[zaloguj się]
[pdf]

ROZSĄDZAĆ (70) vb impf

rozsądzać (68), rosądzać (2); rosądzać WierKróc; rozsądzać : rosądzać MycPrz (1:1).rozſ- (66), roſſ- (2).

o oraz a jasne.

W inf i fut -sądz- (12), -sędz- (4); -sądz- LubPs, BibRadz, WujJud, CzechRozm (2), NiemObr (2), WujNT (3); -sędz- GroicPorz, SienLek; -sądz- : -sędz- ModrzBaz (1:1), SarnStat (1:1); w pozostałych formach -sądz-.

Fleksja
inf rozsądzać, rozsędzać
indicativus
praes
sg pl
1 rozsądzåm
2 rozsądzåsz
3 rozsądzå rozsądzają
praet
sg pl
3 m rozsądzåł m pers rozsądzali
fut
sg pl
1 m m pers rozsądzać będziemy
3 m rozsądzać będzie m pers
imperativus
sg pl
1 rozsądzåjmy
2 rozsądzåj
3 niech, niechåj, niechåjże rozsądzå niech, niechåj rozsądzają
conditionalis
sg pl
2 m byś rozsądzåł m pers
3 m by rozsądzåł m pers by rozsądzali
n subst by rozsądzały

inf rozsądzać, rozsędzać (14). ◊ praes 1 sg rozsądzåm (3). ◊ 2 sg rozsądzåsz (1). ◊ 3 sg rozsądzå (16). ◊ 3 pl rozsądzają (4). ◊ praet 3 sg m rozsądzåł (1). ◊ 3 pl m pers rozsądzali (1). ◊ fut 3 sg m rozsądzać będzie (1). ◊ 1 pl m pers rozsądzać będziemy (1). ◊ imp 2 sg rozsądzåj (3). ◊ 3 sg niech, niechåj, niechåjże rozsądzå (5). ◊ 1 pl rozsądzåjmy (2). ◊ 3 pl niech, niechåj rozsądzają (2). ◊ con 2 sg m byś rozsądzåł (2). ◊ 3 sg m by rozsądzåł (4). ◊ 3 pl m pers by rozsądzali (1). subst by rozsądzały (1). ◊ part praes act rozsądzając (8).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. (trzy z niżej notowanych przykładów) s.v. rozsądzić.

1. Oceniać, wydawać opinię; diiudicare Vulg, PolAnt, Modrz, Calep; iudicare Vulg; scrutari PolAnt (35): Calep 324a; Prorocy też niech mowią dwá ábo trzey/ á inſzy niechay rozſądzáią. WujNT 1.Cor 14/29, s. 615.

rozsądzać co (24): Ná Boga to należy rozſądzáć cżyię godność. BibRadz II 93b marg; ktorego [Kościoła] vrząd ieſt rozſądzáć prawdźiwe wyrozumienie y wykład Piſmá świętego WujJud 25v; MycPrz I A2, [C2]v; BudNT 1.Cor 2/15; ModrzBaz 15, 130, 131v; A to też ná rzecż wtorą krotka odpowiedź náſzá: wierni ią rozſądzáią. CzechEp 405, 340; NiemObr 152; Duchowny rozſądza wſzytko [1.Cor 2/15].) Iáko ćieleſny człowiek nie poymuie rzeczy Bozkich/ ále tylko ſądzić może o ziemſkich: ták duchowny człowiek w kośćiele powſzechnym rozſądza wſzytkie rzeczy WujNT 582, 1.Cor 2 arg, 15, s. 582 marg, 615, Yyyyy2v; [BudBib Act 17/11 (Linde s.v. rozsądzić)]. Cf rozsądzać co wedle czego; co z czego; co czym, Ze zdaniem dopełnieniowym.

rozsądzać co wedle czego (2): Abyś W.M. wedle zdrowey rády/ y dowcipu y rozſądku wrodzonego/ iáko inſze rzecży rozſądzaſz: y to też rozſądzał. CzechEpPOrz **v-**2.

rozsądzać co z czego [= czym] (1): Wiem dobrze że ſie tu [w wyznaniu, które apostolskim zową] nie wſzytkim doſyć vcżyni/ kthorzy cżegoś więtſzego w náucze ſzukáć chcą/ ále pobożnym bez wątpienia doſyć będzye/ ktorzy wſzytko s ſłowá Bożego rozſądzáią. RejPosWstaw [1433]v.

rozsądzać co czym (1): Wſzákoż wżdy/ gdy ie [wątpliwości o królestwie Chrystusowym] wierny ſłowem Bożym rozſądzáć będźie: tedy [...] ták ſie prętko od iáſnośći ſłowá BOżego roſpłyną iáko śnieg máiowy CzechRozm 183.

[rosądzać o kim: Gdyż o thym przeſzłym Krolu dźiwnie roſądzáią. I rozne piſmá o tym ludźie ſwe podaią Sentencja Av.]

