[zaloguj się]
[pdf]

PRAWNY (291) ai

[GórnDworz Gg5v może nieprawny (cf s.v. 1.NIE )]

a jasne (w tym 5 r. błędne znakowanie).

[sup n(a)prawni(e)jszy.]

Fleksja
sg
mNprawny fNprawnå nNprawn(e)
Gprawnégo Gprawnéj, prawny Gprawnégo
D Dprawn(e)j D
Aprawny, prawnégo Aprawną Aprawné
Iprawnym, prawn(e)m Iprawną Iprawnym, prawn(e)m
Lprawnym Lprawn(e)j Lprawn(e)m
pl
N m pers prawni
subst prawné
G prawnych
D prawnym
A subst prawné, naprawniejszé
I m prawnémi
f prawnémi
L prawnych

sg m N prawny (22). ◊ G prawnégo (26); -égo (14), -(e)go (12). ◊ A prawny (15), prawnégo (4); -égo (1), -(e)go (3). ◊ I prawnym (6), [prawn(e)m]. ◊ L prawnym (8). ◊ f N prawnå (13). ◊ G prawnéj (11), prawny (1) MycPrz; -éj (4), -(e)j (7). ◊ D prawn(e)j (1). ◊ A prawną (7). ◊ I prawną (4). ◊ L prawn(e)j (1). ◊ n N prawn(e) (3). ◊ G prawnégo (12); -égo (9), -(e)go (3). ◊ A prawné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ I prawnym (6), prawn(e)m (1) GórnRozm. ◊ L prawn(e)m (1). ◊ pl N m pers prawni (5). subst prawné (14); -é (7), -(e) (7). ◊ G prawnych (51). ◊ D prawnym (4). ◊ A subst prawné, [naprawniejszé] (40); -é (16), -e (7) SarnStat (14:1), -(e) (23). ◊ I m prawnémi (3); -émi (2), -ęmi (1); -émi SarnStat; -émi : -ęmi MurzNT (1:1). f prawnémi (3). ◊ L prawnych (27).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII (z Cn) – XVIII w.

Przymiotnik od „prawo” ‘system norm regulujących życie społeczne’; iudicialis BartBydg, JanStat, Cn; iuridicus Mącz, JanStat, Cn; legitimus Modrz, JanStat, Cn; legalis Calep, JanStat, Cn; iuridicialis Calep; iudiciarius JanStat, Cn; forensis Cn (291): Iuridicialis – Prawni, od prawa przinalezaci. Calep 272a, 597b.
a. Związany z brzmieniem i treścią prawa, ustawami, kodeksem (99): A on [obrońca w sądzie] vmyſlnie y łatwią rzecz zátrudniáć będźie [...]. Wyrywáiąc dźiwne Práwne Láćińſkie Terminy GroicPorzRej C3v; á zá nie maſz y w inſzych ſpráwách wáſzych práwnych śiłá tych rżeczy/ ktorych y ty ſam wiem pewnie nie chwaliſz? GórnRozm E4v; nic mu [dobremu urzędowi] po rozmáitem práwie: iáko záśię będźieli zły vrżąd/ á ku ſwey rżeczy będźie náćiągál práwo/ tedy z oney wielkośći/ abo rozmáitośći práwney/ wiele złego ludźiom vrośćie. GórnRozm K3, F3; ActReg 8.
Wyrażenia: »litera prawna« (1): Alę [!] co tych złych rżeczy ieſt v nas/ ták w práwie/ w porżądku do niego/ w vrżędnikách/ iáko w ludźiách/ ktorym literá práwna/ nie ſens do wykrętow ſłuży GórnRozm I4.

»miarkowanie prawne« = równość praw (1): Lácnoby ten obycżay [tj. zakaz używania broni] był przyięt/ kiedyby niektorzi z iádowitemi ſercy do tego niezáwadzáli: ktorzi pod zasłoną zacnośći/ álbo iákiey ſwey gornośći/ gárdzą miárkowániem práwnym [iuris aequabilitatem]: rádźi że ſię ich wſzytcy boią ModrzBaz 64.

»porządek prawny« (1): Dániny, Libertáciȩ miast, y inné tym podobne, których było námiéſzano w ſtátut, y zátłumiono wſzytek porządek práwny. Té wſzytki rzeczy do Metryki ſtátutowéy odſyłamy SarnStat 101.

»prawo prawne« (1): TAk rozumieią mądrzy Práwnicy: nim nisſzy vrząd, tym ſie do práwá práwnégo bárźiéy przywięzuie: A nim wysſzy vrząd, tym ſie do ſpráwiedliwośći iest wolny gárnąć, niéco vchyliwſzy práwá. SarnStat 155.

»prawny tryb« (1): ſłuſznieyby to/ żeby Zawiſny cudzołożnik/ záras pozbył ſzyie/ Práwny tryb miedzy ludźmi zdawná ſie tem wiie. GosłCast 68.

