſtwá zrzucony/ y w ręce nieprzyaćielſkie poddány. CzechRozm 246v.
c. Będący obiektem czyjegoś działania (9):

poddan(y) czemu (6): [Jezu] Iam ſie barzo przewinił/ a tys męce poddán był. OpecŻyw 134v; iż [możność przełożonych] mniey będzie poddána nienawiśći Phil Q; A teraz w nádźiei oney obietnice oycom náſzym od Bogá vczynioney/ ſtoię ſądowi poddány WujNT Act 26/6; Kto vłápi/ náiedźie/ opánuie dobrá kośćielné/ Klątwam ma bydź poddan. SarnStat 897 marg, 486, 917.

poddany komu na co (1): BudBib 3.Esdr 8/75 cf W przen.

Wyrażenie: »poddany pod niewolą, w niewolstwo« [szyk 2:1] (2:1): BibRadz Hebr 2/15; Tákież my [...] bylichmy poſłuſzni żywiołom ſwyátá tego/ á pod niewolą poddánemi. RejPos 31v; BudBib 3.Esdr 8/75.
W przen (1):
Wyrażenie: »poddany pod miecz« (1): A dla grzechow náſzych/ y przodkow náſzych ieſtechmy poddáni zbráćią náſzą [...] Krolom ziemie/ pod miecż/ w niewolſtwo/ ná łup/ y ná poháńbienie/ áſz y do dniá dziſieyſzego. BudBib 3.Esdr 8/75.
3. Podany, zakomunikowany, o którym poinformowano (3): Aby káżdy Poborcá był powinien káżdégo/ który Poboru nie oddał [...] dáć Stárośćie ná reláciiéy [lege: delacyjej]. A Stároſtá áby był powinien do dźieśiąći niedźiél wſzyſtkié poddáné ná deláciiéy ſpozywáć SarnStat 345.

poddany komu (2): thi wſchitky ſkodi wedlvg lyſthv naſchego nyechbi themv Czavſſowy bili poddane LibLeg 11/142; Przécz Kredo ſkłádem álbo vkazániém włáſnym Apoſtolſkim zową? gdyż go w piſmie iáſnie wyráżonégo niemamy: á wedle rozdźiałów nam poddánych/ tego ich wyznánia wſzyſtkich Apoſtołów imioná/ wtym ſkłádźie z oſobná widźimy BiałKat 68v.

4. Udzielony [komu] (1): Iezu ktorys wſzitkę tobie mocz poddaną obiawiwſzy zwolenniki ſwe ku krżcieniu poganow poſlał. TarDuch C8.
5. Przekazany prawnie (2): Mancipatus, Poddány/ Właſny/ Prziwłaſzczony/ Wzdány Mącz 206a.

poddany czemu (1): Wſzákże dobrá wiánu żeninému poddáné od przezyſków ſą wolné. SarnStat 549.

B. Od „poddać się” (funkcja przejściowa do przymiotnikowej): uznający czyjąś zwierzchność; posłuszny; subditus Vulg (100): Pareo, Ieſtem posłuſzny [...]. Parere imperio, Być poddánym. Mącz 277d; A ieſzcże więcey tym vcżcżony Iozeph ś. iſz w ſwoim poſłuſzeńſtwie miał Syná Bożego [...]. O niewyſławiona doſtoynośći tákiego poddánego mieć. SkarŻyw 244; SkarKazSej 690a [2 r.].

poddany komu, czemu (83): OpecŻyw 23, 33v, [34]v, 54; MetrKor 40/174; PatKaz I 13v; PatKaz III 98; Iezu ienżes z rodziczami do Nazaret wrociwſzy ſie imes poddan był. ſmiłuj ſie nad nami. TarDuch Bv; Niegdy niemoczni ten obycżay mieli, lekarzow poſłuchać á im poddani być BielŻyw 139; MurzNT Luc 10/17, 20; LubPs K marg, Kv, M2 marg, P6 marg; KrowObr 62, 131; Leop Iac 4/7, 1.Petr 5/5; OrzList f2, f2v; BibRadz I 2 marg, Gen 3/16, 2.Reg 18/7; BielKron 136; BiałKat 368v; KuczbKat 250, 260 [2 r.]; że Beſtia oná Bucefał ſrogie źwierzę byłá mu [Aleksandrowi Wielkiemu] poddana WierKróc A2v; CzechRozm 33, 189; Tákże y thy A. maſz záwżdy wierną być mężowi twemu maſz go miłowáć/ maſz go ſłucháć/ w vććiwośći mieć/ y być mu poddána KarnNap Gv; SkarŻyw 82, 244, 527; CzechEp 196, 242, 248; ReszPrz Av; WerKaz 288 [2 r.], 289 [2 r.]; ArtKanc L10; Ieſli we mnie bacżyſz co przykrego ſobie/ Proſzę odmień Pánie/ poddánym ieſt tobie. GrabowSet Cv; LatHar 273, 532, 554; Czárći poddáni vczniom Chriſtuſowym. WujNT Luc 10 arg; Zony niechay będą poddáne mężom ſwym WujNT Eph 5/22, Luc 2/51, s. 201 [2 r.], Eph 5 arg, 21, Col 3/18 (18); Był rodźicom Pan IEZVS poddánym. SkarKaz 44a, 44b [3 r.], 489a. Cf poddany komu w czym.

poddany komu w czym (3): ktokolwyek yemu w ſpráwach duchownych álbo koſcyelnych [...] poddan á poſluſen nie yeſt KromRozm III Q2; Cżeladnicy niech będą poddáni we wſzey boiazni goſpodarzom BudNT 1.Petr 2/18; WerKaz 289.

W połączeniach szeregowych (2): MetrKor 40/174; KrowObr 131; [św. Sabba] nie był pyſzny/ ále iáko pokornym przyſtoi/ poddány/ ſpokoyny/ w mowie niewſzetecżny/ á do wſzego dobrego ſkłonny. SkarŻyw 328.

W charakterystycznych połączeniach: poddany (Panu) Bogu (9), człowiekowi (ludziom) (4), diabłu, dozorcom, gospodarzom, krolom, książęciu, lekarzom, matce, mężowi (20), ojcu, panom, papieżowi, przełożeństwu(-am) (2), przełożonym(-emu) (6), rodzicom (5), starszym (starszemu) (4), stworzeniu, uczniom Chrystusowym, władzom zwirzchnym, woli bożej, zwierzchnościam (2); poddany w sprawach [jakich], na wszem (2), we wszem.

Wyrażenia: »poddana małżeństwu« [szyk 1:1] (2): Bądź poddaná małżeńſtwu ſwiętemu/ Záchowuiąc poſłuſzeńſtwo iemu/ Wſzák wyznawa krześćiáńſka wiárá/ Lepfza ieſt poſłuſzność niż ofiárá BielKom G2v; BielKron 379v.

»przełożonym(-emu) (a. przełożeństwu(-am)), zwierzchnościam (a. władzam zwierzchnym) poddany« [w tym: zwierzchnościam i przełożonym itp. (2)] = potestatibus (super habentibus a. superminentibus) subditus PolAnt, Modrz, Vulg [szyk 5:2] (6:3): BudNT Rom 13/1; CzechRozm 248v; ModrzBaz 49v; Káżdy ma być poddany przełożonemu ſwemu WujNT 568 marg, 568, Tit 3/1, Bbbbbb2v.

Szeregi: »pokorny i poddany« (1): Iuſz ſię go báć [św. Pawła] nie możeſz/ ſtał mi [tj. Panu Jezusowi] ſię iuſz pokornym y poddánym/ y modlitwę ku mnie cżyni SkarŻyw 82.

»poddany, (a, i) posłuszny« [szyk 9:6] (15): OpecŻyw 33v; KromRozm III Q2; Bog dał myſl y chuć zwierzętom áby ſię okazáły być posłuſznemi y poddánemi cżłowiekowi BibRadz I 2b marg; Mącz 177c; KuczbKat 250; CzechRozm 33; Ale zgołá wſzytkim w obec Apoſtołowie Chriſtuſowi roſkázuią/ aby zwierzchnośćiam y przełożonym posłuſzni y poddáni byli [subditi sint] ModrzBaz 49v; SkarŻyw 527; CzechEp 196, 242; WujNT 568, Tit 3/1, Hebr 13/17, Ddddddv; SkarKaz 44b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Przen (1): IAN SECLVC1AN [...] iego K:M: wierné a poddane poſługi ſwoie i [...] zalecá i offiaruie. MurzNTSekl A2.

poddany komu, czemu (6): Ale inſzeć ſą rzecży kthoreć przodki naſze wielkie á zączne [!] vcżyniły. To ieſt doma opatrznoſć, rozum w radzie zdrowy, ani głupoſci ani ktorey żądzey poddany. BielŻyw 126; BibRadz I 66a marg; BudBib b3; Y duchowieć Prorokow/ poddáni ſą Prorokom. WujNT 1.Cor 14/32, s. 614 marg; SkarKaz 518b.

