Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PODZIAŁ

Następne hasło: PODZIAŁAĆ SIĘ »

PODZIAŁAĆ (54) vb pf

o oraz oba a jasne (w tym w pierwszym a 4 r. błędne znakowanie); podziełać z tekstu nie oznaczającego é.

Fleksja

inf	podziałać

praet
	sg		pl
1	m	-m podziałåł	m pers
2	m	-ś podziałåł	m pers
3	m	podziałåł	m pers	podziałali
3	f	podziałała	m an

plusq
	sg
3	m	był podziałåł

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bychmy podziałali
3	m	by podziałåł	m pers	by podziałali

impersonalis
praet		podziałåno
participia
part praet act		podziałåwszy

inf podziałać (3). ◊ fut 2 sg podziałåsz (1). ◊ 3 sg podziałå (2). ◊ 1 pl podziałåmy (1). ◊ 2 pl podziałåcie (2). ◊ 3 pl podziałają (2). ◊ praet 1 sg m -m podziałåł (1). ◊ 2 sg m -ś podziałåł (1). ◊ 3 sg m podziałåł (18). f podziałała (2). ◊ 3 pl m pers podziałali (13). ◊ plusq 3 sg m był podziałåł (1). ◊ con 3 sg m by podziałåł (1). ◊ 1 pl m pers bychmy podziałali (1). ◊ 3 pl m pers by podziałali (1). ◊ impers praet podziałåno (2); -åno (1), -(a)no (1). ◊ part praet act podziałåwszy (2).

Sł stp, Cn brak, Linde bez cytatu.

Znaczenia

1. Wytworzyć (zwykle wiele) (17)
- a. Sporządzić, wyprodukować (16)
2. Uczynić wielu kimś a. jakimś (13)
3. Ustanowić, zorganizować wiele (1)
4. Wyrządzić coś złego wielu ludziom (23)
- a. Być przyczyną, spowodować (3)

1. Wytworzyć (zwykle wiele); facere Vulg, PolAnt [co, w tym: pl (16)] (17): ktorzy [Pomorzanie z Prusami] ſie też okopáli w mocnym mieyſu [!]/ y oſtáwiáli rożny/ roháthynámi/ ognie podziáławſzy z przodku BielKron 352v.

a. Sporządzić, wyprodukować (16): RejWiz 14v; Vmyy ſzłápy boć ná nich/ błotá pełno wſzędy/ Zeby mógł rzepy náſiać/ podzyáławſzy grzędy. RejZwierz 139v; By też Pan podźiáłał okná w niebie/ izaliby to być mogło BibRadz 4.Reg 7/2; Podzyáłacie też przykrycie nad nim [domem, tj. świątynie]/ nadzyáławſzy guń s ſierśći kozyey BielKron 33; ktore [wieże oblężnicze] Pomorzánie z zamku popalili/ ná to mieyſce Polacy drugie y trzećie podziáłáli BielKron 352v, 33, 83v, [84²]v, 88, 251; BielSjem 18.

podziałać z czego (5): Aż Więc oracż len pozbierał/ Y śieći z niego podziałał. BierEz N; RejWiz 56; Przęcki z ſnurek iedwabiu modrego ná ſtronách y zwierzchu opon podziáłaż Leop Ex 26/4; BielKron 270v; BielSat M4.

2. Uczynić wielu kimś a. jakimś [kogo, jakich (pl)] (13):

a. Nadać komuś jakieś stanowisko [kim (pl)] (2): [Bóg Kościeleckich] wielkimi podzyáłał/ tu Woiewodámi. RejZwierz 52; A gdyby ich zacnych ſpraw y męſtwá doználi/ Nie Hetmány ſnadźby ich krolmi podzyáłáli. PaprPan K; [PiotrGonSyn I4, I4v].