Szeregi: »tak prawny, jako też i nie prawny; bądź prawny albo nieprawny« = sive iudiciarius, sive extraiudiciarius JanStat (1;1): áby ſam ſie w ſobie vmiárkowawſzy/ záchował przećiwko káżdemu thák w práwnych/ iáko też y nie w práwnych [cf s.v. 1.NIE] rzecżach/ ſluſzność [...] cżego trudno áby ſie wſzythkiego s kſiąg/ ábo s piſánego práwá náucżyć miał GórnDworz Gg5v; SarnStat 1252.

»sądowy abo prawny« (1): [O podziale zakonu Mojżeszowego:] A potym dzieli ná rzecży ſądowe ábo práwne/ á ná obycżáie ktore záwiſły ná dzieſięćiorgu przykazániu Bożym CzechRozm 97v.

W przen (2): A ieſzcże nagorſza y naydźiwnieyſza/ iż ludźie wolnośćią ná vbogie przebuſzni niebacżą ſię w tey niewoli/ w ktorey ich ſobie podawáią/ Prokuratorowie/ Piſárze/ podpiſkowie/ woźni/ y kto ſie iedno do tego práwnego wárſztátu przyſádźi. (marg) Gwałtowna wolność práwną niewolą pokáráną [!]. (–) PowodPr 64.
Wyrażenie: »labirynty prawne« (1): Lábirynty práwné/ Ieſli iednému w Polſcze/ iemu były iáwné. KochFr 53.
α. Przewidziany prawem, zawarty w ustawach (39): Przetoż około obieránia Krolá niechay będźie práwne poſtánowienie [legibus praescribatur] ModrzBaz 75v; ále ſtronę trzebá przypozwáć/ y pokázáćć/ że żadnégo ſtopniá práwnégo nie opuśći. SarnStat 549; á ſtroná pozwána powinna będźie v ſądu Grodzkiégo [...] nie biorąc ſobie ná pomoc żadnych przyczyn práwnych w Státućie Wielkiégo X. Litewſkiégo opiſánych ná piérwſzym Roku iáko záwitym [...] ſtánąć SarnStat 1181, 18, 684, 792, 855 [2 r.], 869 [2 r.], 1313; żeby ſię przyśięgá dźiałá/ nie lekkomyślnie/ áni ládá o co/ gdy bez tego bydź moze: ale z nákazánia prawnego/ abo ſłuſznego rozſądku/ y o rzecż wyświadcżenia Boſkiego godną. PowodPr 47; iż nie máſz páńſtwá [poza naszym]/ w ktorymby bárźiey poddáni y oracze vćiśnieni byli/ pod ták abſolutum dominium, ktorego nád nimi ſzláchtá/ bez żadney práwney przeſzkody/ vżywa. SkarKazSej 704a.
Wyrażenia: »dowod prawny« = legitimum documentum JanStat [szyk 6:3] (9): A Gdźieby ſie tráfiłá rózność/ [...] przy téy ſtronie konkluzya zoſtáwáć ma/ która zá ſobą dowodów práwnych więcéy będźie miáłá SarnStat 47 [idem 854]; A ieſli ſie o té gránice będą mogli [...] oglądawſzy oboiéy ſtrony lifty/ práwá dźierżenié/ y iné práwné dowody/ zgodźić: tedy będą ſtać gránice ták zgodzoné. SarnStat 1072 [idem 1264], 159, 557, 824, 826, 854, 868, 1264.

»obrona prawna« = defensio iuridica a. iudiciaria JanStat [szyk 8:2] (10): Abowiem powiedz mi ktory ieſt ſąd ſwiátá tego/ áby wżdy w nim iáka áppellácia ábo wżdy iáka obroná práwna nie byłá? RejPos 319; ZawJeft 12; BEdźie powinien Sędźia ná ſądźie śiedzący od ſtron ſtoiących przed vczynieniem ſkazánia pytáć/ ieſliby mieli iákié munimentá álbo dowody/ álbo obrony Práwné ſłuſzné ku popiérániu ſwéy rzeczy SarnStat 159 [idem 557, 824], 505, 557, 824, 932, 1164; gdyby teraz w nich [domach bożych] Pan záſtał Heretyki/ ktorzy [...] ná ſeymikách/ [...] złorzecżeńſtwá/ ſtrzelby/ y z náſzymi Kátholikámi/ w nich cżynią/ iákichby nietylko w priwatnych vcżćiwych domach/ ále też y w nierządnych/ obronie práwney podległych/ niedopuſzcżono? PowodPr 53, 69; [ZapWpolKośc 1549 9/174v, 1551 9/371v].