Wyrażenie: »poddana pokora« [szyk 1:1] (2): My to wszytko od WKM Pana swego [...] przyjmując z poddaną pokorą przyszliśmy potym tu przed Majestat WKM Diar 87; BibRadz *2v.
II. W funkcji rzeczownika (1706):
A. »poddany« (1700):
1. Obywatel państwa w stosunku do władcy; subditus Modrz, JanStat; civis, populus, subiectus Modrz; terrigena JanStat (1329): MetrKor 34/288 [3 r.], 37/1, 1v [2 r.], 2v, 40/818; yſch pan Hilyaſch Voyewoda na myeſcze oycza ſzwego godnye przeſz poddane yeſth podnyeſſzyon LibLeg 11/163v, 3/33v, 6/119, 156, 158v, 160v (20); BielŻyw 26; Szoſti kroł Turecki był Mahomet ktori dani cieſzkie poddanym vſtawiał MiechGlab 67; KlerWes Av [2 r.]; A wielka to rzecż gdzie paná miluią poddani RejJóz L3v, K8, L3v; HistAl G4v, 15; Diar 20, 88; DiarDop 110; BielKom D6v; GroicPorz C2, a; RejZwierz 11v, 36, 48; BibRadz *2v; bo nieprzyśięga żaden/ iedno álbo rowny rownemu/ iáko Krolowie ſobie [...]: álbo niſzſzy wyſzſzemu/ iáko poddáni przyśięgáią Krolowi OrzRozm I4v, L3v, V2 [2 r.]; Słyſząc drudzy iego [Romulusa] dobre á miłośćiwe záchowánie przećiw poddánym/ dobrowolnie ſzli do niego BielKron 99v; Fráncuſki Krol od poddánego w gonitwie zábith BielKron 237, 99v, 160, 199v [2 r.], 202v, 206 (33); KochSat B4v, C; Mącz 19c, 191d, 312c, 357c; OrzQuin P [2 r.], Q2, S [2 r.], Sv, S3, S4; Poddánych nie vćiſkay podatkiem nie ſłuſznym Prot D3v; LeovPrzep A3v, D3v; Przetho pan nietelko ſam ma być dobry/ ále y poddáne ma przedziáłáć ze złych ná dobre GórnDworz Gg5, A3, Ggv, Gg2v [2 r.], Gg5 [4 r.], Gg6 [2 r.] (30); Chocby tedy źli byli przełożeni: choć pan Bóg dla nich karze poddáné: máią być w vczćiwośći miani BiałKat 141, 18v; RejZwierc A6 [3 r.], 44 [2 r.], 44v [2 r.], 45 [3 r.], 45v [2 r.] (21); BielSpr 11v, 39v; WierKróc A3v, B; CzechRozm 192; ModrzBaz 15v, [16]v, 23 [2 r.], 48v, 49, 49v [2 r.], 125; KochDryas A2v; KRólowie ſądzą poddáné/ A króle koronowáné Sędźia wiekuiſty ſądźi KochPs 124, 198; SkarŻyw 58, 88, 357, 364 [2 r.], 397, 482 [2 r.], 571; Ten Stopolk Michael wielki Kniáź Kijowſki czáſſu pánowánia ſwego wiele ſzkod poddanym bezwinnie poczynił StryjKron 185, 350, 477, 602, 612; CzechEp 385; Trzáſłá y złamáłá ſię w Anglijey/ ták poddánych ku Pánu/ iáko y Páńſka ku poddánym wiárá y powinność. [...] Trzáſłá we Fráncyey/ á ledwie ſię nie złamáłá Krolewſka nád poddánymi zwierzchność. ReszPrz 73-74; KRólom moc ná poddáné/ y zwiérzchność dáná KochPieś 17; GórnRozm A [2 r.], B3, D2 [3 r.], D3v, M4v; PaprUp B2, B3 [2 r.], B3v [2 r.], C2, C4v [2 r.] (13); ActReg 118, 127, 149; OrzJan 31 [2 r.], 75; WujNT 93, 288; IEſt wielce pożyteczno Rzeczypoſpolitéy/ áby poddani ſpokoynie żyli SarnStat 118; Spráwiedliwość z poddánych o rozbóy y o złodzieyſtwo w Woiewództwie Podolſkim. SarnStat 502, 21, 49, 80, 82, 212 (45); Hoynie panował ten Pan [Henryk], więc y zbytkiem, On y poddani nárabiáli brzydkiem. KlonKr F3, A2, B4, Cv, E3v; SkarKaz )(2v [2 r.], 159a, 487a; SkarKazSej 666b, 667b, 674b [2 r.], 679a, 685a (9); SapEpit A4v; PudłDydo B5v [2 r.].

poddany czego (81): MetrKor 34/133; roſkazalyſmi staroſtam naschim pogranycznim abi [...] sprawiedliwoscz poddanim ziemie walaſkiey czinyly LibLeg 10/150v, 11/18, 19v, 41v, 142, 183; ze na ten Rok przyviescz chczemy Poddane naſſe Xięſtwa Vielkiego Litewſkiego aby iednoſtayną obronę zkoroną Polſką przecziwko ſpolnemv nieprziiaczielovi na graniczach dzierzeli. ComCrac 11, 18; ConPiotr 34 [2 r.]; RejJóz A2v; BielKron 430v; Mącz 328a; Ani My Król Kśiążę Wielkié Litewſkié/ Kśiążętá Mázoweccy y Stolpſcy/ nie będźiemy vkłádáć żadnégo nowégo Cłá/ ku vćiſkowi y krzywdźie tylko poddanych Zakonu przerzeczonégo SarnStat 1075; Téż żadna ſtroná nie ma żadnégo álbo żádnych poddánych drugiéy ſtrony w Páńſtwách chowáć y ćiérpieć SarnStat 1113, 13, 164, 260, 662, 929 (25). Cf »poddany Krolestwa«.

poddany z czego [= skąd] (10): MetrKor 34/135; która thesz poddany waſzi ſpanstwa waschego bily na on czas snymy [buntownikami] weſpolek LibLeg 10/91v; BielKron 314; Provinciales viri, Poddáni z powiátów. Mącz 328a; SKárżyli ſie poddáni náſzy z Wielkiéy polſki/ á zwłaſczá iże od Stároſty Poznáńſkiégo pozwáni [lege: pozwami] byli bárzo obćiążeni. SarnStat 496, 388, 532, 1102 [2 r.], 1227.

