Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PORADZENIE

Następne hasło: PORADZIĆ SIĘ »

PORADZIĆ (100) vb pf

o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

inf	poradzić

praet
	sg		pl
1	m		m pers	-smy poradzili
3	m	poradził	m pers	poradzili
	f	poradziła	m an
	n	poradziło	subst

plusq
	sg
3	m	był poradził

imperativus
	sg	pl
2	porådź	porådzciéż

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bysmy poradzili
3	m	by poradził	m pers
3	f	by poradziła	m an

con praet
	sg
2	m	by był poradził

impersonalis
praet		poradzono
participia
part praet act		poradziwszy

inf poradzić (32). ◊ fut 1 sg poradzę (10). ◊ 2 sg poradzisz (3). ◊ 3 sg poradzi (14). ◊ 2 pl poradzicie (1). ◊ 3 pl poradzą (2). ◊ praet 3 sg m poradził (13). f poradziła (3). n poradziło (1). ◊ 1 pl m pers -smy poradzili (1). ◊ 3 pl m pers poradzili (2). ◊ plusq 3 sg m był poradził (1). ◊ imp 2 sg porådź (3). ◊ 2 pl porådzciéż (1) WyprPl. ◊ con 3 sg m by poradził (6). f by poradziła (3). ◊ 1 pl m pers bysmy poradzili (1). ◊ con praet 2 sg m by był poradził (1). ◊ impers praet poradzono (2); -ono (1), -(o)no (1). ◊ [part praet act poradziwszy.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Udzielić rady, doradzić (55)
- Przen (3)
2. Pomóc, przysłużyć się; zdziałać coś na korzyść kogoś lub czegoś; ulżyć (25)
3. Zaradzić, podołać (15)
4. Przemyśleć coś, rozważyć, zastanowić się (5)

1. Udzielić rady, doradzić; dare consilium Mącz, Vulg; consulere Modrz, JanStat; suadere Modrz, Cn; consultare, inserere consilium Mącz; afſerre a. dare, a. facere consilium, censere, consiliari, consuadere, auctor a. suasor esse, ducere aliquem in aliquam sententiam Cn [w tym: komu (45), czemu (żywotne) (1)] (55): [żołnierz] Do grobu tedyż przybieżał/ Niewieśćie tę rzecż powiedział. Proſząc áby mu porádziłá BierEz Q4v, E4v, Ov, Qv; ForCnR B3; Poradzilić kto zprawey miłoſci, zachoway ſie w tim á rad poſłuchni [!]. BielŻyw 77; Tákież vdzyáłáſz kupcowi/ Dobremu towárzyſzowi/ S pirwu mu dobrze porádziſz/ A ná oſtátek go zdrádziſz BielKom D8v; Me nostri consilii utique poenitet, Żal mi żeſmy ſobie ták zlie porádzili. Mącz 307d, 126b; [stary] dáleko ſie záwżdy więcey może przygodzić z rádą á s pámięcią á z bywáłoſcią ſwoią/ niżli wiele młodych co nic nie vmieią/ y nic nie vmieli/ y nic porádzić nie mogą RejZwierc 163v; RejPosWstaw [41²]v; Calag 384b; Calep 247a; Więcey ieden ſtáry ktory rzeczy ręką nośił/ porádźić może/ niżli ſto młodych z iężycznemi dyſzkurſámi. SkarKaz 42b; Niewſtydź ſie/ białégłowy maſz oto przy ſobie/ Co drugim pomagáią/ pomogą y tobie: Iedno im wiérz/ porádząć. GosłCast 28; KlonFlis D4v.

poradzić co [w tym: „co” (6), „nieco” (1)] (7): BierEz Sv; Wiem miłoſciwy krolu a czoć w tym poradzę Ieſtliże ſie omyliſz gardło na to ſadzę RejJóz K7v; Y rzecże Ieremiaſz do Sedechiaſzá. Zwiáſtuięli tobie co/ izaż mię nie zábieſz? [!] á porádzęlić co/ nie vſluchaſz mię. Leop Ier 38/15; Moiżeſz/ vcżynił wſzytko co mu [Jetro] porádził BielKron 32; Mącz [388]b; RejZwierc 143; á po tym Vrzędniká/ Włodárzá/ znáć/ co mu rozum/ gdy Páná pytáiąc o rzecży/ porádźi mu też co. GostGosp 160.

poradzić na co (1): Więc ſię ieden w chytrośći nád drugiego ſádźi: Y ná złą rzecż [tj. aby źle czynił] rad oſzuſt łgarzowi porádźi. KlonWor 8.