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (2); li, jesli(że) ‘czy’ (7), zaimek pytajny (2), zaimek względny (1)] (10): Ale ten kto chce być wierny Pánu ſwemu/ ma zawżdy [...] w to pilnie wględáć/ do cżego y kiedy ma vżywáć ktorego ſłowá Bożego/ y to też tákże rozſądzáć/ kto go ſłuſznie á kto nie ſłuſznie vżywa. CzechRozm 21; CzechEp 57, 165; Niechayże káżdy bácżny rozſądza/ iákie to plotki y nieſtátek/ tych Rzymſkich forytarzow. NiemObr 54; Y z ktoregoż piſmá ś. ty wymyſły wźięte/ y ſąli to wymowy Boże? niechay káżdy bácżny y Bogoboyny rozſądza NiemObr 144, 80, 85, 135, 157, 167.

[Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym: A ći byli zacnieyſzego rodu (niżli) co w Theſſáloniki/ ktorzy przyięli słowo/ ze wſzelaką ochotą/ co dźień roſſądzáiąc piſmá/ ieſlibyſię [!] to ták miáło. BudBib Act 17/11 (Linde s.v. rozsądzić).]

Zwroty: »rozsądzać sobie« (1): TRudno ſie w tym obáczyć bes dáru Bożego/ By ſie miał vwiárowáć vpadku przyſzłego. MYſl oſtrożną w tym máiąc żeby przyſzłe ſzkody/ Rozſądzał ſobie káżdy przypádłe przygody. MycPrz I A2.

»rozsądzać sprawiedliwie« (1): Proſzę cżytelniku miły/ ábyś ſię temu pilnie przypátrzył/ com o tych rożnicách piſał: y rozſądzał ſpráwiedliwie/ ieſliże X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ będzie mogł tego dokázáć/ z cżego ſię przechwala NiemObr 135.

Szeregi: »rozeznawać i rozsądzać« (2): A nie będźieć ſię zdáłá potrzebna rzecż vcżyć mu [synowi] ſię tego/ [...] iákoby vmiał rozeznáwáć y rozſądzáć ſpráwy ludzkie [actiones humanas cognoscendas et diiudicandas] ModrzBaz 15, 131v.

»upatrować i (a) rozsądzać« (2): Lecż ty przycżyny/ dla ktorych X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ Papieżá ſwego vſpráwiedliwia/ vpátrowáć/ y rozſądzáć będźiemy. NiemObr 152, 85.

»uważać i rozsądzać« (3): CzechEp 57; Proſzę cżłowiecże Chriſtyáńſki vważay/ y rozſądzay/ ieſli to wedle [Bo]gá/ y z ſłowá iego ś. chcieć zmyśloną świątobliwośćią/ ⟨mieyſ⟩cá iákiego złość/ y nieſpráwiedliwość cżłowiecżą pokryć/ y ochędożyć? NiemObr 157, 167.

»wglądać i rozsądzać« (1): A zátym cżyniąc koniec wtorey cżęśći piſánia mego proſzę y vpominam/ áby káżdy w tę rzecż pilnie wglądał/ y rozſądzał NiemObr 66.

a. [Wątpić, wahać się: Ale wſtawſzy znidz/ á idz z nimi/ nic nie roſſądzáiąc/ ponieważem ia ie poſłał [nihil ambigens quia ego misi illos] BudBib Act 10/20 (Linde s.v. rozsądzić).]
2. Rozpatrywać (sporne) sprawy i wydawać wyroki; osądzać; rozstrzygać; diiudicare PolAnt; diiudicare a. disceptare controversias, facere iudicium Cn (12): Disceptatrix – Ta ktorą rozſądzą. [...] Cic. 4. Acad. Dialecticam inventam esse dicitis veri et falsi quasi disceptatricem et iudicem. Calep 329a.

rozsądzać kogo, co (5): DiarDop 102; Gdyż on [papież] ſam ieden y Concilium, ábo Synod y wſzech inſzych rozſądza: á ſam od nikogo ſądzon być nie może CzechEp 386; SarnStat 1262. Cf rozsądzać kogo o co, Zwrot.

rozsądzać kogo o co (1): iáko Cyrus Król Perſki, gdy będąc ieſcze między páſtérzmi, o onę ſukienkę dwu młodźieńców rozſądzał. SarnStat 1263.

rozsądzać co [= rodzaj przestępstwa] (1): [marszałek koronny i nadworny mają] rozſądzáć niektóré Artykuły. SarnStat 311.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym (1): gdy ono rozſądzáią dwie niewieśćie, czyieby któréy dźiéćię było, bárzo tego mądrze doſzedł [Salomon], że wolał ono dźiećię przyſądźić miłośiernéy mátce SarnStat 1262.

[W połączeniu szeregowym: A który by [wyznawca arianizmu lub anabaptyzmu] będąc tak wywołany był nalezion w państwach naszych, tedy starosta i urząd każdy, [...] powinien go imać będzie i rozsądzać i egzekucyją nad nim vczynić jako nad wywołańcy Diar 1566 5.]