poddany czyj [w tym: pron poss (645), G sb i pron (239), ai poss (28), „cudzy” (2), „własny” (2)] (916): Slyemi wam Regeſtra ſzkod tich ktore ſſye mienyą livdzie Czeſſarſczi od poddanich naschich LibLeg 11/81v; yſz mi [...] zakazvyemi poddanym ſſvoym abi zadnych krziwd panv Voyewodzye y poddanym yego nyeczinyli. LibLeg 11/132; gdi naſch pan Voyewoda przeſz poſla ſzwego zadał roſkazalyſzmi lyſth dacz do ſtaroſth naſich. abij poddany pana Voyewodzyny gdzye bi kolwyek biły nalyezyenye [!] poſlom pana Voyewodzynem, bily widany. LibLeg 11/158v, 3/33v, 6/79, 79v, 114v, 119 (222); A drvgye dwa dny sprawyedliwoſcz ma bicz czynyona, wneth yeden po drugyem poddanym pana woyewodi Moldawſkiego MetrKor 40/811, 34/133, 134, 135v, 288 [3 r.], 37/1 (14); KlerPow 4 [2 r.]; BierRozm 11 [2 r.]; KlerWes A; Doſſycz czyniącz prozbie poſlow Ziemſkich poddanych naſſych zoſtawyemy w moczy statut nas Piotrcowſki ComCrac 14, 11 [2 r.], 11v [3 r.], 12, 12v [3 r.], 13 [4 r.] (19); ConPiotr 31v; SeklKat Gv; RejJóz L; HistAl E7; Theodozyus też Ceſarz [...] táką vſtáwę po wſſeeh páńſtwyech ſwoich wydał: Aby wſſyſtcy poddáni yego/ tey ſye wyáry dźyerżeli/ ktorą Pyotr S. Rzymyánom podał KromRozm III O6; Diar 20, 21, 24, 41, 74 (9); [Prawo] Ieſth poſtánowienie Spráwiedliwoſći/ od zwierzchniego Páná/ ná poddáne ſwoie GroicPorz av; Obiecuiem kożdemu z náſzych poddánych ſłużącemu woyną dáć ná káżde drzewce pięć grzywien UstPraw D2, Av [2 r.], A4, B3v, D3 [4 r.], E2v [2 r.] (25); LeszczRzecz A2, A5v; BibRadz *2v; W tym Dyálogu około ſzczodrobliwośći Krolewſkiey/ y godnośći poddánych iego [...] doſtáteczna roſpráwá ieſt. OrzRozm A; Wſzák też Krol poddánym ſwym przyśięga wyſzſzym będąc. OrzRozm I4v, C, C4v, D, E3v, L2v (12); przyiecháli poſłowie do Romuluſá żáłowáć ſie ná ich poddáne o ſzkody. BielKron 100; [Innocencyjusz VIII] Bucáliná poráźił ktory łupił Papieſkie poddáne BielKron 189v; wſzákże Turcy po gránicy vcżynili ſzkodę w tym przymierzu Skánderbegowym poddánym. BielKron 253v, 8, 55v, 75, 83v, 87v (38); KwiatKsiąż N4; Mącz 280b [2 r.]; OrzQuin O4v, P, S [2 r.], S2, S3 (12); Prot D3; SienLek a4; Abowiem doſyć tákich pánow ná ſwiecie było/ ktorzy cżáſu woiny poſpołu s poddánemi ſwemi znácżnie kwitnęli/ á potym gdy przyſzedł pokoy/ wſzytko ſie wniwecż obroćiło GórnDworz Hh, Ee3, Gg3, Gg5v, Gg7, Hhv [2 r.] (12); HistRzym [89]; RejPos A3, A3v, 3, 4, 50v [2 r.], 241, 247v; BielSat N4v; KwiatOpis D2; Iáko páná przeſtrzegáć z vporu/ álbo gdyby práwá gwałćił poddánym ſwoim. RejZwierc A6, 44, 44v [4 r.], 45 [4 r.], 45v [3 r.], 46 (21); BielSpr 37v, 49v, 50; WujJud b3, b3v, 21v; WujJudConf 15v, 16v, 18, 21; BudBib b3, Sap 14/15; BiałKaz K2v; CzechRozm 178; Co ná oſtátek mam mowić o Poddánych twoich [królu]/ ná któreś cżęſto pobor wkłádał: wielekroć ſtrách zádawał/ áby ſię nieprzećiwili chęći twoiey ModrzBaz 108, 18v, 20, 23v, 48v, 81v, 103; SkarJedn 208; Tego cżáſu ná kśiążę Weneckie Witaliſzá Kándyaná wzburzyli ſię Wenetowie poddáni iego SkarŻyw 570, A2v, 334, 486; ZapKościer 1582/32v, 33; CzechEp 404, 412; NiemObr 20 [3 r.]; WerKaz 296 marg; A też tu z łáſki miłego Bogá tácy ſą Krolowie że o zniewoleniu poddánych ſwych nigdy nie myślą. GórnRozm C2v, C3v; PaprUp A4, C3v, E4v, G2v; ActReg 14, 16, 144; Phil K2 [2 r.]; GórnTroas 53; OrzJan 4, 30, 58, 94, 100, 104; LatHar 421, 626, 627 [2 r.]; Obiecuiemy/ iż żadnych vſtaw nowych niechcemy czynić/ áni roſkażemy poddánym náſzym ná Woynę ſię ruſzyć przez ſéymu poſpolitégo SarnStat 67; VSkarżáli ſie poddáni náſzy obćiążeni bydź tym: Iż niektóré oſoby woſki y ſól ſámi zákupowáli/ inym kupiectwá przekázuiąc. SarnStat 272; Iż częſté gwałty poddánym náſzym z ſąśiedzkich pańſtw przez niektóré gwałtowniki ſie dźieią [...]: włożymy ſie w to/ áby [...] SarnStat 304; ZA częſtym ſwarem między poddánymi náſzymi około gránic między dźiedźictwy ich/ [...] trudné y ćiężkié niekiedy wſczynáią ſie pytánia SarnStat 466; [Starostowie] płace álbo dárów/ od w więzowánia od poddánych náſzych wyćięgáć y wyćiſkáć nie máią. SarnStat 547; chcąc rádźić o pożytku ták poddánych náſzych/ iáko téż poſtronnych ludźi/ Iármárki poſpolité roczné [...] naznaczamy SarnStat 1227, 10, 12 [3 r.], 13, 21 [3 r.], 27 (287); ſámá to potrzebá zá cżáſem wyćiśnie/ gdy przed tákim vćiſkiem Páńſkim do dálſzych kráiow zbiegániem/ więcey ſie iuż ſnadź gminu loźnego niż właſnych poddánych nácżyniło PowodPr 71; SkarKaz )(2, )(3v, )(4v; CzahTr G; [królowie] tylo docześnego pokoiu y dobrego mienia poddánych ſwoich pilnuiąc/ zbáwiennych potrzeb ich zániechali. SkarKazSej 658a, 697a [2 r.], 699a; Więc też y niewolniki cudze/ v Poháńcow Przedáie zdraycá miáſto ſwoich właſnych bráńcow. [...] Przewyknąwſzy niecnotá Sáráceńſkiey mowy/ Ceni poddáne cudze/ y ſwobodne głowy. KlonWor 26. Cf »poddany cesarza«, »poddany koronny«, »poddany Jego Krolewskiej Miłości«.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [przymiotnik + poddany (2), poddany + przymiotnik (1)] (3): toſmy iem [radzie Wielkiego Księstwa Litewskiego] obieczovali y obieczvyem ze znowv chczemy ſie Radąm naſſem y Poddanem Pruſkiem nato Polozicz y poſla naſſego kniem poſlacz [aby ...] ComCrac 11v; a wſſakoſz yſſ [...] poſlowie ziemſczy pylnie yego K. M. otho ſtaraly zeby themu pańſtwu Lytewſkie poddane przywiodł ConPiotr 34; SarnStat 1068.

W połączeniach szeregowych (7): slyubuyemy Stephanowi Woyewodzie y Boiarom iego y Slyachczie y wſchitkim iego poddanym dzierzecz y wipelnycz wedlug tego naſchego zapiſu nawieki wiecżnye LibLeg 6/79v; Naiáſnieyſzego Máieſtatu W.K.M. Zycżliwy ſłużebnik/ poſłuſzny poddány/ y wierna Rádá/ Mikołay Rádźiwił BibRadz *3; BielKron 457v; SarnStat 650, 1074, 1113; Pánie poſłałeś mię do dworu krolewſkiego/ do Zygmunta trzećiego Páná dwu wielkich Kroleſtw/ do domu y Senatu y Rycerſtwá y ſług y poddánych iego. SkarKaz )(2v.

W przeciwstawieniach: »krol (6), nieprzyjaciel, pan, przełożony ... poddany« (9): Kożdy w Polſzce Człowiek/ álbo ieſt Krolem/ álbo poddánem OrzRozm V2, L3, S2; ModrzBaz 97v; Wten cżás gdy [królowie] Páná Bogá ktory im pánowánie podáie ſłucháią/ v nieprzyiaćioł zwyćięſtwo/ á vpoddanych poſłuſzeńſtwo máią. SkarŻyw 501; ReszPrz 28; OrzJan 53; Nie tegoć chce Apoſtoł/ áby w Rzeczypoſpolitey y w zgromádzeniach nie byłá żadna rożność miedzy przełożonymi á poddánemi WujNT 789. Cf Przysłowie.

W porównaniu (1): v pogan Krolowie ſumma ſummarum wſzytkiego ſą/ v ktorych poddáni ſą iáko ſzkápy/ álbo iáko wołowie/ ieżdżą ná nich/ orzą imi iáko chcą OrzRozm L2.

W charakterystycznych połączeniach: cnotliwy poddany (2), dobry, duchowny (19), dziedziczny (2), mistrzowy, niewinny (2), obciążony (2), osiadły, pograniczny (9), prawdziwy, świecki (20), zakonny (zakonniczy) (6), zbiegły (2), zły; poddany hospodara, kniazia, księstw [jakich] (3), mistrza, pana (10), panu, stadła (5), stanu [jakiego] (3), Zakonu(-owi) (3), zamkow; bogactwo poddanych, darowanie, dobra (3), dziedzina, gardło, krzywda (5), ludzie, majętności (2), mieszczanie, miłość (14), miłośnik (2), moc, niedostatek (2), obrona (2), obrońca, opatrzenie (3), osoby, potrzeba (2), powinność (3), pożytek (14), prośba (4), rada, rany, reformacyja, rzeczy, skarga (4), spor, sprawy, szkoda (9), ubliżenie, uciśnienie (2), wiara (6), wola, wolność (4), (za)wołanie (4), wzgarda (wzgardzenie) (3), zajątrzenie, zasługi, zdrowie (2), zgoda, zniewolenie (3), żal, życzliwość (5); od poddanych krzywda, pomoc, prośby, szkoda, życzliwość (2); (przeciw) poddanym miłość, nielutość, pociecha, sprawiedliwość, życzliwość, poddanym dozwalać, folgować (2), nagrodzić (3), obiecować (2), przysięgać (2), rozkaz(ow)ać (8), zabraniać, z(a)lecać (3); poddane (o)bronić (2), dzierżeć (2), (s)karać (2), łupić, mieć na wodzy, miłować, namawiać, napominać, obowięzować, pobić, prosić, sądzić (rozsądzać) (3), wyciężyć, wydawać (3), zabi(ja)ć (2), zachować; na poddane skarga; poddanym gardzić, nad poddanymi okrucieństwo.

Przysłowie: Krolowie broią/ á poddáni pokutuią. [Delirant reges, plectuntur Achivi]. ModrzBaz 144v.
Zwroty: »poddanym rozkazować; trzymać poddanych w rozkazowaniu; przeciw poddanym rozkazowanie« = rządzić, rządzenie [szyk zmienny] (2;1;1): GórnDworz Gg3; ktorzy [Tatorowie] [...] według ſwego zdánia Ruſſakom Chrześćiánom iáko poddánym roſkázowáli StryjKron 416; Monárchowie Polſzcy trzymáli wſzyſtkich poddánych y Rycerſtwo ſwe w dźiedźicżnym roſkázowániu/ bez práwá y wolnośći w niewolſtwie PowodPr 20, 78.

»poddane sprawować, rządzić; poddanym panować, krolować; sprawowanie poddanych« [w tym: sprawować a rządzić 2 r.] [szyk zmienny] (5:4;3:1;1): HistAl I5; bo czas być musi iż ze wszytkiego WKM Panu Bogu liczbę dać musisz, jako poddane swe nas sprawować raczysz Diar 89; Ten [Salomon] nigdy ni ocż więcey/ Páná nie fráſował/ Iedno iżby z rozumem/ poddánym pánował. RejZwierz 43v; BielKron 347; KochSat B4v; OrzQuin S4; RejPos A3; Kiedy pan ſtráchem ſwe poddáne rządzi/ Do dobrey ſpráwy iuż káżdy zábłądzi. Gdy pan poddáne łáſkáwie ſpráwuie/ Cżym ſie przyſłużáć káżdy vpátruie. RejZwierc 226; WujJudConf 18; SkarŻyw 508; GórnRozm M4.