»prawna zwłoka (a. odwłoka)« = advocatio, ampliatio, comperendinatio, comperendinatus, diffissio, exceptio dilatoria, mora a. prolatio a. prorogatio iudicii, sufflamen litis Cn [szyk 4:1] (5): MAią też być Práwá ſpiſáne o odwłokách práwnych/ o poſtępkách y dowodźiech ſądowych/ o wſzelákiem ſpoſobie práwowánia ModrzBaz 84; O któré ſzkody álbo zakład [...] [pozwany] zániechawſzy wſzyſtkich wymówek/ zwłók/ z któréykolwiek przyczyny/ álbo téż kwitów/ [...] y wſzyſtkich innych práwnych zwłók/ y tákże ruſzenia Sędźi/ odpowiádáć [będzie powinien] SarnStat 686 [idem (3)] 1249, 1251, 1257.

Szeregi: »słuszny, (albo, i, a) prawny« [szyk 4:2] (6): A nie będźie wolno Sędźióm króm ſłuſznéy przyczyny/ álbo práwnéy przekázy [sine legitima causa, vel legali impedimento JanStat 466]/ to ieſt woyny/ ábo Wálnégo Séymu Roków odkłádáć SarnStat 729, 159, 463, 824, 868, 936.

»tak prawny jako uczynkowy« (1): y niémáią iemu [zawartemu pokojowi] ſie przećiwić zá żadną przyczyną/ áni żądáć rozgrzéſzénia y ſwobody od przyśięgi/ wyrzékáiąc ſie wſzelkich wymówek/ ták práwnych iáko vczynkowych [tam iuris quam facti JanStat 883] SarnStat 1103.

W przen (1): iż ten porządek ieſt/ że ſtroná obwiniona/ niż ſye s Powodem/ przes głowną odpowiedź ná żáłobę w práwo wda/ ty lekárſtwá práwne ma: álbo odwłok vżywa/ kthore s práwá otrzyma: álbo [...] GroicPorz Cv.
β. Zawierający teksty dotyczące prawa (32): Też w niktorych wielka okwitość pamieći iedrnieie/ á takowi ſię ku wywiadowániu hiſtoryey y ku zatrzymaniu wpamięci wiele Xiąk prawnych barzo godzą. KwiatKsiąż K2; Nic práwni konſtytucyi tak nie poważáli/Mężoboyſtwá/ ſtrzelánia/ iák chćieli dźiáłáli. MycPrz II B3v; GórnRozm K3; DRVGA CZĘSC METRIKI W ktorey ſye opiſuią formy Pozwow/ Zapiſow/ Kontráktow/ y inſzych ſzkryptur prawnych. SarnStat 1242, 49, 645, 1266; PowodPr 20.
Wyrażenia: »artykuł prawny« = lex Modrz (4): Ma ſię tedy o to ſtáráć vſtawcá/ áby ártykuły práwne krotkim wykłádem obiáśnił ModrzBaz 100, 98v; GórnRozm H2; SarnStat 101.

»nauki prawne« (1): ná rozumie záśię náuki ſię prziymuią/ których ieſt wiele: Napiérwſzé mieyſce/ rycérſkié/ y práwné/ po nich náuki wyzwolone máią. KochCn B3.

»prawny ortyl« (1): Zwłaſzcżá iż co dźień ludzkich przybywa fortelow/ Nie zſtáie Párágráphow y práwnych ortylow KlonWor 65.

»reguł(k)a prawna« (7): GroicPorz m2v, dd2, ii3v; CzechEp 383; TA ieſt regułá práwna álbo przypowieść: Stárſzy dźieli, młodſzy wybiéra. SarnStat 1265; KlonWor ded **4, s. 64.

»statuty prawne« (1): którzy tu do Krákowá ná dźień [!] piérwſzy Máiá bliſko przyſzłégo ziechawſzy ſie/ ſtátutów práwnych [statutorum iudicialium JanStat 141] trudność (Zániechawſzy Przywileiów y innych ſtátutów/ któré do ſądu nie należą) obiáſnić máią SarnStat 56.

»prawna ustawa« = regula iuris, legum a. iuris sanctio JanStat [szyk 6:4] (10): Wedle ſłow ich [nowych Żydów] właſnych/ [...] to widzę/ iż przednieyſzymi názywáią práwne vſtáwy/ y ſkaránim [lege: z karanim] ich zá wyſtępki/ á nawięcey y napirwey/ to co było do ſkrzynie przymierza włożono CzechRozm 97v, 98v; GDyż káżda práwna vſtáwá zámyka drógę potwarzóm/ vſtáwiliſmy: iż ieſli o co komu będźie zádána potwarz/ [...] SarnStat 572 [idem 710, 912], 509, 604, 705, 710, 912, 1235; SkarKaz 311a.

