[zaloguj się]
[pdf]

PORUSZONY (157) part praet pass pf

poruszony (117), poruszon (36), poruszony a. poruszon (4).

Pierwsze o jasne; w formie złożonej drugie o jasne; w formach niezłożonych -ón (2), -on (1); -ón : -on Mącz (2:1); -on-.

Fleksja
sg
mNporuszony, poruszón fNporuszonå, poruszona, poruszon(a) nNporuszon(e), poruszono
G G Gporuszon(e)go
Aporuszon(e)go A Aporuszon(e)
Iporuszonym I I
L Lporuszon(e)j L
pl
N m pers poruszeni
subst poruszoné
G poruszonych
A subst poruszon(e)

sg m N poruszony (35), poruszón (29); ~ (attrib) -ony (26), -ón (7); -ón BielŻyw, BibRadz, RejPos; -ony : -ón BielKron (4:3), GrabowSet (2:1); ~ (praed) -ón (22), -ony (12); -ón TarDuch, WróbŻołt (2), RejPs (2), HistAl (4), LubPs (3), BibRadz, BielKron, GrzegŚm, KuczbKat, RejZwierc (2); -ony Leop, BiałKaz, KochPs, Skarży w, NiemObr, WerGośc, Calep, LatHar, SzarzRyt; -ón : -ony PatKaz II (1:1), Mącz (3:2). ◊ A poruszon(e)go (1). ◊ I poruszonym (1). ◊ f N poruszonå (8), poruszona (5), poruszon(a) (4); ~ (attrib) -å (4) HistAl, StryjKron, KochPhaen, KochPam, -a (2) LeovPvzep, KochPs; ~ (praed) -å (4) HistAl, HistLan, WujNT, SarnStat, -a (3) OpecŻyw, BibRadz, KochPs. ◊ L poruszon(e)j (1). ◊ n N poruszon(e) (4), poruszono (2); ~ (attrib) -(e) (1); ~ (praed) -(e) (3), -o (2); -(e) LubPs, BibRadz; -o RejZwierc; -(e) : -o HistAl (1:1). ◊ G poruszon(e)go (1). ◊ A poruszon(e) (1). ◊ pl N m pers poruszeni (30); -eni (8), -éni (1), -ęni (1), -(e)ni (20); -ęni MurzHist; -eni : -éni SarnStat (8:1). subst poruszoné (11); -é (1), -(e) (10). ◊ G poruszonych (1). ◊ A subst poruszon(e) (3).

Składnia dopełnienia sprawcy: poruszony od czego (2).

Sł stp s.v. poruszyć, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. poruszyć; ponadto XVI – XVIII w.: nieporuszony.

1. Wprawiony w ruch; concitatus PolAnt, Cn; turbatus Vulg, Cn; impulsus PolAnt; mobilis, praeditus motu Calag; motus Vulg (32): w wodzie poruſzoney abo j w zwierciedle twarz ſie też dziwna widzi, mieſzaiącza ſie tam y ſam GlabGad L5v; HistAl I; gwiazdy znieba będą wypadały/ i mocy ktoré ſą wniebioſach/ poruſzoné będą MurzNT Mar 13/25; Neutram in partem moveri, Ani ná tę áni ná owę ſtronę być poruſzón. Mącz 246b; Calag 85b; Twym rozumem ták miernie źiemiá vſádzoná/ Ze ná wieki nie będźie nigdy poruſzoná. KochPs 155; Chłodny wiáterek lekko wiał tam ná drzewa one/ Iż nieco gáłązecżki były poruſzoné. WisznTr 11; Szum powſtał/ y gwałtowna zwiérzchu niepogodá/ Wáły zá wáłmi pędźi poruſzona wodá KochPam 85; WujNT Ioann 5/7; Pan BOG vśmierza morze poruſzoné/ Y Aquilony głaſzcże záiuſzone. KlonFlis B3v.

poruszon(y) czym (3): Morze cżerwone záwżdi widzimy/ á gdi nawáłnoſcią bywa poruſzono nie pſuie ziemie bliskiey iáko ſie przygadza w ſtronách wáſzych. HistAl I7v; Pluma ac folio facilius moveri, Ládá rzeczką być poruſzón áż y piórkiem albo liſtkiem. Mącz 233d; RejZwierc 33.