Wyrażenia: »poddany cesarza (Jego Miłości), Waszej (a. Jego) Cesarskiej Miłości, cesarski« [szyk 30:2] (15:10:7): Powiada possel yz o Tatari nycz niemowy telko o poddane Czeſſarſkie ktorzi w Oczakowie [...] mieſzkayą. LibLeg 11/82; ten Ormyenyn yeſt poddanym Czeſſ. Thur. LibLeg 11/94v; yakom ya namnieyſchi ſluzebnyk. Czessarza yego M. Tureczkiego przyezdzal do v.k.m. wpoſſelſtwye wkrziwdach poddanich yego Czeſſarſkiey M. Zamkv Oczakowſkiego LibLeg 11/106v, 7/32, 32v [3 r.], 33, 33v, 99v (29); Ia yeſth wezir wielky y nad wſſitkyemy poddanemy. Czeſarza yego m. roſzkazanya. Starſli y Hethman Imbrahimbaſſa. MetrKor 46/117v; Lubocżánie [!] ácż poddáni Ceſárſcy/ wſzákże krolá Duńſkiego nád ſobą przełożonego miewáli BielKron 408; GórnDworz Iiv.

»poddany Królestwa (Polskiego a. naszego), Korony (Polskiej), (obojga) państw(a), Rzeczypospolitej, koronny« [w tym: Krolestwa i Korony (1 r.)] = subditus a. subiectus dominii (nostri) a. dominorum, subditus Regni JanStat [szyk 41:7] (23:11:7:1:7): MetrKor 34/133; od tego czaſſv wi przyacziel nasz any poddany panſtwa waschego od nas any od livdzi naſchich wzadney rzeczi krziwdi any czieſkosczy niebedzieczie miely LibLeg 10/67v, 10/60v [2 r.], 71, 11/89v; Y naten czas to obieczvyemy poddanem naſſem Korony polskiey. ze chczemy rady naſſe Vielkiego Xięſtwa Litewſkiego ktemv vieſcz. ComCrac 11v, 11, 11v [2 r.]; ConPiotr 33v, 34; GroicPorz a3v; Dla záſtánowienia krzywd ktore ſię dzieią miedzy poddánemi náſzemi koronnemi y kſięſtwá wielkiego Litewſkiego/ będzyem dáwác Commiſſarze dwu z korony á dwu z Kſięſtwá UstPraw K3; BiałKaz I2v; [cnota] ták od nich [panów] przyſzláchćiona/ że ſie królmi nie obywátelmi/ pány nie poddánémi téy Rzeczypoſpolitéy bydź zdaćie. OrzJan 53; Item bacząc trudnośći y ćiężkośći poddánych Korony náſzéy y Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo [...] ták ſkázuiemy SarnStat 947; A ieſli który z poddánych Ziem y Pańſtw náſzych chćiałby do Ziem Zakonu dla mieſzkánia ſie przeniéść [...] SarnStat 1073; VStáwiamy ná tym Séymie: áby było zámknioné przeſzćié ták wſzytkim Króleſtwá náſzégo poddánym/ iáko téż poſtronnym Kupcóm przez Márgrábſką źiemię SarnStat 1236, 53, 66, 122, 219, 273 (30); GrabPospR L2v.

»poddany Jego (a. Waszej) Królewskiej Miłości, (Pana) Króla (Jego Miłości a. [jakiego]), Majestatu Krolewskiego; krolewski« = subditus regis a. Maiestati JanStat [szyk 87:26] (57:50:1:5): poſtanowili yze then tho staroſta Kamyenieczkki albo galiczki ſstrony poddanich krola yegomiloſczi Staroſczie Soroczkyemu. mayą dacz na piſzmye, wſchitkj kriwdj poddanych krola yego myloſczi MetrKor 40/810, 40/810, 811, 812, 815, 817 (17); ZapWar 1531 nr 2434, 1537 nr 2494; Vyanznye Kthorzi by byly nalyeszyeny czy poddany Krolewsczy kthore Tatarovye vyvyedly Byalogroczsczi LibLeg 7/100; Daye vam snacz slvdze ſwemv przes then nasch lyſth czoſmy pyſſaly przothkiem tego o poddanich Krolia polskiego LibLeg 10/55v; Powyedzial [wojewoda wołoski] ya yego k m. poddanim wſzelaką ſprawiedlywoſcz y nieodwloczną czynycz chcze y bede. LibLeg 11/11v, 6/114v, 115, 119, 159, 7/32v (60); natemeſmy zoſtali aby to zamknienie y zapoviedz drogi tak dlugo trwala, azby ſie krziwdy i ſkody o ktore poddani naſſy spoddanemi Krolia Rzimſkiego zobopolnie czynicz mayą tak w Sliąſkv iako w Vęgrzech nagrodzili ComCrac 12v; ConPiotr 31v, 32, 34; Diar 21, 85, 89; BibRadz *3; dźiękuiąc zá to Pánu Bogu/ iżechmy ſye w tákiey Rzeczypoſpolitey porodźili/ w ktorey Práwo roſkázuie ták Krolowi iáko poddánemu Krolewſkiemu. OrzRozm L3, V2; BielKron 61v, 421v, 439v; Arcybiſkup Gniéźniéńſki/ nie ieſtći poddánym Królá Polſkiégo/ ále ieſt Koronator iego OrzQuin S2, D3v, Lv; SarnUzn A3, A3v; WujJud a7v, a8, b2, b3, b3v; WujJudConf 4, 6, 16; [Abraham] chcąc ſynowcá ſwego Lotá wybáwić/ wſzytki przy nim więznie wybáwił/ y wſzytká ſię máiętność poddánym krolá Sodomſkiego y Gomorſkiego y towárzyſzow ich wroćiła. SkarŻyw 284, A2v; PaprUp G; OrzJan 4; LatHar 570; tedy nie innégo máią ná Wóytoſtwo obiéráć/ iedno z ſtrony poddánych Máieſtatu królewſkiégo/ y z tych/ którzy pod Páńſtwem Kośćiołá Wármieńſkiégo ſą SarnStat 1126, 235, 1100; GrabPospR L.

»poddani pod jednym panem« (1): Poddánych pod iednym Pánem ku ſpokoynému zyćiu vpomina. SarnStat 118.

»na(j)niższy poddany« (3): Wáſzey Krolewſkiey Miłości. Naniżſzy poddány [...] Piotr Skárgá SkarŻyw A2v; OrzJan 4 [2 r.].

»(nie)posłuszny poddany; poddanych posłuszeństwo« [szyk 8:3] (9;2): LibLeg 11/32v; WujJud a7v, a8, b3, b3v, 17; WujJudConf 8; A Pan Bog mu śiły przycżyniał ná niepoſłuſzne/ á złe poddáne ſwoie. SkarŻyw 558, 501 marg; NiemObr 20; Bo gdźie ſzczere y ochotne poddánych ieſt poſłuſzeńſtwo ku ſtárſzym tám wſzytko vrzędnikom łácno przychodźi SkarKazSej 686b.

»powolny poddany« [w formułach grzecznościowych] (5): nas posły swe chutliwie ku WKM wyprawili. Ktorych wszech imieniem jakoż to powolnych poddanych WKM witamy Diar 21, 84; SienLek a3v; WujJudConf 8, 15v.

»wiemy poddany; wierność poddanych« [szyk 33:2] (33;2): a wedle moſznoſczy moyey [...] y tho wſchithko bandą yednal y czynyl, czo na dobrego, a wyernego poddanego przyſlvſche MetrKor 40/174, 34/265, 37/2; RejJóz A2v; MurzNTSekl A2; Diar 75, 76 [2 r.], 87, 89; Ześ theż wáſzá Krolewſka zacność nas wierne poddáne ſwoie/ nas lud Boży [...] ieſzcże wżdam ták w cále záſtáć racżył/ y ſtąd niemniey Páná Bogá chwalemy. LeszczRzecz A2; Tu ſie náyduie/ iż nie może być ſkarb więtſzy krolowi y Rzecżypoſpolitey/ iáko wierność poddánych BielKron 116v, 116 marg, 116v; OrzQuin D3v, Lv, Aa; Datá z Wárſzáwy 14. dniá Mieſiącá Lutego/ Roku Páńſkiego/ 1564. W.K.M. Wierny poddány Stániſław Sárnicki SarnUzn A3v, A3; WujJud b3, b3v, 17; WujJudConf 8, 15v, 16, 18; WerGośc 245; KmitaPsal A2; OrzJan 4 [2 r.]; Wielmożni/ y Vrodzeni/ y wierni poddáni náſzy [fideles nostri dilecti JanStat 725]: z wielkim żalem [...] ſkárgi od duchownych do nas przychodzą [...] SarnStat 906, 80, 141, 412; W liczbę wiernych poddanych prziymi mię dźiś twoich CzahTr G.

Szeregi: »cesarz i poddany« (1): yako od czeſzarza y od yego poddanych nam y naſchym zyemyam wſzythkym y poddanym nycz ſzye złego [...] nyeſtanye LibLeg 3/33v.