Szereg: »prawny, (i) sądowy« [szyk 1:1] (2): CzechRozm 98v; Drugie vſtáwy były ſądowe/ około rządu Rzeczypoſpolitey y ſpráwiedliwośći. Te dał nam Chryſtus ná wolą/ áby ich Chrześćijanie vżywáli wedle ſwey potrzeby. Bo iż ſądowe ony práwne/ iedney tyło y máłey nácyey Zydowſkiey dáne były: á Chrześćijáńſtwo ná wſzytek świát y narody rośćiągnąć ſię miáło: trudno było wſzytkiemu świátu rządźić ſię y ſądźić wedle praw y obyczáiow narodu iednego. SkarKaz 311.
γ. Zgodny z prawem (12): Iuridicus, Práwny co wedle práwá yeſt. Mącz 179a; Przeto nie mow/ Wygrałem rzecż nieſpráwiedliwą/ Ale práwną: Bo práwną muśiſz zwáć prawdźiwą. KlonWor 66, 64; [ale winujemy ichmci pany, starszą bracią naszę [...], którzy tak niełaskawi na prawa nasze i tak ich do W. K. M. nie fortykują [s], że, byśmy jem naprawniejsze rzeczy poruczyli, nic nam nigdy u K. M. nie uproszą. AktaSejmikPozn 1596/192].

W połączeniu szeregowym (1): SarnStat 1042; [A thak ſthych ſzluſznych a ſzprawyedlywych y prawnich wywodow dzyal thym pyrzchinſkim [...] przycz nyemoze. ZapWpolKośc 1549 9/173v].

W przeciwstawieniu: »prawny ... niesprawiedliwy« (3): Stroná przećiw ktoreyby ſędzia ſkazń vczynił ták ma ruſzyć/ Pánie ſędzia ſkazni tey nieſpráwiedliwey ktorąś vczynił zá práwną nieprzyimuię UstPraw C2; KlonWor 64, 66.

Szeregi: »słuszny i ([a]) prawny« (1): SarnStat 433; [I proſchą panye myły Burgrabia abych byl zachovan wedlye thych ſzluſznych a prawnych wywodow mogych ZapWpolKośc 1549 9/174v]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»prawny i sprawiedliwy« (1): Do którégo tákowégo ſądu z kołá Poſelſkiégo/ deputowáni bydź máią ośm oſób: którzy przyśiągſzy/ ná práwné y ná ſpráwiedliwé/ podług ſumnienia/ wotowánié/ przy pániéch Senatorzéch wotowáć [...] máią. SarnStat 151.

»prawny abo zakonny« (1): ktorego [Joasa] y Nátánowym y Sálomonowym ſynem cżynią. Nátánowym właſnym ábo przyrodzonym/ á Sálomonowym záś práwnym ábo zakonnym/ to ieſt/ któryby tym práwem Moyżeſzowſkim wzbudzony był y ná mieyſce zmárłego poſtánowiony. CzechRozm 151.

W przen (1): Narody ktore zakonu nie máią/ (to ieſt piſánego/ iáko mieli żydowie) z przyrodzenia to czynią co zakonnego ieſt/ y Práwá tákiego nie máiąc/ ſámi ſobie ſą Práwem. Y vkázuią vczynki práwne piſáne ná ſercách ſwoich/ gdy im ſumnienie świádectwo dáie SkarKazSej 696b.
αα. Zgodny z prawem bożym (1): Ieśli rozumiéſz/ by Bóg złośliwémi Ofiárámi był błagan: zginąć tobie z twémi. Iáko ſye wielce kocha w práwnym ogniu náſzem: Ták z złośći napalony karze wſzelkim czáſem ZawJeft 34.
b. Związany z działaniem prawa, zwłaszcza z sądownictwem (174): praecepta iudicialia, prawne BartBydg 121; (nagł) O Záwieſzonych dni od Praw/ ktore zową Feriae. (–) [...] Ty dni [...] od praw wolne/ dla tego ſą vſtáwione/ áby ludźie od kłopotow práwnych ſobie ſpoczynęli GroicPorz c4, C2; RejZwierz 73; GostGosp 168; O PERSONACH, Ktorych do práwá wołáią/ z ich komitywą y áppáratem práwnym. SarnStat 565; Y będą powinni y ſą obwiązáni ſpolnié śiebie y potomki ſwé względem przerzeczonych dóbr ták zámięnionych bronić/ [...] y vſpokoiáć od wſzytkich práwnych trudnośći y piérwſzych obowiązków [...]/ y wſzyſtko zámykáiąc od wſzelkiégo przenágábánia práwnégo SarnStat 685, 563, 877, 1162, 1242, 1249 [2 r.] (17); Nárzeka ieſzcże ná vrzędy práwne/ iż ták poſpolićie (á cżáſem w kośćiołách) dopuſzcżáią przyśięgáć PowodPr 48, 65; KlonFlis E2; [A to czo iego K. M. nasz mylos. Pan nam dacz, y pothwierdzicz raczył, byzmy to bes targania prawnego miecz mogli ZapWpolActCon 1549 14/43].

W połączeniu szeregowym (1): Bo ná tego Michniká ſpráwy pátrzyć miło/ Ták w Rycerſkiey iák w práwney y dworſkiey potrzebie PaprPan F4.