poradzić w czym (5): Poradź mi w tey mey przygodzie/ Bych nie przyſzedł ku tey ſzkodzie. BierEz D4v; RejJóz K7v; áby [...] lepiey ſobie y przyiaćielowi porádźić vmieli/ ták w tych poſtępkoch zwyczáynych/ iáko też w tych ktore idą wedle Práwá. GroicPorz C2v; Rządki [!] przyiaćiel/ á ledwo doznány By trwał/ gdy cżłowiek/ fráſunkom podány/ A ieſlić więc raz/ w żáłośći porádźi/ Przypádnie druga/ áli ſię odſádźi. GrabowSet I4v. Cf »w potrzebie poradzić«.

cum inf (3): Przyprowádził też z ſobą [Włodimirz] [...] Naſtaſiuſá Protopopá z Korſſunu/ ktory mu ono był przes ſtrzáłę Rury wodne zepſowáć porádźił StryjKron 140; gdi ſkarga prziſzla od Turtzina ſamze potem inſtigowal na Kozaki/ wiele mezow dobrich potracic poradzil. PaprUp I3; LatHar 2.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: aby, iżby, żeby, by (8), zaimek pytajny (6)] (14): BierEz Rv, Sv; LibMal 1547/124; Ieſt téż y tho oſobliwa náuká/ gdy ſobie porádźić daſz/ Iáko koniá dobrégo kupić maſz/ y ktemu zdrowégo. SienLek 186; HistRzym 31v; A te trzy rzecży ſam Pan Chriſtus naprzod chowáć racżył/ y inſzym áby ie chowáli porádźił WujJud 143v; SkarŻyw 225, 484; StryjKron 557; ActReg 89; Poradzćiéſz mi/ gdźieby tu mógł doſtáć wſzytkiégo. WyprPl A4v, C3; PaxLiz E; Aż ſtárſzy brát porádźił ſwym Izráelitom/ Żeby Iozef przedány był Iſmáelitom. KlonWor 29.

Z przytoczeniem [z zapowiednikiem: tak(o)] (5): Oná hnet ſie domyſliłá/ A táko mu porádziłá: Tego z grobu wźiąć muśiwá/ Miáſto łotrá záwieśiwá. BierEz R, N2; GórnDworz P5; tám máiąc doſkonáłych cnot miſtrzá Niluſa/ Grecżyná/ do iego nog vpadł: podáiąc ſię w poſłuſzeńſtwo ie^go. Nieodrzućił go Nilus. lecż mu ták porádził: iam Grecżyn/ mnieyſząć pomoc [...] dáć mogę SkarŻyw 353; ták ia porádzę tobie/. Vważ to dobrze v śiebie; Lepić właſną Małżonkę mieć/ niż w iákim nierządźie gorzeć. ArtKanc V3.

W charakterystycznych połączeniach: poradzić (bardzo) dobrze (2), prawdziwie, prawie, uprzejmie, wiernie, źle; poradzić w przygodzie, w żałości.

Zwrot: »w potrzebie, czasu potrzeby poradzić« (1:1): Ale y ſłowy może człowiek pożyteczen bydź drugiému/ kiedy mu w iego potrzebie porádźi/ kiedy go z iákiéy nieprzyſtoynéy ſpráwy wyſtrzeże KochCn B3v; CzahTr L4.

Szeregi: »poradzić i nauczyć« (1): aſz iey iedná śioſtrá Iulia/ ktora ią bárzo nád inne miłowáłá/ porádziłá/ y náucżyłá: áby ſzłá do ſtárſzey/ á iey to oznaymiłá. SkarŻyw 225.

»i pocieszyć i poradzić« (1): Towárzyſzyć s tákimi/ ktorzy mogą y poćieſzyć y porádźić SienLek 14.

»i zalecić i poradzić« (1): przyiaciel w they mierze/ wielka á wielka ieſt podpora/ ábowiem mimo to/ iż y zálećić/ y porádzić może/ śiłá kroć to nápráwi/ coś ty był oſlepiony miłoſcią ſkáźił GórnDworz Dd2.

Przen (3): RejZwierc 180; Ieſt obycżay / że ábo w Kośćielech/ álbo ná onych mieyſcách gdźie śię cżęſto ludźie zbieráią/ ſtáwiáią ſkrzynki dla vbogich ludźi. A ták niechby do nich káżdy kładł/ ileby mu iego pobożna chęć porádźiłá. ModrzBaz [38]v.

poradzić w czym (1): Gráć nie vmiem áni ſie náucżę/ Spráwiedlowośći to ſwey porucżę/ Gdi oná mnie w tych rzecżach porádzi Będzyem ſobie w towárziſtwie rádzi. BielKom F2v.