W porównaniach (3): A ſam w ſwey ſtałośći ſthánie iáko drzewo Czedrowe nád pięknym zdroiem mocno ſtoiące/ ktore iuż żadnym wichrem nigdy poruſzono być nie może. RejZwierc 33; Lecż niezbożnicy (ſą) iáko morze poruſzone/ gdy ſię vſpokoić nie może/ lecż wyrzucáią wody iego kał y błoto. BudBib Is 57/20; A ktory [...] vfa w Páná Bogá ták mocnie śię gruntuie że iáko gorá Siońſka/ niebędźie poruſzony. BiałKaz F3v.

W połączeniu szeregowym (1): Ziemiá ſię roſtąpi/ źiemiá ſię poryſuie/ y poruſzoná będźie. BibRadz Is 24/19.

W charakterystycznych połączeniach: poruszon(y) listkiem, piorkiem, lada rzeczką [= małą rzeczą], wichrem.

Wyrażenia: »z gruntu poruszon(y)« (2): Convulsa sedibus domus, Z gruntu poruſzony dóm/ vſzły ná ſtronę. Mącz 478c; KochPs 124.

»z miejsca poruszony« (1): wſzelka gorá/ y wyſpy z ſwoich mieyſc poruſzone ſą WujNT Apoc 6/14.

Przen (7): WróbŻołt I7v; A przeto przyimuiąc kroleſtwo ktore nie może być poruſzoné/ trzymaymy łáſkę przez którą ták ſlużmy Bogu/ ábyſmy ſię iemu podobali z vććiwośćią y z bogoboynośćią. BibRadz Hebr 12/28; BielSpr b2.

poruszon od czego (1): [stan szlachecki] záwżdy ſtánie miedzy inſzemi ſthany iáko drzewo Cedrowe [...] A nigdy od żadnego wichru poruſzon nie będzie/ á będzie záwżdy wdzięcżny á znácżny miedzy wſzytkimi inemi ſtany RejZwierc 51v.

poruszon czym (1): iákoś ſie trzebá obáwiáć áby Polſká y krainy ku niey náleżáiące/ á nawięcey Pruſka Ziemia/ Páná nieodmieniły/ álbo iákiey poraſzki y nieſzcześćia wielkiego/ ná ſie niemieli: częśćią od poſtronnych ludźi/ częśćią też domowymi roſtyrkámi poruſzoná LeovPrzep B2v.