W przeciwstawieniu: »prawny ... bezprawny« (1): Bo choć iuż kto práwem cżego zyſzcże/ y zá więtſzą cżáſem ſzkodą ſwą ma ſkutek práwny odnieść: naydą ſie tákowi y ſámegoż ſądu/ ktorzy znowu o onoż do iednánia onego vkrzywdzonego ćiągnąć będą. Awa cżego niewźiął práwny nieſtátek/ odeymie bezpráwne iednánie oſtátek. PowodPr 65.

Wyrażenia: »dzień prawny« = dies iuridica JanStat (3): ZapKościer 1584/44v; Wtóré ſądzenié po święćie S. Máćieiá Apoſtołá ná Wioſnę: tákże w dźień [!] powſzedni práwny piérwſzy. SarnStat 729, 729.

»nakład(y), ekspensa prawne(-y)« (6:1): STroná Práwem przekonána/ powinná zápłáćić nakłády práwne/ ſtronie ktora ſwoię rzecz pozyſkuie práwem GroicPorz dd2, ſ4, aa4, dd2, dd2v marg, oo3; SarnStat 345.

»postępek, proces prawny« = forma actionis Modrz; iuridica actio, iuris ordo JanStat; forma iuris a. iurisdictionis, norma iuris, processus iuris a. iudiciarius, tenor a. via iuris Cn [szyk 16:5] (18:3): A ponieważ go [praw Ottona, zwanych magdeburskimi] też wſzytcy Mieſzczánie y wieyſki lud w Kroleſtwie Polſkim mieſzkáiący/ we wſzytkich poſtępkoch Práwnych vżywáią [...]/ y s Polſki do Niemiec Appellácye nie idą: áni ſye też Polacy Niemcow w Práwie rádzą: ſłuſznie tedy nie Niemieckim ále Polſkim Mieyſkim ma być zwano. GroicPorz a4; KochSat B2v; Inſzać to ieſt rzecż/ ktorą Moyżeſz ludowi Izráelſkiemu/ z woley Bożey/ o práwnych poſtępkách/ około świadkow roſkázował: á inſzą co ty Chriſtiáninem chcąc być/ o obronie w potrzebie ſwey mowiſz CzechRozm 232v; Powodowey ſtronie niema ſędźia z przymuſzeniem poſtępku práwnego przepiſowáć: [...] ták mu też niech wolno będźie/ tákim poſtępkiem przećiwko ſtronie iść/ iákim chce. ModrzBaz 87v; Crimen laeſȩ maieftatis, y perduellio, y proces práwny w tym, Pátrz niżéy w Matrice doſtáteczniéy SarnStat 22; Poſtępek práwny iáki ma bydz záchowan przy odpowiedzi, z obiáſnieniém wysſzych Státutów. SarnStat 624, 151, 184, 288, 416, 456 (15); PowodPr 64; CiekPotr 65.

»przez pośrzodek prawny« (1): Iż gdy białagłowá piérwéy vmrze máiąc wiáná y przywianku opráwę/ poſag od mężá żywiącégo przez pośrzodek práwny [iure mediante JanStat 570] ma bydź wyćiągan SarnStat 633.

»praktyka prawna« (2): Są ieſcze drudzy, co do piſánia ſą ſpoſobnieyſzy, á do odpráwowánia kauz ſą bárzo rudes, y niećwiczeni. [...] á dla tych wtórych, przykłády y práktykę práwną pokażemy. SarnStat 1242, 101.

»przezyski prawne« (1): W trzećiey [części książki o porządku sądów miejskich] o Poſtępku Sądowym/ ták w przezyſkách práwnych przećiw ſtronie gdy do Sądu pozwána nieſtánie/ iáko też w ſpráwách wſzytkich/ gdy do Sądu ſtánie. GroicPorz C.

»zwyczaj prawny; prawnym obyczajem, trybem« = iurisditio JanStat [szyk 6:1] (4;2:1): Iesli ſie wierny do vrzędu ſwietskiego w doległosćiách ſwych práwnym obyczáiem vćiekáć ma. CzechRozm 246 marg [idem] *4v; Komplices záſię álbo pomocnicy/ niech trzymáią ſtáradawny zwycżay práwny obróny ſwéy y karániá SarnStat 506 [idem 932], 59, 932, 1314; Iż choć ſie też co trybem práwnym v nas [w Polsce] zácżnie: tedy [...] Prokuratorowie náſzy práwo/ zwłaſzcżá nowe Conſtitucie/ ná wſzyſtkie choć przećiwne cauſi/ iáko woſkowego noſá náćiągną PowodPr 64.

»sprawiedliwość prawna« (1): Wſzytkim y káżdému zoſobná w Woiewództwie náſzym B. będącym Práwá Ziemſkiégo vczeſtnikóm oznaymuiemy przez ninieyſzy lift: iż gdyſmy obaczyli/ że ſpráwiedliwość ludzka Práwna [iustitiam hominum forensem JanStat 522] dla miłośći [lege: małości] Woźnych byłá zámieſzkawána/ álbo z trudnośćią odpráwowána: [...] opátrznégo A. [...] ná Woźnégo Ziemie Krákowſkiéy obráliſmy SarnStat 573.