2. Pomóc, przysłużyć się; zdziałać coś na korzyść kogoś lub czegoś; ulżyć; consultare Mącz; consulere, prospicere JanStat [w tym: komu, czemu (23)] (25): doctor mądri richley może obacżywſzy przycżynę ſam ſwoią bacżnoſci: [!] vżytecżnie poradzić, Y lekarzſtwa naprzeciwko takiey niemoczy dać. FalZioł V 28; RejKup f5v, 17; oſobliwe kazánye nabłogoſláwyenſſego Pyotrá/ [...] wſſech oſwyecenyu po wſſyſtkim ſwyećye porádziło: KromRozm III P3v; Iuſtinie poſłuchay mey rády/ Vżyway zemną byeſiády/ Co iedno chceſz á gdzye zaydzyeſz/ Co zámyſliſz v mnie naydzieſz/ Porádzęć twemu żywotu/ Zápomniſz troſki kłopotu BielKom E6v; BielKron 58; Nae tu id fecisses melius famae melius pudicitiae tuae consuluisses, Owſzekibyś to był vczinił/ dálekoby lepiey był sławie ſwey y cziſtośći porádźił. Mącz 240c; SienLek 164v; HistLan A4; Ieden Sláchćic zacny/ [...] gdy bárdzo chorował/ był nápominan od Mnichow y Káplanow niktorych/ áby vćiekwſzy ſię do miłoſierdzia Bożego/ duſzy ſwoiey zbáwieniu porádził StryjKron 350; OrzJan 15; CHcąc porádźić pożytkóm poddánych náſzych/ [...] vſtawiamy/ y ſkázuiemy: áby to ná wieki było chowano. Iż wſzyſcy [...] kmiećie/ [...] z káżdégo łanu ieden dźiéń w tydźiéń máią robić SarnStat 655.

poradzić co (2): Słyſząc brát wilk nowin doſyć/ Iże ſie miáłá świniá prośić: Ieſt ſie rychło k niey pokwápił/ Aby iey nieco porádził. BierEz Nv; RejKup o3.

poradzić czym (2): Cżłowiek ieden w ćięſzkiey chorobie/ Chcąc iuż tym porádzić ſobie: Sto wołow Bogu poślubił/ By go z niemocy vzdrowił. BierEz I2v; WysKaz 13.

poradzić w czym (3): O nedznas moia nadzieia Gdzies teras wzyąċ dobrodzieia. Aby mi wſdy wczem poradzyl Gdy ſwiat tak marnie mię zdradzyl. RejKup f5. Cf »w przygodzie poradzić«.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Densare defluentem capillum, Láżącym włoſóm porádźyć áby gęſto rosły. Mącz 82a.

W charakterystycznych połączeniach: poradzić czystości, dostojeństwu, duszy (zbawieniu) (2), pożytkom poddanych, sławie, wczasowi, łażącym włosom, zdrowiu (2), żywotu; poradzić lepiej (2), łaskawie, podług małości dowcipu, użytecznie, wiecznie.

Zwroty: »potrzebie poradzić« = necessitati consulere JanStat (3): Chczacz mi tedi woley przyaczielſkiey Czeſſarza yego m. doſſicz vczinycz y naschich poddanich potrzebie poradzycz [...] Roſkazalyſmy naschim livdziem [...] abi ony [...] poſtanowienie vczinyly ſlvſzne sprawiedlywe y granycze oznaczili LibLeg 11/23v; Chcąc tedy tákowé ſkárgi vſkrómić/ y Mniſzki w miłośći y w łáſce powinowátych záchowáć/ y ich potrzebóm łáſkáwie porádźić [illarumque necessitatibus benigne prospicere JanStat 212]: vſtáwiamy y rozrządzamy SarnStat 208, 55.

»w przygodzie poradzić« (2): [człowiek mający serce poczcie] bywa záwżdy pilen náwſzem pocżćiwego. A w pocżćiwey przygodzye wżdy vmie porádzić RejWiz 63; SienLekAndr a2v.

Szeregi: »pomoc i poradzić« (1): Tho iedno wiem/ iżem ći chćiał z Rzeczy Słowieńſkiey (á zwłaſzczá Polak Polakom) pomoc y porádźić/ podług máłośći dowćipu mego. SienLek 44.