»(ani) Jego (a. Wasza) Krolewska Miłość i (ani, abo) poddani; (tak) krol(owie) i (jako, albo, takież) poddani(-y); krolewski albo poddanych; krol z poddanymi« = Regui ant subditiorum JanStat (11;10;5;4): MetrKor 38/286; po obvdwv stronach rzeky Dnyestra tham gdzie by krolia yego miloſczi albo poddanych yego zyemyą [!] bila. LibLeg 6/160, 7/32v, 11/139, 139v [2 r.], 151v, 152 [2 r.] (11); ConPiotr 32; Druga rzecz ieſt/ że w ſáméy tylko Polſzce Práwo ták Krolowi iáko poddánemu roſkázuie OrzRozm D2, L3; poſłał Ceſarz Máxymilian poſła ſwego Báltázara Oder do Bázyliuſá Moſkiewſkiego kſiążęćia/ vpomináiąc go [...]/ áby s krolem polſkim/ tákież z iego poddánymi był w dobrym pokoiu a záchowániu. BielKron 416, 150v; WujJud b3v; WerKaz 296; KochWr 29 [2 r.]; ActReg 16; LatHar [+10]v; Iáko gdy Król z poddánym zaydźie w iáki kłopot, zwłaſczá in crimine laeſae Maieſtatis, pátrz Alexándrá Królá Przywileiu w Metryce SarnStat 152; Kto ſobie vprośi Duchowne opátrzenié podawánia Królewſkiégo, álbo poddánych iego, iáko ma bydz karan. SarnStat 172; [aby kościoły, wsi i miasteczka] iákokolwiek od nas y od náſzych poddánych/ y przerzeczonégo Naiáſnieyſzégo Królá y iego poddánych [a ... praefato Serenissimo Kazimiro Rege et suis JanStat 876] pośiedźioné [...]/ á byłyby záśię wróconé SarnStat 1097, 151, 172, 924. [Ponadto w przeciwstawieniach 6 r.]

»krolestwo i poddani« = Regnum et subditi JanStat (7): iſz Krol Angielſki [...] prośił áby iemu w ſpráwowániu kroleſtwá y poddánych/ pomocnym był. SkarŻyw 508; wſzákże więtſzą pilność około rozmnożenia ſkárbów y prowentów Króleſtwá náſzégo mieć nam przyſtoi/ ábyſmy z nich króleſtwá y poddánych náſzych pożytki mogli opátrowáć. SarnStat 382, 82, 333, 337, 368, 1113.

»lud(zie) a (i) poddani« [szyk 5:1] (6): Item nathych szeymyech ma bycz naprzód sprawyedlywoſcz Lyvdzyem a poddanem wſzythkym naſzym. MetrKor 34/134; LibLeg 10/67v, 11/133v, 151v; Wiećie że Krolowie grzeſzą/ dla złośći ludu á poddánych ſwoich BiałKaz K2v; SarnStat 1073.

»mieszczanie a(l)bo (i) poddani« = cives et subditi JanStat [szyk 3:1] (4): byłby kośćioł Chriſtuſow nędznieyſzy y nierządnieyſzy/ niżli ktora rzecz poſpolita ábo zgromádzenie ludzi ná świećie: gdyż káżde z nich ma pewne y doſtáteczne ſpoſoby ná roſtrzygnienie y vſpokoienie wſzytkich niezgod y ſporow/ ktore ſię wſzczynáią miedzy poddánemi ábo mieſzczány ich. WujNT 460; Iż téż Poſłowie ſkárżą ſie/ że przez Zydy wſzyſtki hándle y żywnośći Mieſczánóm á poddánym náſzym ſą odięté SarnStat 266, 579, 959.

»niewolnik i poddany« (1): O iáko piękna rzecz/ kto krolowi ſwemu od Bogá dánemu mowi: Iam twoy niewolnik y poddány: twoie wſzytko co mam SkarKazSej 693b.

»niższy i poddani« (1): bo gdy oni [przełożeni] Bogá ſię boią á woley iego ſłuchaią/ [...] káżdy ſię ich teſz nieprzyiaćiel bać/ y niżſzy y poddáni ſłucháć ich muſzą. SkarŻyw 501.

»obywatel i poddany« = terrigena et subditus JanStat [szyk 5:2] (7): [Instygator] POzywa ćię: iżeś ty zápomniawſzy dobrégo obywátelá y wiernégo poddánégo powinnośći/ mówił to álbo owo przećiw perſonie królewſkiéy SarnStat 141; áby Sędźiowie y Burgrábiowie obywátele y poddáné náſzé [...] wedle ſpoſobu práwá od gwałtu tych/ którzy krzywdy czynią brónili SarnStat 491, 53, 412, 530, 888, 947.

»(tak) pan(owie) (jako) i (też) poddany(-i); pan i z poddanemi« [szyk 3:2] (4;1): LibLeg 10/68v; Mącz 235d; á potym gdy przyſzedł pokoy/ wſzytko ſie wniwecż obroćiło/ y poddáni znikcżemnieli/ y pan ſtráćił wzięthość GórnDworz Hh; Skąd nieprzyiacielowi káżdemu poſtronnemu ſerce vpáść muśi/ gdy Pan y s poddánemi ſwemi/ y w ſłuſznych ſpráwach/ y w boiáźni Páńſkyey/ ſpráwowáć y záchowywać ſie będzye RejPos A3v; LatHar 627.

»państwo i poddani« = dominium et subditi JanStat (6): LibLeg 7/32v, 11/28v, 141; A woiowáć [przełożeni świata] iáko będą mogli/ y páńſtw ſwoich y poddánych bronić [...]? CzechRozm 254v; SarnStat 1068, 1108.

»poddani i Rzeczpospolita« (1): Co ieſliże ná nas przyidźie/ że ſię mſzcżąc krzywdy poddánych y Rzecżypoſpolitey [subditorum ac reipublicae] náſzey/ muśimy woynę podnieść ModrzBaz 104v.

»sługa (a. służebnik) i (a, abo) poddany« = subditus et servitor JanStat [szyk 6:5] (7:4): MetrKor 34/268; bo bi nam nieprziſtalo bedacz poddanimy aſlugamy naschich panow abismy miely yednacz tak wielkie a wazne rzeczi przes posli miedzi sobą. LibLeg 11/76, 7/31v, 11/9v, 10v; MurzNTSekl A2; RejPos A3; WerGośc 245; LatHar 627; któréby [rozterki] mogły ſie wſcząć/ gdybyſmy dopuśćili winy náſzé nam z ſądów náſzych przychodzącé ſługam ábo inym poddánym náſzym ná ich prośby vporné wyćiągać SarnStat 887, 176. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»tak zwirzchność jako i poddani« (1): Cżym dał znáć ten zacny Mędrzec/ że tá R. P. záchowána być w ſwey mierze nie może/ gdzie z oboiey ſtrony/ thák s ſthrony zwirzchnośći iáko y poddánych byłoby zániedbánie praw Phil D3.

W przen (1): Przeto nieboymy ſye tego nigdy/ áby nas ten Orzeł náſz Polſki/ pálcy oſtrymi ſwymi kiedy podrápał: ták iáko indźie Lwowie y Orłowie [tj. inni władcy] podrápáli poddáne ſwe. OrzRozm L3v.
Przen (13):

poddany czyj (1): j ſtáią ſie tácy/ niegodnemi áby tego błogoſłáwieńſtwá/ kthore miłość ſwym poddánym rozdawa/ doſtąpić mieli. GórnDworz L12.

W przeciwstawieniu »sługa ... poddany« (1): Abowiem w Tróycy świętéy nic nie ieſt ſtworzónégo. Nie ieſt ſługą/ áni poddány: nie máſz coby z inąd przyſzło álbo przywiedźióné być miáło/ iákoby przed tym nie było. BiałKat c.

a) W stosunku do Boga (7):

poddany czyj [w tym: pron poss (4), G sb i pron (3)] (7): LubPs T4v marg; BibRadz *3v; káżdy ná cię woła/ iż przydzie Bog twoj/ krol twoj/ zbáwiciel twoy. A gdyż ſłyſzyſz iż twoy/ ſtárayże ſie też pilno moy miły brácie/ ábyś też ty był właſny cżłowiek y poddány iego RejPos 3, 4; Swieccy krolowie gdy od śiebie vrzędy ſtáwią/ dáią im moc [...]/ áby [...] dobrym pochwałę y podwyżſzenie/ á złym karánie dawáli. Co dáleko poważniey z więtſzym pożytkiem poddánych ſwoich P. IEZVS vczynił. SkarKaz 206b; SkarKazSej 672a. Cf »poddani Krola niebieskiego«.

Zwrot: »poddane rządzić« (1): Są [pisma święte] nam też iáko práwe Krolewſkie ſceptrum/ ktorym nas Pan iáko poddáne ſwe rządźić y ſpráwowáć racży. BibRadz *3v.
Wyrażenia: »poddani Krola niebieskiego« (1): Nápominánie ku wierney páńſkyey chwale/ tych kthorzy ſie znáią poddánymi krolá niebieſkiego. LubPs aa2v marg.

»wiemy poddany« (1): RejPos 4 cf »poddany i sługa«.

Szeregi. »poddani i (to jest) lud« (2): Iáko ten Krol Kriſtus Pan miał ſwe poddáne/ to ieſt lud wierny w wyelkiey zacnośći miał chowáć LubPs T4v marg; vczniámi ſię moiemi nie zowćie: [...] y nikt was zá moie poddáne/ y zá lud moy niechay nie piſze: ieſli niezgodá ieſt miedzy wámi SkarKazSej 672a.