»prawna żałoba« (1): Gdyż źiemiá pełná ieſt práwnych żáłob o kreẃ/ y Miáſto ábo R. P. pełna niepráwośći. PowodPr 86.

Szeregi: »rycerski, (i) prawny« (2): Nád to dawno Niedzwieckim tá cnotá ieſt miłá/ Ze w Rycerſkich y w práwnych rzecżach ſą ćwicżeni PaprPan X3, Ev. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»sądowy i prawny« (2): iáko Pánowie Rády náſzé Duchowné y Swietckié/ tákże y ći przerzeczeni Kśiążętá w rzeczách ſądowych y práwnych zárówné z Szláchtą onéy Kiiowſkiéy źiemie w Powiećiéch ſwoich ná mieyſcách zwykłych/ [...] przed ſądem náſzym Grodzkim y Ziemſkim ſpráwowáć y ſądźić ſie máią SarnStat 1063 [idem] 1192.

»prawny albo sprawiedliwy« (1): Lecz P. Chriſtus tymi ſłowy nie zákázuieć práwney/ ábo inney ſpráwiedliwey obrony; ále ćierpliwośći vczy WujNT 23.

»prawny i świecki« (1): Ktorym [heretykom bluźniercom] iż kroleſtwo żádnego odporu ſobie właſnego/ práwnego y świeckiego nie dáie: zá to karánia bozkiego nie vydźie. SkarKazSej 703b.

W przen (3): Myſliſtwo práwne w Polſzce. PowodPr 66 marg, 65.
Wyrażenie: »prawne labirynty« (1): Cżwarty defekt [polskiej sprawiedliwośći] ten vpátruię/ iż day to áby ſie iuż też kiedyżkolwiek krętne y długie práwne lábirynty dekretem wykonáły: tedy exekucia ich ábo żadna/ ábo táká/ iż ſie o nię ſtroná choć wygráłá/ znowu iednáć muśi PowodPr 65.
α. Stosowany w działaniach prawnych, w procesach sądowych (14): Repagula iuris praefingere per translationem, Zágrodzenia práwne przełomić/ pokázic práwá. Mącz 275d; Bo dla roznośći praw/ y práwnicy ſą rozni/ y wiele ſię oſtrożnośći práwnych [iuris cautiones] y wykrętow národźiło/ ktore niezlicżonego práwowánia ná wiele lat trwáiącego národźiły. ModrzBaz 100v; ZapKościer 1580/14; Y tá ſubtelność práwna ktorą ty gániſz bywa potrżebna: Bo mowiąc/ roſtrżąſáiąc/ wyłuſczáiąc/ prawdá ſię naydźie GórnRozm F4, Gv, Hv; że Ian Zborowſky Kaſztelan Gnieznienſki Prziwileiem Alexandra Krola/ bronie chcial ſpotwarzonich braciei ale [król] furdis auribus tego ſluchal/ y nieprzijal obroni iego/ zagniewani zadnich obmow prawnich ſluchac niechcial/ tilko woli ſwei y vmiſlowi doſic vtzinic. PaprUp I; SarnStat 439, 1225, 1309; [Zazdrości] przécz rózné zabáwy Swiátá tego niepewné y odmienné ſpráwy Vkázuieſz/ y práwné świegotliwé Fochy [= wykręty] GosłCast 9; KlonFlis D3.
Wyrażenie: »oświadczenie, świadectwo prawne« = (1:1): A co ſię tycze o rolią do tego domu naliezącey, za zeznaniem i Swiadectwem prawnym od vrzędu ma być wymierzono. ZapKościer 1580/16v; wierne ſtron zeznawánia/ kontrowerſiie/ żądánia/ álbo oświádczenia Práwne [protestationes iuridicas JanStat 496]/ álbo Sędźiego ſkazánia/ w kśięgi Ziemſkie będę wpiſował SarnStat 561.
β. Odbywający się przed sądem (50): Ná koniec ſwary y niezgody/ y práwne nieſnaſki ſpráwiedliwymi wynalaſki końcżył. SkarŻyw 31; BielRozm 9; Forma Ceſsiiéy práwnéy SarnStat 697.
Wyrażenia: »postępek (a. postęp), proces, przewod, akcyja, [sprawa] prawna(-y)« = quaestio Mącz, JanStat; processus iuris JanStat, JanPrzyw; actio Modrz; processus iudiciarius, iuridica actio, impeditio, strepitus iuris a. iudicii JanStat [szyk 33:11] (29:11:3:1): isz gdi sie przithoczi miedzi stronami ktorzi maią miecz s sobą prawne postąpi iż ieden z onich stroń litependente vmrze [...] ZapWar 1545 nr 2646, 1545 nr 2646, 1548 nr 2669; Diar 52, 72; De plano causam aliquam cognoscere, apud Iurisconsultos, Króm poſtępku práwnego/ Iednánym obyczáiem rzecz którą oſądźić. Mącz 303a, 336a; ModrzBaz 84; VPOMINA KROL, áby iednoſtáyny był Proces práwny wſzędźie SarnStat 545; [takowy] ma czynić z nim pro deportatione citationum, niż wynidźie rok y ſześć niedźiél: wyiąwſzy gdyby kto nie wiedźiał o przewodźie práwnym/ o co ma przyśiądz SarnStat 642; PRzed który to ſąd oſobá żadna cuiuſcunque dignitatis et praeminentiae, któraby Aktciiéy práwnéy nie miáłá/ chodźić nie ma. SarnStat 857; którą winę Sędźia Duchowny onégo mieyſcá z Mytniká Duchownégo przez klątwy Kośćielné/ á Swietckich Mytników Stároſtá onégo mieyſcá przez práwny poſtępek/ dowiedźiawſzy ſie prawdźiwéy rzeczy/ niech wyćiąga. SarnStat 943; A Kśiądz Biſkup przerzeczony y iego Kápitułá/ té mieſczány Gdanſkié y Zakon od Práwnégo poſtępku ſwégo [ab impetitione sua JanStat 856] ma wypuśćić/ y wyſwobodźić/ y tę ſpráwę tákową zágáśić SarnStat 1079; DRVGA CZĘSC PROCESSV PRAWNEgo: gdy iuz [!] ſąd záczyna controuerſią rozbiéráć, y o niéy diwinowáć SarnStat 1291, 6, 184, 276, 433, 438 (35); [yſz then obyczay yeſth ſtharadawna zachowaly y prawo pyſzane othym ze przeth poczenczym wſzelykiei ſzprawy prawny ma bycz wozny personaliter ſthroni actorowy ZapWpolKośc 1551 9/371v; y dali Bog [...] Proceſs práwny z kaźniámi ná tego kto by iey [= religii] nam gwałćił Respons O3v; InwBiskWłocł 1582/180].