a) Zachwiany (2): Modlitwá. TO ieſt prawy fundament wſſytkiego załozenia naſſego ktory nigdy poruſſon być niemoze RejPs 129.
Szereg: »poruszony ani nadwątlony« (1): o tákim tedy duchownym budowániu Chriſtus pan powiedał/ ktore nie ſłábego fundamentu/ ále naymocnieyſzego potrzebuie/ tákiego ktory nigdy poruſzony/ áni nadwątlony być może NiemObr 32.
a. O wojskach (1): Z kąd Krol od Południá poruſzon będźie/ á wynidźie y będźie walczył przećiw Krolowi Pułnocnemu BibRadz Dan 11/11.
b. O zębach (2): Też wino białe z Mirrą á z oliwą przywarzone/ to w vſciech trzymay/ ieſt niepoſpolithey moczy ku vmocznieniu poruſzonych zębow FalZioł V 80v, I 97b.
c. O procesach fizjologicznych (3): FalZioł V 53v; Cżemu gorączoſć promieniow ſłonecznich gdy kto w nie wezrzi, kichanie pobudza. (–) Bowiem ono ruri w noſie ku mozgu odtwarzaiąc wilgotnoſci roſpuſzcża j wywodzi, ktore potim tak poruſzone mozg onym kichanim wyrzucza. GlabGad B8.
α. Odczuwający potrzebę fizjologiczną (1): A ieſtli by onę wodę piła dziewka/ tedy bywa poznana ieſtli prawa dziewicza albo nie/ abowiem ieſtli dziewicza tedy nie będzie poruſzoná/ a ieſthli nie prawa/ tedy zarazem vrinę wypuſci. FalZioł IV 53d.
2. Pobudzony, zachęcony, uaktywniony; zmobilizowanym wzruszony; oburzony; motus Mącz, JanStat; concitus, turbatus Calep, Cn; adductus, citus, excitatus, inductus, irritabilis, provocatus Mącz; impulsus, incitatus, indignatus, percitus, stirnulatus, turbulentus Calep; permotus JanStat; concitatus, instinctus, offensus, perturbatus, tactus, turbidus Cn (104): Gdy krol Carigiſki vłowił iednego [delfina]/ tedy ſie zbieżeli do niego inſzy Delphini ku brzegowi gdzie on delphin był/ ktorzy barzo płakali: iakoby miłoſierdzia proſzącz, Krol poruſzony kazał puſcić delphina FalZioł IV 33d; Leop 4.Esdr 5/5; Irritabilis, Popędliwy/ poruſzony. Mącz 174d, 53a, b; Percitus – Barzo poruſsoni. Calep 775b; Stimulatus – Poruſzoni, prżimuſzoni. Calep 1006a, 231b, 510a, 520a, 527a, 1094a [2 r.].

poruszon(y) z czego [= czym] (6): Krol ná ten cżás w Wyſzogrodzie będąc/ z tey wieśći poruſzony/ Syem wálny ſłożył na dzień święthego Ierzego BielKron 305v, 14v, 332; A iż byli z powieśći poſtronnych/ przećiw Páwłowi poruſzeni/ przeto temu zábiegáią y Páwłá do tego/ áby w tym mdłośći ich folgował námawiáią. CzechRozm 77v. Cſ W połączeniu z określeniem uczucia; »poruszon w umyśle«.

poruszon(y) ku komu, k(u) czemu (6): Bog [...] dla modlitw pokornych bywa ku miłoſierdziu poruſzon HistAl I8v; HistLan C4v; ty me żáłośći Serdecżne vyźrzyſz/ poruſzon k lutośći GrabowSet S3v; ku vczyniéniu téy vſtáwy byliſmy poruſzeni ſzkodámi y krzywdámi poddánych náſzych SarnStat 538, 938. Cf »poruszon w umyśle«.

poruszony przeciw komu, przeciw czemu [= wzburzony] (6): BielŻyw 154; Myſzkowſki bacżąc krolá przeciw ſobie poruſzonego/ ſzukał łáſki v niego BielKron 410v, 202v; SarnUzn F5; Potym gdy Themiſtokleſá Atheny ſobie wybráli zá Krolá/ kázał co prędzey mury potłucżone ſtáwić z nowu około miáſtá: Lácedemonowie poruſzeni o to przećiw im. BielSpr 37v; CzechRozm 77v.

poruszon na co [= czym] (1): ale myloſyerny pan bog bądącz poruſzon na ony gloſy placzlyue/ uczynyl radą wboſthwye ſwem PatKaz II 33v.

poruszony o co [= zagniewany, oburzony] (3): BielSpr 37v; Rozdiał [!] 10. [...] Y o Bulgárow do kośćiołá Rzymſkiego przyſtániu/ o co Grekowie poruſzeni/ tu napierwey potwarne ártykuły ná Rzymſki kośćioł piſali. SkarJedn 212, A8v.