»poddany i sługa« (1): náſz wſzechmogący Pánie/ [...] rácżże ſpráwić á vniżyć myſli y ſercá náſze/ ábychmy cie wdzięcżnie przyiąwſzy Páná á Krolá ſwoiego/ thobie ſie theż właſnemi á wiernemi poddánemi y ſługámi twoiemi okazáli RejPos 4.

b) W stosunku do boga pogańskiego (1): O Iupiter boże nawyſzſzy/ y dla czegoś dni moie w máłym cżáſie poſtánowił/ [...] proſzę cie áby mię przyyął zá ſwego poddánego. HistAl M8v.
c) W stosunku do szatana lub Antychrysta [czyj] (2): Ci thákowi ſłudzy y poddáni Dyabelſcy/ rozbili przybytek páńſki/ y zhańbili Tabernaculum Dei. OrzList d3; Ták też Antychriſt przymuśi wſzytkie ſwe poddáne pewną cechę iákąś ábo piątno nośić WujNT 869.
d) Zwierzę w stosunku do Adama w raju [czyj] (1):
Szereg: »niewolstwo i poddani« (1): Gdy Iádam Oćiec náſz P. Bogá nie poſłuchał ćiáło iego y niewolnik iego hárde mu być pocżęło: y beſtye niewolſtwo iego/ y poddáni/ ſłucháć go niechćieli. SkarJedn 363.
2. Mieszkaniec posiadłości kościelnych wobec Kościoła jako ich właściciela; subditus, subiectus JanStat (9):

poddany komu, czemu (5): BRát Páweł z Ruzdorfu Zakonu błogoſłáwionéy Pánny Máriiéy domu Niemieckiego Ierozolimſkiégo Miſtrz wielki/ obiáſniamy [...] wſzyſtkim: iż między innémi rzeczámi ſczyrośći y łáſki/ któré przećiwko poddánym pánſtwu zakonu náſzégo z ludzkośći rádźi czynimy/ o tym myślimy wnocy y wednie: ábyſmy [...] SarnStat 1120, 303, 936.

poddany czyj [w tym: G sb (1), pron poss (1), ai poss (1)] (3): LibLeg 11/158v; poddáni biſkupá Alſperſkiégo mogą iégo bydź niepoſłuſzni/ gdźieby krołowi nieprzyśiągł. SarnStat 1125 marg, 1127.

W połączeniu szeregowym (1): Któré wſzyſtkié [...] rzeczy my Mikołay Biſkup Wármienſki przerzeczony/ z Kápitułą/ Wáſsały/ y ze wſzyſtkiémi poddánémi naſzémi mocnie nienáruſzenié wypełniáć [...] obiecuiemy SarnStat 1127.

Szereg: »wasały i poddani« = vasalli et subditi JanStat (3): Téż od tego czáſu y ná wieki Wáſsały y poddáni Kośćiołá Wármieńſkiégo [...] przyśięgę wiernośći Królowi y Króleſtwu Polſkiému/ [...] będą powinni odnáwiać SarnStat 1125, 1126, 1128. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
3. Wasal, hołdownik wobec zwierzchnika lennego, suwerena [czyj – pron poss (5), ai (1), G pron (1)] (7): [cesarz turecki powiedział:] A krolowy yanowy day pokoy tho yesth poddany naſz. LibLeg 7/99; bandzieſſ zandal Ceſarza yego M ymyenyem naſzym aby ponyewaſſ Czarz Przekopsky yeſth poddanem yego yemv roſkazal żeby sią przeczyw iemu i nam y panysthwam naſzym thak zachował yako ſią Ceſarz yego M zachovavą LibLeg 7/103v, 7/32.
Wyrażenie: »poddany krolewski« (1): Woiewodowie dwá Mołdáwſkiey źiemie Steffan y Rádul/ obá poddáni krolewſcy. BielKron 305v.
Szeregi: »chłop i poddany« (2): a then walaſky woyewoda naſſ chłop y poddany yeſth. MetrKor 46/175v; PaprUp L3v.

»poddany abo hołdownik« (1): chroncie ſie vbogiego pana [...] y inſzich ktorzi bi beli tzijemi poddanimi abo holdowniki PaprUp L3.

4. Chłop pańszczyźniany w stosunku do właściciela ziemskiego; colonus, subditus Modrz, JanStat, subiectus Modrz; incola inhabitans, terrigena JanStat; adscriptitius, adscriptus glebae a. ad glebam, censitus, cmeto, conditionalis, inquilinus, originarius, parabolanus, partiarius, politor Cn (282): LibLeg 6/116 [2 r.]; SeklKat L2v; ZapWar 1548 nr 2668, 1549 nr 2679, 1550 nr 2665 [2 r.]; Item zeznali yſch panu Zadorſkyemu poddanego zabill LibMal 1551/166; KromRozm I D marg, Dv; GroicPorz fv; BielKron 203; poddáne niemiłośiernie łupićie/ robić im ſobie/ y w Swiętá/ á niektorzy y w Niedźielę każećie. WujJud 209, 133v, 134; Bo poddánemu niegodźi śię przećiwić Pánu/ áni go pozwáć do Práwá. ModrzBaz 32; Ale mowię o tey zwycżáyney niewoli/ ktorey pánowie nád poddánemi/ okrom wſzelákiego ich wyſtępku vżywáią: odeymuiąc im źiemię y máiętność [...]/ przedawáiąc ie iáko bydło. ModrzBaz 48v, 32, 46v, 48, 48v [2 r.], 99v, 143; SkarŻyw 225, 293; A po wytrzimaniu wolności [...] Winni będą ći poddani wydawać dąn panu ſwemv nie mniey iak drudzi poddani mieſzkaiący w Rakownicy. ZapKościer 1580/10v, 1580/11 [2 r.], 1582/40v; StryjKron 712; oni mądrży Mázoſzanie [...] poſtánowili byli tákie práwo/ iż poddánemu wolno było odyść od Páná ſwego gdyby zań drugi Szláchćić/ pod ktorymby prziymował/ ręczył. GórnRozm I, G4v [2 r.], I [2 r.]; A gdźieby ſie w boru zápaliło/ káżdy poddány ſle ich w domu pod gárdłem ma bieżeć gáśić GostGosp 12, 18 [2 r.], 126, 150, 155, 156; LatHar 117; WujNT 801; bo pobór [...] od ſzláchty po dwu groſzu, którzy poddánych nie máią, ná ſtráwę vłożyli byli SarnStat 57; A wſzákże ſpy y dáni jákimkolwiek przezwiſkiem miánowane/ wſzyſcy poddáni nam y pánóm ſwym/ y komu powinni/ wedla ſtárádawnéy miáry y powinowáctwá oddawáć będą. SarnStat 279; Abowiém gdy ſie będźie vpominał pan poddánégo/ y dowiedźie iż iego ieſt: Stároſtowie [...] będą ji powinni wydáć okróm zbraniánia SarnStat 521, 138, 184, 502 [3 r.], 521, 610 (23); PowodPr 69 marg, 70; (marg) O poddáne niedbáią pánowie áby byli zbáwieni. (–) Iedni im plebany wyganiáią/ iáko heretycy/ y zoſtáią vbodzy poddáni bez wſzytkich poćiech duchownych. SkarKaz 422a, 2b, 39b, 206a [2 r.], b [2 r.], 422a [4 r.], 610a [3 r.]; VotSzl E2; Ták y w Rzeczypoſpolitey wyżſze ſtany niech mieyſkimi y kmiecymi nie gárdzą. Ci robaczkowie źiemſcy/ ći vbodzy poddáni/ [...] pátrzćie iáko was noſzą/ żywią/ y vbogacáią. SkarKazSej 677b, 675a, b, 687a, 704a [3 r.], 705a [2 r.]; (marg) Vćiążenie poddánych. (–) Robi dźień y noc/ y konny y pieſzy/ Przedśię ſię z tego chćiwy Pan nie ćieſzy KlonFlis C4, C4; KlonWor 77 [2 r.]; RybWit C2.

poddany czego (4): áby Naiáſnieyſzy Pan Káźimiérz Król Polſki/ przerzeczoné Mieſczány y poddáné Miaſt przerzeczonych łáſkáwie przyiął SarnStat 1102, 1039, 1059, 1189.

poddany z czego [= skąd] (4): Pothem thegoſz Roſzbiczkiego poddanemu zlyewycz wzyali dwv konyu. LibMal 1547/134; POddáni téż z náſzych wśi/ będą mogli pozywáć do Ziemſtwá o krzywdy ſwé SarnStat 757, 847, 1246.