»prawne pytanie« = przesłuchanie; quaestio Mącz [szyk 1:1] (2): Mącz 336a; ktorzi Swiadkowie na pytanie prawne kazdy zoſobna ieſt zeznał pod swoią przisięgą ZapKościer 1581/22.

»terminy prawne« (1): A Iuż ex nunc zá zięćiém tych ſądów z oſoby náſzéy Królewſkiéy/ nie potrzebá będźie żadnych przypozwów ná Trybunał/ w tych Aktciách któré z appelláciiéy/ remiſsiiéy/ y innych iákichkolwiek terminów práwnych/ zá Dworem náſzym przypadáły. SarnStat 861.

Szeregi: »tak prawny jako nieprawny« (1): Nákoniec vſtáwiamy [...]: iż wſzyſtkié ſpráwy y proceſſy ták Práwné iáko nie Práwné/ któréby przećiwko temu wiecznému y nieodmiennému Dekrétowi/ [...] były czynioné/ nikczemné [...] czyniémy SarnStat 1042.

»sądowny a prawny« (1): Quaestio item, Sądowne á práwne pytánie o nieyáki zly vczinek/ męczenie álbo ciągnienie od katá. Mącz 336a.

γ. Nakazany, orzeczony przez sąd (22): [zwyczaje] więcey nas w powinnośći zátrzymawáią/ niżli ábo naywiętſze zapłáty/ ábo naſrożſze kazni práwne [poenae gravissimae legum]. ModrzBaz 5v; to co on przebuduie, albo wida, kto ſię tego bliſkować będzie chcial tedy i dlug i wydatek wſzitek wedlug rozeznania prawnego, będzie powinięn iemu nagrodzić ZapKościer 1580/5v, 1580/6v, 1581/18; Niedoſyć iest że kto ma kupno, trzebá mu y Wwiązánia práwnégo SarnStat 548; Narzeka ieſzcże ná vrzędy práwne/ iż ták poſpolićie [...] dopuſzcżáią przyśięgáć/ ná kśięgi Ewángeliey ś. [...] ktora iey [przysięgi] tym ſpoſobem zákázuie. A coż gdyby był ten Káznodźieiá S. docżekał cżáſow náſzych/ gdy nietylko poiedynkiem ſpanámi/ ale też cáłemi rotámi/ Kryſtuſá/ zá práwnym pozwoleniem policżkuią PowodPr 49, 25, 65.
Wyrażenia: »prawne(-y) osądzenie, wyrok« [szyk 2:1] (2:1): (marg) Przyśięgá Sędźiego. (–) Quia juſte, ſecundum Deum, jus ſcriptum, aequitatem, et partium controverſias judicabo. Gdycby [!] było miáło bydź doſyć ná práwnem oſądzeniu/ tedycby [!]/ było dokládáć nie trżebá/ juſtè ſecundum Deum, nequitatem GórnRozm G, G; [Solon] Każe bić niewolniká złocżyńcę iawnego: Káże go z ſkáły zepchnąć z wyroku práwnego. KlonWor 42.