Zwrot: »sam siebie rozsądzać« (1): ia ſam śiebie nie rozſądzam [neque meipsum diiudico]. Abowiem nie cżuię ſię ni wcżym winnym. BibRadz 1.Cor 4/3.
Szereg: »rozsędzać i konkludować« (1): á gdźieby ſie Commiſſarze między ſobą niezgadzáli, tedy Król [...] ma rozſędzáć y concludowáć. SarnStat 1143.
a. Sądzącym jest Bóg [w tym: kogo, co (3)] (4): Zezna [człowiek] iż yeſt Bog co mśći krzywdy nyewinnego/ Ktory wżdy tu rozſądza okrąg ſwyátá tego. LubPs O3v, V6v; Abowiem nie czuię ſię ni wczym winnym/ á wżdy nie przez to ieſtem vſpráwiedliwion/ ále Panci ieſt ktory mię rozſądza. BibRadz 1.Cor 4/4.
Zwrot: »rozsądzać w sprawiedliwości [= sprawiedliwie]« (1): Iż Kryſtus ieſt Krol náſz/ ktory rozſądza w ſpráwiedliwośći LubPs V5.
3. Rozpoznawać, odróżniać, rozróżniać; oddzielać; diiudicare Mącz, Vulg, Cn; intelligere Vulg; dignoscere, discernere, distinguere, internoscere, secernere Cn [w tym: co (16)] (18): KrowObr 202; Diiudico, Rozeznawam/ Rozſądzam. Mącz [176]d; Znáki choroby rozſędzáć SienLek T[tt]; RejPosWiecz2 95; [Pan Bóg] Pokazał nam ſłowem ſwym/ wſze Szátáńſkie zdrády [...] Obłudne też poćiechy/ ná iáwią wyſtáwił [...] Ty iuſz pobożny Sędźia/ pobożnie roſſądzay A plewy od pſzenice/ obácnie odpędzay GrzegŚm A2; KuczbKat 170; WierKróc A4v; CzechRozm 268; Páweł każe áby ták rozmowy/ iáko y te nowe pieśni przy rozmowách/ bywáły ięzykiem poſpolitym/ ktoremuby ludzie rozumieli: áby y proſtacy/ [...] mogli ie wżdy rozſądzáć y potwierdzáć/ odpowiedáiąc Amen. WujNT 615, 1.Cor 11/29.

rozsądzać od czego (5): RejWiz 62v; Tácyć Biſkupowie Swięći/ którzy ták budowáli Kośćiół/ roſſądzáli obłędliwośći od prawdy BiałKat 36; Vrząd Piotrow rozſądzáć práwą náukę od fałſzywey. WujNT 654 marg, 332, Aaaaaa4v.

rosądzać z czym (1): [o stanie rycerskim] Wſzyſtko dobre zá rowno ze złym pokładáią/ A pożytkow ze ſzkodą nic nie roſądzáią WierKróc A4v.

[rozsądzać miedzy czym i czym: Kápłany tego miáſthá [Jeruzalem] zánic mieli/ á wzgárdzili zakon moy [...]: á miedzy plugáwym y czyſtym nierozſądzáli Leop Ez 22/26 (Linde s.v. rozsądzić).]

rozsądzać w czym (1): ále przećiw ciáłu właſnemu Páńſkiemu zgrzeſzy/ ón który niedoſtoynie prziymuie: gdy thego nie rozſądza w ónym prziymowániu/ y nie vważa v śiebie co prziymuie BiałKat 271.

Zwrot: »rozsądzać w sobie, u siebie« (1:1): A niech doświadcza człowiek ſámego śiebie/ á ták z chlebá ónego niechay ijé/ y kielichá vżywa: który ábowiem niedoſthoynie ijé/ y piie: ſąd ſobie ijé y piie/ nie rozſądzáiąc w ſobie ćiáłá Páńſkiego. BiałKat 271, 271.
4. Wyróżniać, nadawać większą rangę; discernere Vulg, PolAnt [kogo] (2): Abowiem ktoż ćię rozſądza? (marg) To ieſt/ ktoż ćię tak zacnym cżyni że drugich zá nic przed tobą nie máią. (–) BibRadz 1.Cor 4/7; WujNT 1.Cor 4/7.
5. Doprowadzać do zgody, jednać (3):
Zwroty: »rożnice rozsądzać« (2): NiemObr 42; Nic gorſzego nád domową niezgodę nie máſz/ y dla tego vrzędy ſię ſtáwią/ áby rożnice poddánych rozſądzáły/ á wádźić ſię nie dopuſzczáły SkarKazSej 674b.

»spory rozsędzać« (1): BVrmiſtrzá z Rádą vrząd ná thym ieſth [...] ſzkodam kthore by ná poſpolitą rzecz miáły przydź/ zábiegáć/ ſpory nowo wſzczęte vgádzáć/ y rozſędzáć GroicPorz b3v.

Szereg: »ugadzać i rozsędzać« (1): GroicPorz b3v cf »spory rozsędzać«.

Synonimy: 2. konkludować, rozeznawać, rozprawiać, rozprawować; 5. jednać, spokoić, ugadzać, zgadzać.

Formacje współrdzenne cf SĄDZIĆ.

Cf ROZSĄDZAJĄCY, ROZSĄDZANIE, ROZSĄDZANY

LW