poddany czyj [w tym: pron poss (59), G sb i pron (50), ai (17)] (126): Iakom ia nyezabil opatrnego Macyeya rzeczonego Rosol schewcza Myesczanina S blonya poddanego xyąnząncego ZapWar 1518 nr 2231, 1504 nr 1898, 1534 nr 2443, 1537 nr 2494, 1540 nr 2510, 1548 nr 2669, 1549 nr 2657, 2663; ComCrac 18, 21v; LibLeg 11/156v; LibMal 1543/72v, 1544/91, 1547/130v, 134; SeklKat g2v, Z; KromRozm I B; Diar 64, 76; DiarDop 114; Ale komu ieſt krzywdá od czyiego poddánego/ ma go ſzukáć ná Dźiedźinie iego GroicPorz dd4, dd4 [2 r.], oo3; Pánowie áby poddánym ſwoim vćiſkow nietzynili KrowObr 62; Ale o ty rzeczy ktore w źiemi ſię dzyeią káżdy pan z poddánego ſwego wedle práwá poſpolitego ſpráwiedliwość ſam czynić ma. UstPraw K2v, A2v, D4 [2 r.], E, Gv, G2, K2v; BielKron 227, 376, 378v; SienLekAndr a2v; LeovPrzep E2; GórnDworz Ee5v; RejPos Ooo2, Ooo3; BiałKaz K4v; Lecż wiele ſię ich [panów] porywa cżynić tákową krzywdę/ zá tem mnimániem/ że wizytko ich ieſt co dźierżą ich poddáni. ModrzBaz 47v, 46v, 47, 99v, 139, 142; ZapKościer 1580/10v [2 r.], 11, 1581/24, 1582/34v; StryjKron 350; á drudzy nieſłuſznie poddáne cudze dźierżą/ y iáko ich nie máią/ áni mieli prżyśięgáią. GórnRozm G4v, G4 [2 r.], G4v; ActReg 16; GostGosp 96; [ustawiamy] áby ſzláchtá Podolſka winna byłá przed Stároſtą Kámienieckim poddáné ſwé ſtáwić/ gdy będą o złodźieyſtwá Wołoſkié winioni. SarnStat 485, 66, 68, 128, 214, 215 (45); KmitaSpit A2v; SkarKaz 422a, 610b; Nuż też vbodzy poddáni náſzy/ od tych vſtáwicznych Poborow/ wytchnąćby trochę mogli: bo máią z Pány ſwymi y ſámi z ſobą co czynić. VotSzl E2v, B4; Y ia vrodziwſzy ſię poddánym Skárbkowym, Radbym był ſobie wolnym y tákże ſzłáchcicem CiekPotr 36. Cf Wyrażenia.

W połączeniach szeregowych (12): tak nanaſze dziatki nalezi to przykazanie Boze na ſlugi niewolniki poddane/ iako y nanas SeklKat Gv, G2, G2v; BiałKat 171; że té przerzeczoné Woiewództwá o tákowé ſługi/ poddáné/ zbiegi/ y dworną czeladź/ [...] od tego czáſu v ſądu Grodzkiégo ſądzoné bydź máią SarnStat 1181, 157 [2 r.], 521, 1178, 1180; PowodPr 74; Nie mnieyſze ſtáránie ma mieć dobry y pobożny goſpodarz o czeladce ſwoiey/ y ſługách/ y poddánych/ áby im do zbáwienia pomagał. SkarKaz 421b.

W przeciwstawieniu: »pan ... poddany« (8): Co dzis tego ſie wſſytkyigo chycono/ że nye poznáć co krol/ co kſiążę/ co pan/ co poddány/ co biſkup/ co kánonik/ co pleban/ co wikáryy GliczKsiąż F3v; Spráwiedliwſzyby to był poſtępek ſądu/ kiedyby y pánu poddánego/ y poddánemu Páná/ do ſędźiego pozwáć ſię godźiło. ModrzBaz 89; Vcżyniliſmy rozność miedzy śláchtą y miedzy chłopy: miedzy pány á miedzy poddánemi. ModrzBaz 142v, 143; SarnStat 242, 296, 953.

W charakterystycznych połączeniach: cnotliwy poddany, nędzny, niewinny, opatrzny, ubogi (9), ukrzywdzony, zbiegły (2), ziemiański; poddanych gnębienie, krew, majętność, obciążenie (uciążenie) (2), obrona, pot (3), rękojemstwo, ubostwo, ucisk (uciśnienie) (2), wojny; poddanym krzywdy czynić, odpuścić, rozkazować, zapłacić; poddanego bronić (4), ciążać (2), ciemiężyć, czynić wolnego, dręczyć, dzierżeć, łupić (2), obciążać, odzierać, przyciskać (uciskać) (2), przywodzić, trzymać (2), wyzwolić, zabić (2); nad poddanemi srożyć się; z poddanymi obchodzić się [jak].

Zwrot: »panować nad poddanymi« (1): Nád to ieſzcże/ iáko okrutnie niektorzi pánuią nád poddánymi ſwemi [imperant subiectis sibi hominibus]/ ábo máiętność ich niſzcżąc á wydźieráiąc/ ábo roboty ná nie [...] wkłádáiąc? ModrzBaz 142.
Wyrażenia: »poddany pana« = incola inhabitans baronum ac nobilium JanStat [szyk 3:1] (4): [królowa] vyrzáłá Węgry tárgaiąc ſie ná ſłużebniki Przedborá z Brzezya/ ktorzy nie dawali gwałtem bráć ſiáná/ y innych rzecży poddánym páná ſwego BielKron 377v; SarnStat 63, 235; Wſzákże mym zdániem/ iednoby tam zá wybránego robić pánu miano/ gdźie ſię roznych pánow poddáni ná wypráwę ę ſkłádáią GrabPospR M3v.

»poddany szlachecki, szlachty« = nobilium subditi JanStat [szyk 9:2] (9:2): ComCrac 20v [3 r.], 21; Możeſz mi wierżyć/ iżby Polſká dáleko bogátſza byłá/ gdyby miáłá miaſt więcey/ ále nie ták żeby ná wolę Krolewſkie poddáni Szlácheccy vćiekáć mieli. GórnRozm L4v; A Ieſli Duchownych Pánów y Swietckich/ y ſzláchty poddáni będą do ich pánów álbo vrzędników pozwáni/ rć. Máło co niżéy náydźieſz ten Státut. SarnStat 235; iednákże żywność zá pieniądze ſłuſzné poddáni ſzlácheccy y duchownych máią im targiem dáwáć SarnStat 432, 63, 214, 244, 277.

Szeregi: »chłopstwo i poddani« (1): [skąd urosły] rozruchy á burzenya chłopſtwá y poddánych przeciw vrzędom y pánom ſwym KromRozm I D.

»czeladź (a. czeladka) i (albo) poddani« (2): RejAp 18; Iáko Pan ták też Vrzędnik y Włodarz poſłuſzeńſtwá ma nabárźiey v cżeládźi y v poddánych ſtrzedz GostGosp 8. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»człowiek albo poddany« (1): kyedy by kthori czlovyek albo poddany pana szwego zabyl Thedy go mayą vydacz z obv stron LibLeg 6/116.

»kmieć (a. kmiotek), (i, a, a(l)bo) poddany« = colonus et subditus Modrz; kmeto et subditus a. terrigena, rusticus et colonus JanStat [szyk 17:3] (20): ComCrac 20v [4 r.]; niebędzie ſpráwiedliwy [sąd]/ gdźie tenże będźie ſędzią który powodową ſtroną. A przeto y kmiecie/ y wſzytcy poddáni/ od tákiego tyráńſtwá mielibt być wyſwobodzeni. ModrzBaz 89; iż gdźiebykolwiek kto kmiećie ábo poddáné ſwé ználazł/ którzy [...] od niego odeſzli: [...] máią mu bydź puſczeni y wróceni SarnStat 1100, 157, 214 [2 r.], 215 [2 r.], 270, 656 (12); SkarKaz 351b; kmiotki y poddáne gubić/ á ſámi ſobie ſolgowáć w poborách y innych ćiężarách chcemy. SkarKazSej 669b, 704a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»pan z poddanym, poddany z panem; pan i poddani« = domini eorumque subditi JanPrzyw (1:1;1): áni rozumieſz/ iáko to wielka pomoc nieprzyiáćielowi/ kiedy ſie poddány z pánem/ pan z poddánym domá niezgadza OrzJan 29; tákże Pánowie wśi i ich poddáni w tych byli wolnośćiách chowáni: áby [...] SarnStat 929.

»(tak) poddany a(l)bo (i, jako) sługa (a. służebnik)« [szyk 7:7] (14): LibLeg 6/115v [2 r.]; ZapWar 1550 nr 2665; RejPos Oo2, Oo3; Tákże y káżdy/ ieſliby był kto w twym porucżeniu/ ták ſługá iáko poddány/ ſtáray ſie áby nikomu nie winien nie zoſtał RejZwierc 54v; GostGosp 40; LatHar 118; Bo w oné czásy náſtawáły woyny chłopſkié, poddánych y ſług przećiwko pánóm ſwym SarnStat 296, 128, 242, 1174, 1313; PowodPr 51. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.]

»szlachcic (a. szlachta, a. ludzie szlacheckiego stanu (a. szlacheccy)), (abo, i) poddany« = nobilis vel subditus JanStat [szyk 8:1] (9): ComCrac 18; Ták długo Niemcy w Inflanćiech paſtwili ſię nád vbogą Szláchtą/ nád poddánemi/ [...] áż pomſtá Boża prżyśpiáłá GórnRozm Dv, G4; ktemu od ludźi ſzlácheckich/ y ich poddánych po ſól przyiéżdżáiących wyćiągáią nád ich powinność dawánié owſów. SarnStat 395, 216, 243, 1014, 1022, 1223.

Przen (5):

poddany czyj [w tym: pronposs (2), ai poss (1)] (3): WYſoki dowod y iáſne doznánie miłośći tego Páná náſzego ku nam wiernym ſwoim/ [...] iż on ſwoie ludki y poddáne właſnym ćiáłem ſwoim y krwią karmi. SkarKaz 159a; Nie pomnią ći pánowie/ iż nie ſwoie ále Bożé poddáne máią. SkarKaz 351b, 519b.