b. Przekształcić w kogoś, w jakiegoś [z kogo, z jakich, z czego (żywotne) (pl)] (8): Chodząc tedy po Murzyńſkiey zyemi/ [św. Mateusz] wiele ludu náwroćił [...]/ iáko Auguſtyn s. piſze iż s cżarnych iáſne podzyáłał/ náucżáiąc ſłowá Bożego BielKron 144, 25, 63v; bo niemoże być więtſza Philozophia/ [...] iáko ludzie źwirzęczych obycżaiów/ [...] przywieść ku życiu podług rozumu [...]/ á z bydląth ludzie podziáłáć GórnDworz Kk5v, Ii4; y to s nich podziáłáli/ práwie niewolniki. BielSat G3; VotSzl D4v.

podziałać kim (pl) (1): was Krześćijany y dobremi ludzmi podzyáłał z nicżemnych BielKron 390v.

c. Powiedzieć, że ktoś a. coś jest kimś, czymś; nazwać (3):

podziałać kogo (pl) kim (pl) (2): Miſtrzu coś vcżynił/ Iżeś nas wcżorá omylił: Sługa nas w dom wpuśćić niechćiał/ Y ieſzcże nas pſy podziáłał. BierEz E2v, E2v.

podziałać co (pl) z czego (pl) (1): z iſtotnych rzeczy/ które Pan zoſtáwił figury podźiáłano. BiałKat 294.

3. Ustanowić, zorganizować wiele [co (pl)] (1): Niemcy ktorzy ſą z drugiey ſtrony Dunáiá/ wiele biſkupſtw ſtey ſtrony podziáłáli BielKron 282.

4. Wyrządzić coś złego wielu ludziom [w tym: co (pl a. sg w funkcji pl) (22)] (23):

podziałać komu (9): W ten obycżay vcżynię iednánie z wámi/ iż káżdemu z was oko práwe wyłupię/ bo drugim tákież podzyáłał. BielKron 64; A gdy vſłyſzáłá Iezabel co Heliaſz iey prorokom podzyałał/ rozgniewáłá ſie BielKron 85, 126v. Cf Zwroty.

Zwroty: »krzywdy podziałać« (2): LibLeg 11/65; Ale onym ſzło o to/ by Krolá doſtáli/ Y krzywdy ſwe oddáli/ ktore podźiałáli. KmitaSpit C3.

»szkody (szkodę a. wiele szkod) podziałać« [w tym: komu (5), w kim (1)] (13): ktorzi [Tatarzy Białogrodzcy] sye bily wtargnęły przes granycze polskiey Coroni, y szkodi niemale podzialaly LibLeg 10/67, 10/58v, 59, 11/65, 90v [2 r.]; Gotthowie [...] ſzkody wielkie podziáłáli we Włoſkich/ Francuſkich/ Hiſzpáńſkich źiemiách. BielKron 294, 259, 325, 345, 362, 363v; A w tym Rycerze ná plác wyiecháli/ Okrutną ſzkodę w pyeſzych podziáłáli. KochSz B; [CorfusDocum 1550 nr 72].

»wiele złego, złości (a. [złoczyństwa]) podziałać« [w tym: komu (1)] (2:1): BierEz M2v; RejKup dd7v; cżás iuż przyſzedł/ áby ſwoię zapłátę wźiął zá ſwe vcżynki/ ktory nam dla náſzey niedbáłośći á lekko kłádzienia wiele złego podziáłał BielKron 246v; [dowiaduiąncz szią iezlito z wolą iego uczinyono, abo czi panowie swowolnye the zloczinstwa podziałali. CorfusDocum 1550 nr 72].

a. Być przyczyną, spowodować (3):

Zwrot: »(wiele) szkod(y) podziałać« (3): Tyber rzeká w Rzymie nád miárę y obycżay wylałá/ [...] gdzie wiele ſzkod podziáłáłá BielKron 209; Látá 1462. W Krákowie ogień wyſzedł s klaſztorá od S. Troyce/ wiele ſzkody podzyáłał BielKron 394v, 288v.

Synonimy: 1. poczynić, sporządzić, wykonać, zrobić; 3. powołać, ustanowić; 4. poczynić, sprawić, wyrządzić.

Formacje współrdzenne cf DZIAŁAĆ.

Cf PODZIAŁANY

LWil, MM