poruszon(y) czym (67): LibMal 1543/74; á iże nas ſtego karzeſz dla dobrey woley ktorąſmy twoim krewnim vkazáli/ nie ſluſzną myſlą ieſtes poruſzon HistAl E6v; MurzHist V v; OrzRozm I4; Potym Márkus Kráſus cżłowiek łákomy iádąc przećiwko Tátárom/ ſławą bogactw kośćiołá Ierozolimſkiego poruſzony/ z drogi do Ieruzálem ſtąpił/ ſkárby/ złoto kośćielne/ ktorym Pompeius przepuśćił/ on wſzytko záłápił. BielKron 265v, 266; iż drugie cżęśći prac ich wiernich poginęli bárzo żaluiemi poruſzeni tych rzeczy ktore ieſzcze zoſtały zacznośćią y godnośćią KwiatKsiąż H2, P4; Inductus argumentis, Poruſzony témi słowy. Mącz 96c, 96b, [234]d, 291d; możemy ich [świętych] prośić/ áby nędzą náſzą poruſzeni/ rátowáli nas v Bogá łáſką y przycżyną ſwoią. KuczbKat 365, 180; RejPosWstaw [412]; Bárzo tym Grekowie poruſzeni byli/ widząc iż Bulgárowie bliſcy ſąśiedzi ich [...] do Rzymu ſię po wiárę S: á nie do Cárogrodu vćiekli SkarJedn 218; Tym poruſzony Nero/ iſz tákiego przyiaćielá y obrońcę Páńſtwá ſwego ſtráćił [...] poimać obu/ Piotrá y Páwłá kazał. SkarŻyw 601, 20; Tymi tedy ták wielkimi ſzkodámi y nárzekánim ludzkim [...] Krol Albricht poruſzony/ Sláchcie wſzytkiey kazał się ná woynę ruſzyć StryjKron 677, 437, 472; LatHar 261; SarnStat 145, 176, 297, 386, 538 (9); SzarzRytJSzarz nlb 2. Cf W połączeniu z określeniem uczucia.

poruszony skąd [= czym] (1): [Lacedemoni] przyſięgli/ ieſli ná nas bitwy wygráią/ wſzyſtek narod męſki wygubić/ á żony z dziećmi pobráć w niewolą y mury do gruntu Thebáńſkie potłuc/ ſtąd poruſzeni Thebani ze wſzyſtkiey mocy y chući ſwoiey wſzyſcy poſpolićie vderzyli ná Lácedemony y poráźili ie. BielSpr 40.

W połączeniu z określeniem uczucia kierującego człowiekiem [w tym: czym (34), z czego (1)] (35): O bądącz poruſzoná [św. Anna] vyeſyelem obyauyla przyaczyelom y rodzynye ſwey poczyechą ſwoyą PatKaz II 86, 54v; Piſze też Valerius iż Alexander przeciw miaſtu Lamſatu gniewem poruſzon, przyſiągł że ie zburzyć chciał. BielŻyw 154; Słyſząc to Olimpia/ wielkim ſtráchem poruſzoná/ wezwáłá do ſiebie Anektanábá HistAl A7; Widząc to krol Filip żáłoſcią poruſzony powſthał y popędził ſie ná Alexandra HistAl B3, A8, F3, F6v, F8v, M2 (9); BibRadz Num 11/4; Tám Chore [...] poruſzony zazdroſcią/ podwiodł lud poſpolity ná Moiżeſzá BielKron 40v, 1v, 6, 165v, 279, 450; SarnUzn F5; RejPos 49; Pánie Boże day by też tákąż byłá Zycżnoſcią poruſzoná/ moy oycże ku tobie HistLan C4v; Więc téż pan/ ſpráwiedliwym gniewem poruſzony/ Chćiáł ié koniecznie zgubić KochPs 161, 116; Y poruſzony nieſłuſznym gniewem ná brátá/ [...] zábić chćiał Iákobá SkarŻyw 346; Sem záś y Iaphet drudzy brácia Chamowi poruſzeni miłością prawdziwą ſynowſką/ odwroćiwſzy wſtydliwe oczy ſwoie/ zákryli Oycá ſwoiego StryjKron 6, 190; KochMuza 27; WerGośc 219; Phil I2 [2 r.]; GrabowSet I2, Q4; LatHar 359, 623; Lecz też woley ſwobodney nie ma przymuſzony Cżłowiek/ y poniewolnym ſtráchem poruſzony. KlonWor 71.