Szeregi: »poddany i kmieć« (2): A ieſi nie ſą [prawa na króle pisane]/ izali poddánym y iáko nanędznieyſzym kmiećiem v Páná Bogá nie ieſt? SkarKaz 44b; Przyimi od podnożká nog twoich/ odpoddánego y naliżſzego kmiećiá twego/ od prochu ſtop twoich/ ten pokłon. SkarKaz 160b.

»niewolnik i poddany« (1): prośim áby nas [Chrystus] przyiął zá niewolniki y poddáne ſwoie. SkarKaz 519b.

5. Niewolnik, sługa wobec właściciela, chlebodawcy; subditus Modrz (8): co przed tem o niewolnikoch nápiſano/ że iáko wiele [panowie] máią poddánych/ ták wiele nieprzyiaćioł. ModrzBaz 89.

poddany czyj [w tym: pron poss (3), G pron (2), „własny” (1)] (6): BielKron 338; Paedagogia apud Iurisconsultos idem quod mancipia, Słudzy z właſnych poddánych/ niewolnicy. Mącz 272c; RejAp 18; BielSpr 27v; Solon powiedział/ że Tellus poddány iego iemu dobrze znáiomy ieſt dobry y ſzcżęſliwy cżłowiek Phil M4; Mowi mędrzec: (Nie bądź iáko lew w domu twoim/ pſuiąc domowniki ſwoie y vćiſkáiąc poddáne ſwoie.) SkarKaz 422a.

Szereg: »poddany albo (a, i) sługa (a. służebnik)« [szyk 3:1] (4): BielKron 337v; Mącz 302c; BielSpr 27v; Iáko ten krolewic [tj. urzędnik królewski, w Kafarnaum] vczynił. Przywiodł wſzytek dom ſwoy: nie tyło żonę/ dźieći: ále y ſługi y poddáne/ iż Chryſtuſá zá Bogá y Páná ſwoiego vználi SkarKaz 421b.
6. Podwładny, człowiek zależny w stosunku do jakiegokolwiek innego zwierzchnika (też wyjątkowo istota nadprzyrodzona); subiectus HistAl, Modrz; homo JanStat, JanPrzyw (65): Gdy kthory vrzędnik nad poddanymi moc przykrzę vkazuie, rownie iakoby miał w nienawiſci ſiroty BielŻyw 84, 84, 139; Pſalm na przełożone iakoby ſie myeli zachowawac przeciw poddanym RejPs 123 marg, Ff3, Ff4v; SeklKat H3, H3v, I2v; HistAl F4v, F5; KromRozm III P6; Leop 2.Tim 4 arg, 1.Petr 5 arg; RejZwierz 5; BielKron 203 [2 r.]; Oskárżon yeſt że niepobożnie zdarł poddáne gdy był ſtároſtą. Mącz 296b, 472a; HistRzym 47; WujJud 75v, 152; ModrzBaz 49v; SkarJedn 161, 164; SkarŻyw 482; Phil S3; WujNT Rom 13 arg; (marg) Poddánych cnotá przedniá poſłuſzeńſtwo. (–) Poddánym záśię zálecam iednęż cnotę/ ktorą wſzelką powinność ſwoię wykonáią: to ieſt poſłuſzeńſtwo zupełne. PowodPr 60; SkarKaz 606a; KlonWor 9.

poddany czego (2): LibLeg 10/69; Bułę nań Extendowawſzy ktorą był Leo Papieſz ná Luterá y ná iego náſládowce wydał/ poddánym też iego kośćiołá/ wſzythkim roſkazał áby go poſłuſzni niebyli BielKron 225.

poddany czyj [w tym: pron poss (17), G pron (8)] (25): PatKaz I 2, 2v; ſktorych [aniołów] uyele yemu wtym pochlebyayącz przyzuolyly [...] yako by on [Lucyfer] byl tego doſtoyny tey czczy yz by byl rouyen bogu a nyebycz yego poddanym any yemu ſluzycz PatKaz III 98v, 144, 148v; SeklWyzn K2; Swieczcy przełozeny powinny poddanym ſwoim/ pokoy czinić/ krziwdi ich bronić SeklKat H2v, H2, H3 [2 r.]; LubPs S5; BibRadz I 133c marg; BielKron 203; WujJud 27; Bo zwierzchność ieſli będźie dobra/ tedy ſie nawięcey w tym kocháć będźie/ gdy iey poddáni/ ſkromni/ ſpokoyni/ vcżćiwi/ ſpráwiedliwi będą. CzechRozm 249v; PaprPan A3; SkarŻyw 482, 483, 484; WujNT 626; SarnStat 490, 501, 884; SkarKaz 611a; SkarKazSej 657a marg.

W połączeniach szeregowych (3): Niebędą vbodzy ſtyſkowáć ná ſwe vboſtwo/ áni nieśláchćicy ná ſwoy ſtan/ ani poddáni ná poddáność ſwoię. ModrzBaz 19v; Niewiáſto/ owo ſyn twoy; Rácż ſię zmiłowáć nad námi/ nád rodźicami náſzemi/ ſtárſzemi/ braćią/ poddánemi/ krewnemi/ y iákimkolwiek ćieleſnym ábo duchownym powinowáctwem z námi ſpoionemi. LatHar 29; WujNT 201.

W charakterystycznych połączeniach: cnota poddanych, posłuszeństwo, potrzeba, sprawa; od poddanych brać, odstępować; poddanym dawać, przykazować; zacho(wa)wać się przeciwko poddanym; poddane(-ych) bronić, miłować, niszczyć, rządzić, trapić, uczyć (2), zedrzeć; w poddane wmawiać; nad poddanymi okazować [co], zmiłować się; sprawować [co] z poddánemi.

Zwrot: »rządzić poddane« (1): Kędy piſze Cicero/ żaden przelożony/ Coby dobrym rozumem nie był przyſtroiony/ Nie może w dobrey ſpráwie ſwych poddánych rządzić PaprPan A3.
Wyrażenie: »panowanie nad poddanemi« (1): Gwałtowne/ pyſzne y niebáczne pánowanie przełożonych nád poddánemi ſwemi/ [...] ták tu iáko y ná innych mieyſcách piſmá S. ieſt zákazáne WujNT 626.
Szeregi: »(tak) przełożony i (jako) poddany« (2): GroicPorz B4; Pátrz iáko grzechy przełożonych y poddánych ſą przyczyną/ czemu Pan Bog odeymuie prawdę Kátholickiey wiáry od niektorych miaſt y kroleſtw WujNT 844.

»poddany i (albo) sługa« (2):pytamcie czo też powynny rodziczy dziątkąm albo przełozeny poddanim/ y ſlugąm ſwoim SeklKat H2; Mącz 217a.

B. »poddana« (4):
1. Obywatelka państwa w stosunku do władcy lub władczyni (2):
Wyrażenia: »naniższa poddana« (1): Iedná z naniżſzych poddánych/ á z ſercá życzliwych ſług Wáſzéy K.M. SiebRozmyśl [A3].

»poddana Waszej Krolewskiej Miłości« (1): SiebRozmyśl [A3] cf »naniższa poddana«.

Szereg: »poddana i sługa« (1): SiebRozmyśl [A3] cf »naniższa poddana«.
Przen (1): Helżbietá ś. rownáć ſię z nią [Maryją] nie śmie/ ále mowi: ſkąd mi to przyſzło iż mátká Páná mego przyſzłá do mnie niegodney/ ták wielka krolowa do poddáney? SkarKaz 578b.
2. Chłopka wobec właściciela feudalnego [czyja] (1): kiedy pan wśi ná którymkolwiek mieyſcu wśi poddáną ſwą gwałtownie zgwałći: [...] nietylko rodźice zgwałconéy/ ále téż y wſzyſcy kmiećie/ gdźie tákowy zły vczynek sſtał ſie/ któréykolwiek godźiny wolność máią odéydź SarnStat 657.
3. Służąca, niewolnica wobec chlebodawcy [czyja] (1): Ieſliże ſie mnie wſtydziſz zwáć małżonką ſwoią/ Zoẃże choć goſpodynią/ choć poddáną twoią. PudłDydo B4v.
C. Dotyczący czegoś, związany z czymś; przeznaczony; contactus Mącz [czemu] (2): Contacti religioni dies, Dni ſwięte/ ſwięceniu poddáne. Mącz 440a; Numarius, Quod ad numos pertinet – Pieniądząm poddani. Calep 709a.
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Submissus, poddany BartBydg 153; Subditus. Vnderthan. Poddany. Mymer1 13; Mącz 93a; Subiectus, Subditus, et alterius imperio parens – Pobdyti [!], poddani. Calep 1017a.

Synonimy: I.A.1. obowiązany, podlegający, podległy, posłuszny; 2. podlegający, podległy; 3. obwieszczony; 4. udzielony; B. posłuszny; II.A.1. obywatel; 3. feudak, hołdownik, man, wasal; 4. chłop, kmieć, kmiotek, siodłak, wieśniak; 5. niewolnik, sługa, służebnik; B.1. obywatelka; 2. siodłaczka, wieśniaczka; 3. sługa, służebnica, służka; C. dotykający, odnoszący się, przerzeczony.

Cf NIEPODDANY, PODDAĆ, PODDAĆ SIĘ, PODDANIEC

KW, AL