»postępek, dekret prawny« [w tym: dekret i postępek (1)] = orzeczenie, wyrok Sądu; decretum iuris, processus causarum JanStat [szyk 7:2] (7:3): GDyż w poſtępkách Práwnych v ſpráwiedliwych ſędźi nie ma miec [!] waśń mieyſcá/ áni łáſká nie ma ſobie nic przywłaſczáć [...]/ áni zapłátá ſpráwiedliwośći wywracáć SarnStat 158 [idem 789, 795]; A to dla tego zdawná záchowáło ſie/ iż ſąd z controwerſiiéy Dekrét práwny vczyni SarnStat 1175, *5v, 632, 789, 795, 1183, 1213, 1245.

»rok prawny« (2): iż gdy który obywátél Króleſtwá náſzégo [...] o którékolwiek wyſtępki/ téż o niepoſłuſzeńſtwo Práwá y roſkazánia świętégo kośćielnégo ſkazániém ſpráwiedliwie będźie záklęt: á tákową klątwę dłużéy niż rok práwny [ultra annum legalem JanStat 245] vpornie będźie ná ſobie nośił/ ániby ſtárał ſie [...] zá wyſtępek ſłuſznégo polepſzenia vczynić: tedy [...] SarnStat 190 [idem] 898.

δ. Zawierający teksty sądowe (8):
Wyrażenia: »akta prawne« (1): á od controwerſiiéy w áktách práwnych/ od káżdéy állegáciiéy [ma być brane] pułgroſzá SarnStat 1157.

»księgi prawne« (7): dnyą 13 lypcza anno domini 1585 Stanyeli slachetny pánowyę braczya stryjeczny przet prawo naſzyę Iako waltyn babka a Ian babka: y dały ſzobyę zapiſzacz w xzyęky [!] prawnyę: yſz slachetny waltyn Goſztomſky kupyel ot brata ſzwego strijecznyego lana Goſztomſkego Imyęnya yego: na Goſztomyą ZapKościer 1585/58v, 1582/36v, 1583/88v, 1584/66v, 1585/60v, 61v, 1588/78.

c. O ludziach: znający prawo, zatrudniony w sądownictwie (16): Stároſtowie máią ſądy Grodzkie ſądźić wſzeſć niedźiel/ ná ktorych ſámi máią bywáć/ A wſwey niebytnoſći/ mogą Sędźiego práwnego á oſiádłego w onym ſtároſtwie mieć UstPraw A3; A teraz tákie cżáſy náſtáły/ iż nietylko pierśćienie/ ále y łáńcuchy ládá kto nośi: á nietylko iuż mówię dobrzi [...]/ ále też y rufianowie/ nierządnice/ wykrętácże práwni [rabulae]/ y liſnicy. ModrzBaz 51; Tedy táki káżdy peremptoriè pozwan bydź ma przez Woźnégo álbo Podwoyſkiégo ſługę práwnégo Wóytowſkiégo/ przed Burmiſtrzá miáſtá álbo miáſteczká onégo SarnStat 270; [{taco maſ wolecz) et oratorem {yſbyſ byl) et poetam ... quam iurisconsultum {nyſly prawnem procoratorem} Glosy II 128/24].
Wyrażenie: »prawni ludzie« = prawnicy; iurisperiti, litigatores Modrz [szyk 4:4] (8): ModrzBaz 6v, 61, 97v; Y niſkąd inąd nie idą ták gęſtę [!] v was morderſtwá/ iedno z tego wáſzego dźiwnego práwá/ á chytrych wykrętow ludźi práwnych. GórnRozm Fv, F, I4; IEſt też drugie złodźieyſtwo/ Peculatum zową Láćinnicy y práwni ludzie ſwoią mową KlonWor 16, 80.
α. W funkcji rzeczownika: Prawnik (5): (nagł) Borkowlki ſędzia grocki Kámieniecki. (–) RAd tu vyrzę przecherkę co go przemędruie/ Y práwnego co mi go też przedyſputuie. PaprPan Bb, F3, I3.
αα. Uczony w prawie Mojżeszowym (2):

W połączeniu szeregowym (1): MurzNT 174 cf Szereg.

Szereg: »prawny abo zakonny« (1): Po tych byli inſzy ktorzy zakonu vczyli [...]. Przy ktorych w Hieruſalem inſzych mężów téſz poważnych i vczonych było śiedḿdźieśiąt/ ktoré zwáno nomikus Mat. 22 prawnémi abo zákonnémi A to iſz teſz zonęmi dwięmą i ktęmu zbiskupem/ wſzyſtkę żydowską źięmię ſprawowali i ſądźili/ ktoré téſz Mat. 22. doctormi zakonu zowięmy wedle zwyczaiu/ wſzakże lepiéi ié zwać/ vczonęmi wzakonie/ abo ſądowęmi/ a prawnęmi/ dlá pewnieiſzyi różnice między nimi. MurzNT 174.

Synonimy: a. sądowy, zakonny.

Cf NIEPRAWNY

ZCh