W charakterystycznych połączeniach: poruszony krzywdami, narzekaniem ludzkim, nędzą, niektorą rzeczą, niesłuszną myślą, poselstwem, potrzebami inszych, powodem autora, prośbą(-ami) (2), tą przyczyną (2), przygodą, rozkoszą rzeczy boskich, temi rzeczami, skargami (3), sławą (bogactw) kościoła (2), temi słowy, szkodami (2), użalaniem niewinności, wołaniem poddanych, zacnością i godnością rzeczy; poruszony gniewem (11), miłosierdziem (5), zazdrością (4), miłością (3), żałością (3), strachem (2), boleścią, chciwością, litością, udręczeniem, weselem, życznością; poruszony z gniewu; poruszony z narzekania, z powieści postronnych, z powieści opisania ludzi złościwych, z tej przyczyny, z tej wieści; poruszony k lutości, ku miłosierdziu, ku uczynieniu ustawy; poruszony przeciw miastu, przeciw sobie; poruszony na brata.

Wyrażenia: »Duchem Świętym poruszony« (1): Potym Ian ſwięty [...] Duchem ſwiętym poruſzony/ pocżął wołáć: Onożći iuż idzie báránek ten Boży ktory ma zgłádzić nędzne grzechy naſze. RejAp 12v.

»poruszon(y) w duchu, na duszy« (1:1): GrzegŚm 47; Affectus – Poruſzony albo ſmetny naduſzy albo czelie. Calep 39b.

»poruszon w umyśle [ku komu z czego]« (1): Kolumbus záſię odpiſał Krolowi w ty ſłowá: Wielki á ſławny Krolu/ puść imo ſie/ á nie bądź poruſzon w vmyſle ſwoim ku żadnemu z nas s powieśći opiſánia ludźi złośćiwych BielKron 443v.

Szeregi »poruszony i prawie przymuszony« (1): Dla tego prośbą Poſłów náſzych źiemſkich/ y wołániém niktórych poddánych náſzych poruſzeni y práwie przymuſzeni [subditorum nostrorum permoti et pene coacti JanStat 199]/ vſtáwiamy: áby [...] SarnStat 176.

»przywiedzion i poruszon« (1): Adduci et permoveri re tali, Być prziwiedźión y poruſzon niektórą rzeczą. Mącz [234]d.

»zatrwożon i poruszon« (1): Mowi piſmo/ iż gdy Kryſthus miał ożywić Lázárzá/ że był záthrwożon y poruſzon w Duchu: nie wyłącża ciáłá od tego zátrwożenia. GrzegŚm 47.

Przen (7): Serce moye yeſt ták we mnye ſrodze poruſſone. LubPs ee4v; [Pan] wſzytki vzdrawia ná ſercoch ich ſkruſzone/ A ſam zwięzuie myſli ich ze wſzech ſtron poruſzone. LubPs ff2v; WujNT Matth 24/29.

poruszony z czego (1): O moi namocnieyſzy Rycerze/ dla cżego ſercá wáſze ſą poruſzone s ſłow liſthu Dariuſowego HistAl C4v.

poruszony przeciw czemu (1): Kto ſercá weſprze/ kto oſuſzy lice/ Kiedy żywioły/ y rzecży ſtworzone/ Przećiw mym grzechom będą poruſzone. GrabowSet X4.

Wyrażenia: »gniewem poruszony« (1): Orion/ [...] Obiecował wygłádźić źwiérz ná wſzytki ſtrony. Ale mu ná złé wyſzłá tá dumá ſzalona: Bo źiemiá ſpráwiedliwym gniewem poruſzona/ Wzbudźiłá przećiw iemu Niedźwiadka ſrogiégo KochPhaen 22.

»[czym] i tam i sam poruszony« (1): Animus paulo momento huc atque illuc impellitur, Vmysł ládá rzeczką bywa y tám y ſám poruſzony. Mącz 230b.