»poradzić, pożałować« (1): CO bez prziiaćiół zá żywot? więźienié/ [...] Bo ieſlić ſię co przećiw myśli ſtánie/ [...] Nikt nie porádźi/ nikt nie pożáłúie KochFr 61.

»ulżyć i poradzić« (1): takie ieſt miłoſierdźie Páńſkie nád námi/ iż to co ćięzarem ná potępienie wielom ſię zſtáie/ tóbie [!] ku wiecżney pomocy obroćić ſię może/ gdy z tych ćiężarow twoich ná vbogie włożyſz/ cżym ſobie wiecżnie vlżyſz y porádziſz. WysKaz 13.

3. Zaradzić, podołać; consulere Modrz; intendere JanStat [w tym: czemu (13)] (15): maſz bacżyć z ktorey przycżyny takowe rzecży ſzkodliwe przichodzą. Poznawſzy: łaczniey temu poradziſz. FalZioł V 27v; Oczko 24; Więc by tácy ſynowie Byli/ iáko oycowie/ Dawnoby z téy przyczyny Swiát ſye iął żebrániny. Lecz temu Bóg porádźił/ Bo co ieden zgrómádźił/ To drugi wnet rozćiſka KochPieś 27; SarnStat 886; By był namędrſzy Sálomon/ gdy władzey y potężnośći do karánia/ y rządow/ y pieniędzy nie ma/ żadney przygodźie poſpolitey nie porádźi. SkarKazSej 659b.

W połączeniu szeregowym (1): Dla tego gdy żoná mądra obacży/ iż ku ſzkodźie co ſię ſkłánia/ godźi ſię áby temu záſkocżyłá/ pomogłá/ porádźiłá. WerKaz 291.

W charakterystycznych połączeniach: poradzić dobrze (lepiej) (4), łacniej.

Zwroty: »sobie poradzić« [w tym: w czym (3), czym (1)] = sibi consulere Modrz (9): MurzHist V2v; BielKron 252v; Lecż niewiem ieſli ſobie dobrze wtim poradzi. Bo ledwe ſię rozgoſci/ kiedi Grecżin zbroyny O ſwą krziwdę będzie chciał po nim nagłey wojny KochSat Cv; Mihi cautio est, id est, cautione opus est, Muſzę ſie opatrzić. Sobie porádźić. Mącz 42a; HistLan F2; RejZwierc 87; ModrzBaz [16]; Bić złych Gréków nie przydźie/ gdy ſobie porádzą GórnTroas 53. Cf »sobie w potrzebie poradzić«.

»sobie w potrzebie poradzić« (1): Y pochwalił pan ſzáfárzá. Luc 16/8) Nie chwalić Pan tego/ że go zdrádził: ále opátrzność iego ná przykład podáie/ że ſobie vmiał w potrzebie porádzić. WujNT 262.

Szereg: »ani poradzić (ani) pomoc« [szyk 1:1] (2): RejZwierc 87; A okrom roſtropnośći/ żaden niemoże áni ſobie dobrze porádźić/ áni drugiemu pomoc może [nec sibi recte consulere, nec aliis praeclaram operam navare potest]. ModrzBaz [16]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

4. Przemyśleć coś, rozważyć, zastanowić się (5):

poradzić o kim, o czym (5): [mówi liszka do kozła] Iużem drogę wymyśliłá: Iáko iuż ztąd winidziewá/ Ieśli ſobie pomożewá. Weſpni śię ná ſwoie nogi/ Stań proſto śćiągnąwſzy rogi: A ia śię ták wyprowádzę/ Potym o tobie porádzę. BierEz H3v; Ad tempus consilium capiam, Czaſu słuſznego chcę o tym porádźić. Mącz 3b; SienLek 130v; SkarŻyw 503; NIechcę ćię/ Pietrze/ do Włóch drugi raz prowádźić/ Tráfiſz ſam: á mnie téż czás o ſobie porádźić. KochFr 51.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): ále iż y inné ſadzele/ gdy ié záplugáwią przynoſzą gnićié y pádánie ćiáłá/ potrzebno też o tym porádźić iákoby temu zábieżeć. SienLek 130v.

[Zwrot: »poradzić sobie«: Po którym [Popielu] oni dawni pogańscy bogowie [...] – poradziwszy sobie, Dali tu cnego męża, Piasta pobożnego PismaPolit 11.]

Synonimy: 1. zalecić; 2. pomoc, ulżyć.

Formacje współrdzenne cf RADZIĆ.

Cf PORADZENIE, PORADZON