3. Wywołany, spowodowanym wzbudzony (3): A ták ma być vważan gniew/ áby nie ledá s przycżyny był poruſzon RejZwierc [782]v.

poruszony przeciwko komu prze co (1): dla vſpokoienia nienawiśći/ która przećiwko oſobam Duchownym prze niektórych wſzeteczeńſtwá v świetckich zwykła bydź poruſzoná: vſtáwiamy áby Duchowni ludźie trzymáiący opátrzenia duchowné/ álbo kápłani/ nie mieſzáli ſie nápotym w ſądy świetckie SarnStat 562.

poruszony czym (1): Dopieroby weſelſza ćień od drzew pádáłá/ Y pod ſwym ſkrzydłem milſze pośiedzenie miáłá/ Kiedy południ wiátrek lekko zmorzá wſchodźi/ A znoie ciepłym ſlońcem poruſzone chłodźi. WitosłLut A5v.

4. Naruszony, uszkodzony, zepsuty (14): Wina mętnego á zwłaſzcża przyprawnego/ poruſzonego/ włocżykowatego/ wina barwy ługowey/ [...] nie piy. FalZioł V 64v.

poruszony czym (1): gdy krew będzie poruſzoná złemi á nie przyrodzonemi wilkoſciami: cżyſci ią [czwarta moc] á precż z ciała wypądza FalZioł *7v.

poruszony na czym (1): FalZioł II 4a cſ W przen.

W przen (5): A WOdka Bzowego kwiatu ieſt dobra tym ktorzi ſą wnątrz na moczach poruſzeni FalZioł II 4a; Rácżże przepráwić twe ſcyeſſki mnie bez káżdey trwogi/ By poruſſone nye były ſtopy moyey nogi [Vulg Ps 16/5]. LubPs D4; Błogosławćie Narodowie Bogá náſſego/ [...] Ktory położył duſſę moię ku żywothowi: á niedał by miáły być poruſſone nogi moie. Leop Ps 65/9, Ps 16/5.
a) O dziewictwie Maryi (1): Dóſtoyno ieſt/ ijż gdy ona niebyla poruſſona ale panną cżyſtą zoſtala/ má bytz bliſko ſwégo ſyna OpecŻyw 180v.
Przen (7):
a) O ludziach (6): TarDuch E3v; A ktory nędznyątkom dobrá ſwe ſſáfuye/ Ten gdy przydzye przed ſąd z obmową ſwą wſſędzye/ Iuż ná wyeki wyecżne poruſſon nye będzye [Vulg Ps 111/6]. LubPs Z5, D2v, K2; NAwroćiſli ſie o Izráelu/ mowi Pan/ do mnie ſie náwroć: odeymieſſli vrázy twoie od oblicża mego/ nie będzieſz poruſſony. Leop Ier 4/1.

poruszon w czym (1): day aby ſlady moie to ieſt lud proſty ktory ich będzie naſladował niebył poruſzon w wierze ſwiętey. WróbŻołt E6v.

b) O życiu (1): Bo to ieſt ten pan ktori ogárnął mię táką mocnoſćią á ſpráwił ták iſz żywot moy iuż nigdy niemoże być poruſſon [tj. będę postępował sprawiedliwie] [cf Bóg który mię opaſał mocą: y położył niepokálaną drógę moię WjBib Ps 17/33; posuit immaculatam viam meam Vulg; posuit perfectom viam meam PolAnt]. RejPs 25v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Commotus, Poruſzony/ pobudzony. Mącz [234]b; Afficior – Ieſtem poruſzoni. Calep 39b; Commotus – Poruſzony. Calep 224a, 675b.

Synonimy: 1. pobudzony; 2. natchniony, pobiedzony, pobudzony, pociągniony, poduszczony, podwiedziony, przywabiony, wzburzony, wzruszony, zapalony; 4. uszkodzony, zepsowany.

Cf NIEPORUSZONY, PORUSZYĆ

MN